Olga Boznańska w muzeach świata

„Do Paryża wyjechała już jako w pełni ukształtowana artystka”¹

– tak w zgodnym unisono brzmią opinie wielu badaczek i badaczy.

Nad Sekwaną „ukształtowana artystka” rodem z Krakowa radziła sobie wspaniale, „dotrzymując kroku sztuce francuskiej”², nie dziwi zatem, że we francuskiej stolicy do dziś znaleźć można prace polskiej malarki. Muzealne kwerendy dowodzą jednak, że Paryż jest zaledwie jedną z kilkunastu metropolii posiadających obrazy sygnowane nazwiskiem Boznańskiej.

Nieznany fotograf, Olga Boznańska w swojej pracowni | ok. 1910, Biblioteka Polska w Paryżu, nr THL.BPP.Phot.Bozn.26, projekt PAUart, Pauart.pl, domena publiczna

Van Dyck na rewersie

W sercu Paryża, przy Quai d’Orléans, mieści się Biblioteka Polska. Obok ponad pięciu tysięcy rękopisów, piętnastu tysięcy fotografii i z górą półtora tysiąca obrazów³ znajduje się namalowany około 1886 roku Autoportret z białym kołnierzykiem.

Niewielkich wymiarów olej malowany na desce jest uważany dziś za prawdopodobniej najwcześniejszy z zachowanych olejnych wizerunków własnych artystki⁴. Powstał jeszcze w czasie nauki w stolicy Bawarii, o czym świadczy niezwykły rewers obrazu – na drugiej stronie deski malarka skopiowała Zdjęcie z krzyża Antoona van Dycka przechowywane w monachijskiej Starej Pinakotece. Autoportret do końca życia towarzyszył artystce, a następnie wszedł w skład spuścizny po artystce, którą w latach 1953–1955 przekazała Bibliotece Polskiej Jadwiga Binet⁵.

Olga Boznańska, Portret Jadwigi Trutschel, ok. 1902, Towarzystwo Historyczno-Literackie / Biblioteka Polska w Paryżu

W kamienicy przy Quai d’Orléans znajdziemy jeszcze jeden niezwykły autoportret artystki. To wizerunek Boznańskiej siedzącej przy lampie naftowej malowany olejno na płótnie około 1910 roku. Co ciekawe, obraz należał do rzeźbiarza Bolesława Biegasa, następnie – na mocy testamentu artysty – w 1954 roku trafił do Towarzystwa Historyczno-Literackiego⁶. Malowany z lekkością szkicu wizerunek artystki, pokazujący pewność ręki w rysunku i wielką siłę sugestywności operowania światła, urzeka emocjonalną wnikliwością. Jak pisał Wiesław Juszczak: „rozpoczyna się tutaj przenikliwa, bezlitosna nierzadko opowieść o ludzkiej duszy”⁷.

Panny z Musée d’Orsay

Po latach wspominano:

„W 1898 roku Boznańska przeniosła się na stałe do Paryża. […] wystawiała dużo, zarówno w kraju, jak za granicą i była wysoko ceniona przez współczesnych”⁸.

Jednym z wyznaczników powodzenia były zakupy czynione nie tylko przez wielkich kolekcjonerów, ale także instytucje państwowe. Portret panny Dygat wywołał tak pochlebne opinie, że podczas prestiżowego Salon Société Nationale des Beaux-Arts w 1904 roku zakupiony został przez państwo francuskie, a rok później włączony do zbiorów Muzeum Luksemburskiego. Dziś przechowywany jest w Musée d’Orsay⁹, czemu trudno się dziwić, bo obraz należy do najpiękniejszych w twórczości Boznańskiej. Opalizująca biel bluzki Janiny Dygatówny zachwyca kolorystyczną finezją szczególnie w zestawieniu z pudrowymi tonami karnacji i delikatnymi błękitami tła.

Olga Boznańska, Portret panny Dygat | 1903, Musée d’Orsay, Paryż

O skali docenienia malarstwa Boznańskiej świadczą słowa jednego z najbardziej wpływowych krytyków francuskich. Louis Vauxcelles zachwycał się:

„Co za artystka! Słynna Polka prześladuje nas, doprowadza nas do obsesji, oczarowuje”¹⁰.

