„Zacznijmy od tego, że Marley był martwy. To nie ulegało wątpliwości. Jego pogrzeb odnotowano w księdze parafialnej — rejestr podpisali duchowny, urzędnik, przedsiębiorca pogrzebowy oraz główny żałobnik, czyli Scrooge”.
To nietypowy początek jak na opowiadanie, które miało towarzyszyć Świętom Bożego Narodzenia, okresowi najbardziej rodzinnych świąt, jakie obchodzi się w naszej kulturze. Ale właśnie tak zaczyna się niezwykła Opowieść wigilijna Charlesa Dickensa. Choć dziś postrzegana jest głównie jako opowieść dla dzieci, przedstawiana w przeróżnych wersjach w telewizji, Internecie czy słuchowiskach radiowych, pierwotnie skierowana była do szerszego grona odbiorców.
John Leech, ilustracja do Opowieści wigilijnej (Duch Marleya. Wizyta ducha u Scrooge’a) | 1843, British Library, Londyn
Oprócz naglącej potrzeby szybkiego zarobku, by spłacić swoje długi, Dickens chciał poruszyć „system” niewrażliwy na pracowników fizycznych: dzieci i kobiety wyzyskiwane ponad siły. Zamiast publikować radykalny artykuł, zabrał się za napisanie noweli. Opowieść wigilijna to opowiadanie o wymiarze społecznym. Podobno Dickens w czasie jej tworzenia chodził wieczorami po Londynie, obserwując życie jego mieszkańców. Doświadczywszy na własnej skórze, czym są bieda, lęk o przyszłość, wyzysk dzieci i okrucieństwo wielkiego miasta, pisał o tym jak nikt inny, pokazując cienie rodzącej się postępowej epoki. Był głosem pokrzywdzonych, orędownikiem sprawiedliwości i solidarności. Chciał pisać dla ludzi. Jego książki nie są nazywane „piątą Ewangelią” jak dzieła Dostojewskiego, nie zachwycają gustów elit jak dzieła Prousta czy Kafki. Książki Dickensa są skromne, przyziemne, przesycone angielskim pragmatyzmem. I to właśnie ten autor zostawił perłę literatury „świątecznej”, której przesłaniem jest to, że warto mieć nadzieję i być dobrym, a nawrócenie na tę drogę może wydarzyć się w każdym momencie, szczególnie w święta.
Charles Dickens, źródło: Wikipedia.org
Opowieść ta budzi na przemian strach i ciepłe uczucia, w sposób pomysłowy i przystępny zawarte w niej zostały treści gloryfikujące wartości takie jak: rodzina, wdzięczność, lojalność, braterstwo, pokonywanie przeciwności czy umiejętność dobrego życia. Napiętnowane zostały wady ludzkie: zatwardziałość w złych postanowieniach, chciwość, nienawiść, które prowadzą do degradacji osobowości, do upiornej drobiazgowości, zgorzknienia, samotności i zatracenia. Kluczem sukcesu tej opowieści jest radość, która pokazana została jako sposób na życie. Radość jest tu bohaterem, pojawia się jako cecha ludzi szczęśliwych, w kontraście do zniewolenia smutnych.
Arthur Rackham, ilustracja do Opowieści wigilijnej | 1915, British Library, Londyn
Co ciekawe, Dickens inspirował się twórczością Washingtona Irvinga (1783–1859), amerykańskiego autora opowiadań o zwyczajach panujących w dawnej Anglii podczas Bożego Narodzenia. Podzielał przekonanie Irvinga, iż powrót do tradycyjnej celebracji świąt może przyczynić się do poprawy stosunków międzyludzkich. W ten sposób można było wypracować również większy porządek społeczny, który według autorów psuł się wraz z postępującą modernizacją każdej dziedziny życia.
Historyczne ilustracje
W okresie Bożego Narodzenia 1843 roku w londyńskich księgarniach klienci po raz pierwszy mogli zobaczyć świeżo wydaną opowieść. Pod czujnym okiem pisarza zilustrowana została przez cenionego wówczas grafika, Johna Leecha. Ilustracje były ręcznie kolorowane, co bardzo podniosło koszty wydawnicze. Książka stała się jednak triumfem. Wyprzedana w krótkim czasie, zebrała świetne recenzje, nawet od rywali Dickensa. Przyczyniła się znacząco do wzrostu zainteresowania samymi świątecznymi obrzędami w Anglii, nie przyniosła jednak wielkiego sukcesu finansowego samemu pisarzowi. Nie było wtedy praw autorskich, zatem nie miał podstaw do gratyfikacji finansowej nawet wtedy, gdy jego dzieło zaczęło być wystawiane w teatrach.
John Leech, ilustracja na stronie tytułowej Opowieści wigilijnej | 1843, wyd. Chapman and Hall, Londyn
John Leech, ilustracja do Opowieści wigilijnej (Duch Marleya. Wizyta ducha u Scrooge’a), detal | 1843, British Library, Londyn
Ilustracje Leecha po dziś dzień należą do kanonu ilustracji spośród licznych opracowań ilustratorskich Opowieści Wigilijnej. Satyryczne, pobłażliwe wobec ludzkich wad, wyraziste. Dickens zamówił u kolegi artysty cztery drogie kolorowe akwaforty i cztery jednobarwne drzeworyty – wśród nich scenę, w której Pan Fezziwig wraz z żoną, pracownikami i wszystkimi innymi domownikami celebrował Wigilię tańcem o nazwie Sir Roger de Coverley. Grafika znalazła się obok strony tytułowej wydanej książki. W ten sposób tańcujące małżeństwo z wieloletnim stażem stało się niejako przesłaniem książki i symbolem dobrego życia.