Jak więc połączyć te sukcesy z utrwalonym obrazem artystki-eremitki, zamkniętej w swojej pracowni i stroniącej od świata? Wyjaśnieniem mogą być słowa pierwszej monografistki Boznańskiej. Helena Blumówna deklarowała kilkanaście lat po wojnie:

„W legendzie naszej żyje Olga Boznańska jako osoba szlachetna, pełna dobroci wprost przysłowiowej, pełna dziwactw, ubrana według mody zeszłowiecznej, oddalona od spraw tego świata. Taką też artystka była, ale dopiero w późniejszym okresie swego życia. Po przybyciu do Paryża zachowała jeszcze czar swej młodości, ubrana w modną suknię i piękny kapelusz, [co więcej] – deklaruje badaczka – podróżowała chętnie i utrzymywała liczne stosunki z Polakami i cudzoziemcami”¹¹.

A te stosunki towarzyskie przysłużyły się niejednokrotnie jej malarstwu.

Biała dama

Paryskie Musée d’Orsay ma w swojej kolekcji pokaźnych rozmiarów portret ciemnowłosej damy w bieli. Tytułowany był jako Portret pani Libermannowej lub Portrait d’une jeune femme en blanc, a uroda modelki zdecydowanie sugerowała łączenie go z pozostającym w zbiorach krakowskiego Muzeum Narodowego Portretem Elzy Krausowej.

Olga Boznańska, Młoda kobieta w bieli | 1912, Musée d’Orsay, Paryż

Obraz już w momencie powstania budził emocje. W 1912 roku został pokazany na Salonie Paryskim¹², doczekał się nawet kilku wzmianek w prasie francuskiej i polskiej¹³, a pełni aprobaty przedstawiciele rządu zakupili go do paryskiej kolekcji Muzeum Luksemburskiego.

Analogia z krakowskim obrazem wyjaśniona została przez Helenę Blumównę, podającą, że „szczegóły związane z dwukrotnym malowaniem Krausowej pochodzą od niej samej, potwierdził to również malarz Alfons Karpiński, tak że identyczność portretowanej nie jest kwestionowana”¹⁴. Co zatem z nazwiskiem? Tym razem do dyskusji włączył się Zbigniew Mehoffer, pamiętający, że pani Krausowa po pierwszym mężu nosiła nazwisko Libermannowa¹⁵. Nie ma więc wątpliwości, że krakowski portret pani Krausowej i paryski wizerunek pani Libermannowej przedstawiają w istocie tę samą modelkę.

Olga Boznańska, Portret Elzy Krausowej | 1912, Muzeum Narodowe w Krakowie

Tajemnicza Elza urodziła się w 1882 roku jako córka krakowskiego architekta Józefa Sarego, po mężu przyjęła widniejące w tytule krakowskiego obrazu nazwisko Krausowa¹⁶. Zapisała się w historii jako miłośniczka sztuk pięknych, systematycznie gromadząca cenną i pokaźną kolekcję. Zbierała meble, szkła, a także porcelanę i fajanse, które przekazała krakowskiemu Muzeum Narodowemu w 1951 roku¹⁷. Wśród darów znalazł się także portret pędzla Olgi Boznańskiej.

W 1904 roku Adolf Basler rekomendował:

„Obrazy panny Boznańskiej dobrze oglądać we własnej jej pracowni. Tu żyją one swym prawdziwym życiem. Oczy otwarte na piękno pokochają tę pracownię”¹⁸.

Los chciał, że wiele elementów atelier malarki znajduje się dziś, podobnie jak wizerunek pani Krausowej – w Krakowie.

Dama z Velázquezem

Portret madame D. jest tajemniczy z kilku powodów. Po pierwsze – inicjał nazwiska nie pozwala nam zidentyfikować przedstawionej modelki, po wtóre – praca jest obrazem dwustronnym. Mierząca ponad metr wysokości kompozycja na tekturze przyciągnęła uwagę Francuzów już w roku swojego powstania. Od 1913 roku portret figurował w inwentarzu Muzeum Luksemburskiego¹⁹. Dziś dołączyła do innych kompozycji Olgi Boznańskiej znajdujących się w kolekcji Musée d’Orsay.

Olga Boznańska, Portret Madame D. | 1913, Musée d’Orsay, Paryż

Zagadkowy szkic wykonany na rewersie doczekał się zupełnie odmiennych interpretacji; w starszej literaturze określano go jako wprawkę do infantki w stylu Velázqueza, ale już nowsze badania sugerują raczej szkic przygotowawczy do Martwej natury z lalką, książką i kwiatami²⁰. Jak widać, różnica tematyczna jest dość spora, choć krążymy wokół Półwyspu Iberyjskiego.

Olga Boznańska, Tulipany | niedatowane, Ohara Museum of Art, Kurashiki

Idąc tropem „hiszpańskości” martwych natur Boznańskiej, trafiamy na fotografię prac artystki wystawianych podczas wystawy urządzonej w 1929 roku w Chicago. Wśród nich odnajdziemy Hiszpańską martwą naturę eksponującą podobny motyw²¹. Zdjęcie z Archiwum Olgi Boznańskiej zdaje się uprawdopodabniać hipotezę współczesnych badaczy. Na tym jednak boznańskologicznych zagwozdek nie koniec.

Już w 1888 roku młoda Olga Boznańska pozostaje pod wpływem malarstwa Velázqueza. W swojej monachijskiej pracowni portretuje nierozpoznaną dziś kobietę. Spory olej na płótnie mierzący 110 × 80 cm pokazuje damę w czarnej sukni z efektownie białym kołnierzem; tajemniczości przydają kompozycji czekoladowe tło i światło padające nieco z góry, przez co oczy modelki pogrążone są w cieniu rzucanym przez rondo wytwornego kapelusza. Ze swojego dzieła młoda malarka zdecydowanie musiała być zadowolona, skoro oddelegowała obraz na monachijską III. Internationale Kunst-Ausstellung²².

Olga Boznańska, Autoportret, po 1905, Towarzystwo Historyczno-Literackie / Biblioteka Polska w Paryżu

Olga Boznańska, Widok z okna pracowni Paula Nauena w Monachium, ok. 1893, Towarzystwo Historyczno-Literackie / Biblioteka Polska w Paryżu

I choć niektórzy twierdzili, że „już w okresie monachijskim malarstwo Boznańskiej kształtowało się w sposób do pewnego stopnia samodzielny i dość szybko wyzwoliło się z konwencjonalizmu miejscowej szkoły”²³, to na wczesnym etapie na pewno nie było jeszcze w pełni wolne od inspiracji wielkimi twórcami. Jednym z nich był Velázquez.

Między Lwowem a Warszawą

Olga Boznańska, Autoportret | 1908, Lwowska Galeria Sztuki im. Borysa Woźnickiego, Lwów

Już około 1910 roku Galeria Narodowa miasta Lwowa pozyskuje do swoich zbiorów Nieznane dzieci²⁴. Niemal metrowej wysokości olej na tekturze powstał w 1907 roku i już w tym samym roku zaprezentowany był na paryskim Salonie Société Nationale des Beaux-Arts, a sukces dzieła sprawił, że Boznańska postanowiła wystawić go ponownie, tym razem na Powszechnej Wystawie Sztuki Polskiej odbywającej się we Lwowie w 1910 roku²⁵. Włodarze galerii uznali więc, że skoro dzieło zawitało do stolicy wschodniej Galicji – powinno tam zostać, i pozostało do dziś.

Obraz przedstawia dzieci żony malarza Bolesława Buyki, wystawiającego w Salonie Jesiennym i Salonie Niezależnych, czynnie uczestniczącego w działalności Towarzystwa Polskiego Literacko-Artystycznego. W tym samym 1907 roku Boznańska namalowała także portret żony malarza. Wizerunek Amy Buyki znajduje się dziś w kolekcji warszawskiego Muzeum Narodowego.