Arthur Rackham, ilustracja do Opowieści wigilijnej | 1915, British Library, Londyn
W dawnej ilustracji interesujące jest to, jak umiejętnie artyści umieli pokazać cechy osobowościowe różnych postaci literackich. Ich świat jest zróżnicowany i pełen humoru. Pouczająca jest grafika, na której stary Scrooge próbuje wyprzeć swoją przeszłość, przykrywając wyzwalające wspomnienia światło. Jest wychudzonym staruszkiem o ostrych, zaciętych rysach twarzy. Jego wygląd mówi sam za siebie. Grafika ukazuje sytuację po tym, gdy ukazał mu się pierwszy z trzech duchów, który zabrał go w podróż do czasów młodości.
Arthur Rackham, ilustracja do Opowieści wigilijnej | 1915, British Library, Londyn
Realistyczna szkoła angielska wykreowała wielu znamienitych grafików, wśród nich ilustratora literatury klasycznej, Arthura Rackhama (1867–1939). Obok stworzenia szaty graficznej między innymi do baśni braci Grimm, baśni Andersena, Piotrusia Pana, Alicji w Krainie Czarów, Kopciuszka czy Podróży Guliwera. Rackham jest również autorem ilustracji do noweli Dickensa. Książka z jego ilustracjami została wydana w 1915 roku, gdy Rackham miał już stabilną sytuację na rynku wydawniczym, był doświadczonym i cenionym rysownikiem z rozpoznawalnym stylem. Podejmował odważne zlecenia, takie jak ponowne zilustrowanie Alicji z Krainy Czarów, pomimo poprzednich bestselerowych wydań wykonanych przez innego grafika.
Arthur Rackham, ilustracja do Opowieści wigilijnej | 1915, British Library, Londyn
Ilustracje artysty, zresztą nie tylko do Dickensa, pełne są ciekawych detali: przyrodniczych, architektury, wystroju wnętrz i strojów. Rackham wykonał dwanaście kolorowych ilustracji oraz dwadzieścia czarno-białych, które również zawierały elementy drobnych zdobień. Posiadając bogatą wyobraźnię, bardzo sugestywnie zobrazował pokazujące się Scrooge’owi duchy, a także samego głównego bohatera, ukazanego jako odpychającą postać o kościstych palcach dłoni, najchętniej sięgających po pieniądze. Ilustracje Rackhama są mroczne. Ich dramatyczny wyraz nieraz podkreślany jest przez brak kolorów.
Arthur Rackham, ilustracja do Opowieści wigilijnej | 1915, British Library, Londyn
Arthur Rackham, ilustracja do Opowieści wigilijnej | 1915, British Library, Londyn
Przy takich scenach z opowieści jak te z niespokojnymi duszami wędrującymi nieustannie przez świat prace Rackhama mogą budzić niepokój – ale widocznie czytelników, nawet tych bardzo młodych, wówczas takie widoki nie przerażały. Świetnie wykonane, mocno stylizowane ilustracje stanowią integralną część z narracją pisarza, podkreślając jej moralny wymiar.
Arthur Rackham, ilustracja do Opowieści wigilijnej | 1915, British Library, Londyn
Kontrastem do tego typu scen jest ilustracja z domu Belli, dawnej narzeczonej Scrooge’a, która jest szczęśliwą żoną i matką gromadki dzieci. Rackham uwiecznił również scenę przybycia męża Belli do pełnego życia domu. Poza tym zobrazowane zostały świąteczne przyjęcie i odkładana przez lata wizyta w domu siostrzeńca Scrooge’a.
Arthur Rackham, ilustracja do Opowieści wigilijnej | 1915, British Library, Londyn
O ile w kolorowych grafikach Rackhama nie są widoczne wpływy secesji, tak jej pozostałości dostrzec można w czarno-białej grafice, gdzie dużą rolę grają płynna linia i liczba ozdobników. Rackham wymyka się jednoznacznym ocenom. Stworzył swój własny język wypowiedzi, który zawieszony jest między wieloma stylami. Był pracowitym artystą i zajmował się różnorodną tematyką, nie tylko ilustrowaniem bajek i baśni, ale również ludowych podań, dramatów Szekspira czy wierszy Edgara Allana Poego.
Arthur Rackham, ilustracja do Opowieści wigilijnej | 1915, British Library, Londyn
Opowieść Wigilijna wraz z kolejnymi ilustracjami i wydaniami stała się kanonem literatury anglosaskiej. Dickens i jego najsłynniejsi graficy nadal próbują przekonać, przynajmniej raz w roku, że obyczaje związane ze świętami mogą przynieść radość i poczucie wspólnoty. Warto się przynajmniej starać o dobre świętowanie, o dobre życie z innymi – namawiają postacie z kart tej szczególnej opowieści.
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Rembrandt „Burza na Jeziorze Galilejskim” - 27 sierpnia 2021
- Pomiędzy obrazem a słowem. Szkic do portretu Karen Blixen - 13 czerwca 2021
- Obrazy górskiego życia w polskiej ilustracji dziecięcej - 12 lutego 2021
- Tyniec według Jana Stanisławskiego. Obrazki szczęśliwego mariażu natury z architekturą - 8 stycznia 2021
- O radości świętowania. Najsłynniejsi ilustratorzy „Opowieści Wigilijnej” - 22 grudnia 2020
- Przyrodnik w spódnicy. Rzecz o Beatrix Potter - 20 listopada 2020