Olga Boznańska, Portret dzieci | 1907, Lwowska Galeria Sztuki im. Borysa Woźnickiego, Lwów

W zbiorach lwowskich znajduje się także niewielkie, bo liczące raptem 27 × 35 cm Studium portretowe kobiety, którego momentu powstania należałoby dopatrywać się nieco wcześniej niż wizerunku dzieci zaprzyjaźnionego artysty, bo około roku 1903²⁶; kameralny obraz doskonale współbrzmi ze słowami recenzentów, twierdzących, że: „jej sztuka jest skromna, do oka tylko przemawia, nie do filozofowania”²⁷.

Dwie Dygatowe i weneckie Biennale

W 1938 roku odbywa się XXI edycja weneckiego Biennale. Do zbiorów miasta zakupiony zostaje Portret Konstancji Dygatowej namalowany przez Boznańską w 1907 roku. Będący dziś w kolekcji Galleria Internazionale d’Arte Moderna di Ca’Pesaro obraz przedstawia drugą żonę Ludwika Dygata, matkę Antoniego i Stanisława, notabene bardzo zasłużoną na rzecz polskiej kolonii we Francji.

Już jako wdowa prowadziła w Paryżu pensjonat dla przybyszów z kraju, co ciekawe, mieszczący się w tym samym budynku, w którym pracownię miała podówczas Olga Boznańska²⁸. Że panie znały się przed sesją portretową – nie możemy więc wątpić.

Olga Boznańska, Portret Konstancji Dygatowej | 1907, Galleria Internazionale d’Arte Moderna di Ca’ Pesaro, Wenecja © Fondazione Musei Civici di Venezia

Wiele wskazuje na to, że „wenecki” portret Dygatowej nie był jedynym jej wizerunkiem. Drugi znajdować się miał w rękach rodziny modelki i „zniszczał w czasie powstania warszawskiego”²⁹, Blumówna deklarowała jednak dwie dekady po unicestwieniu „warszawskiego” portretu, że „wenecki portret Konstancji Dygatowej, nieznany w kraju, jest bogatszy, stanowi krok naprzód”³⁰.

Portret Konstancji Dygatowej nie był jednak pierwszym obrazem polskiej portrecistki, który znalazł się w Mediolanie. Już w 1933 roku malarz Gennaro Favai przekazał Galleria Internazionale d’Arte Moderna di Ca’Pesaro swój portret namalowany osiemnaście lat wcześniej przez Boznańską³¹. Favai utrzymywał towarzyskie kontakty nie tylko z malarką, ale także Melą Muter i Bolesławem Biegasem³², który – jak już wiemy – także został obrazem artystki obdarowany.

Szkoda tylko, że momentu zakupu portretu do zbiorów włoskich nie doczekała Konstancja Dygatowa. Urodzona w 1858 roku, umarła trzy lata przed XXI Biennale.

Zakupy dla Georgii

W 1910 roku Gari Melchers, dyrektor Telfair Museum w Savannah, jedzie do Europy na zakupy. Ogląda wystawy, penetruje galerie, dyskutuje z marszandami, a następnie rusza w drogą powrotną do Georgii bogatszy o czternaście obrazów. Wśród nich – Portret mężczyzny w różowej koszuli autorstwa Olgi Boznańskiej³³.

Olga Boznańska, Portret młodzieńca | 1927, Museum of Czech Literature, Praga

Malowany około 1898 roku olej na tekturze przedstawia modela rozpoznanego jako Ludwik Eugeniusz Dąbrowa-Dąbrowski³⁴. Malarz działał w Paryżu, Berlinie i Monachium, choć w 1900 roku osiadł w Krakowie. Boznańska wykonała jeszcze jeden wizerunek pejzażysty i witrażownika – rysunek węglem znajduje się dziś w zbiorach warszawskiego Muzeum Narodowego.

Kiedy Edward Trojanowski pisał dla „Wędrowca” artykuł o Oldze Boznańskiej, redakcja uznała za stosowne okrasić go zdjęciem pracowni artystki. Tym sposobem w 47 numerze periodyku z roku 1899 znalazła się fotografia, na której uważne oko dostrzeże portret Dąbrowskiego³⁵.

Amerykańscy muzealnicy musieli się zdziwić, kiedy podczas badań prowadzonych w 1976 roku odkryli na rewersie wizerunku Dąbrowskiego portret nierozpoznanej kobiety³⁶, ukazujący dobitnie to, co już dawno znalazło wyraz w słowach krytyków:

„Liryczna mglistość jej obrazów, właściwy im romantyzm i rys irracjonalnej tajemnicy, urok pewnych niedopowiedzeń”³⁷.

Pani Paris z Chicago

Tajemnicza pani Paris była uczennicą wielkich filozofów. Miała za sobą lekcje pobierane u Henriego Bergsona i Wincentego Lutosławskiego. Skąpe informacje na jej temat, które udało się odnaleźć, wskazują, że najprawdopodobniej zmarła w Algierii w 1912 roku. Właśnie na moment tuż przed tym datuje się portret Madame Paris malowany olejno na tekturze przez Boznańską³⁸.

Olga Boznańska, Madame Paris | ok. 1912, Polish Museum of America, Chicago

Obraz pokazano w 1939 roku na Wystawie Światowej w Nowym Jorku. Zdobił polski pawilon, a następnie – dzieląc los wielu elementów jego wyposażenia – trafił do The Polish Museum of America w Chicago, gdzie znajduje się do dziś. Pod względem kompozycji portret nie odbiega od wzorca, do którego przyzwyczaiła nas malarka. Bohaterka siedzi nieco na prawo od osi, tło stanowi niemal abstrakcyjną grę barwną, połyskującą niebieskawymi szarościami, błękitami i zielenią doskonale kontrapunktującą delikatny odcień karnacji i skromnie splecionych dłoni filozofki. Boznańska atomizuje plamę barwną, wprawiając ją w delikatne drżenie, subtelnie różnicuje fakty, słowem – jak trafnie zauważał przed laty Wiesław Juszczak – „wszystkie te «impresjonistyczne» środki służą stworzeniu tej nieimpresjonistycznej sugestii”³⁹.

Olga Boznańska, Portret Pani L. | niedatowane, Ohara Museum of Art, Kurashiki

Perły z Nowego Jorku

Ciekawą drogę przebył także Portret kobiety w szalu malowany około 1912 roku. Artystka wysłała obraz na Seventeenth International Exhibition of Paintings w Carnegie Institute w Pittsburghu, gdzie 23 kwietnia 1913 roku pokazano go publiczności. Wśród oglądających znalazł się William S. Stimmel, który nabył portret do swojej kolekcji. Spadkobiercy Stimmela sprzedali obraz kolekcjonerowi z Nowego Jorku⁴⁰. Portret nadal znajduje się w rękach prywatnych, ale dwukrotnie pokazany był polskiej publiczności⁴¹.

Olga Boznańska, kartka ze szkicownika – Portret Natalie Barney | niedatowane, Muzeum Narodowe w Krakowie

Olga Boznańska, Natalie Barney | ok. 1900, Smithsonian American Art Museum, Waszyngton

Z Ameryką związane są także losy Portretu kobiety z potrójnym sznurem pereł namalowanym około 1922 roku. W 1927 roku obraz wchodził w skład nowojorskiej kolekcji Jane Freeman, notabene także parającej się malarstwem portretowym⁴². Wizerunek damy z potrójnym sznurem pereł jest z pewnością jednym z tych, które – jak pisali badacze – „[…] dostarczają przykładu wnikliwej introspekcji psychologicznej, a wszystkie zaznajamiają ze świetnym, choć zawoalowanym rysunkiem oraz oszczędną i skromną, lecz zawsze wyszukaną materią barwną”⁴³.

Londyn

Od razu przyznam otwarcie – nie udało mi się zlokalizować żadnego obrazu Olgi Boznańskiej w Londynie, ale z pewnością bywały tam często. W 1900 roku artystka otrzymuje złoty medal Women’s Exhibition w Earl’s Court⁴⁴, sześć lat później zostaje przyjęta do Society of Sculptors, Gravers and Painters, i od tego czasu bierze udział w pokazach organizowanych przez towarzystwo⁴⁵. Wydaje się więc bardzo prawdopodobne, że obrazy Polki znajdować się mogą w kolekcjach nad Tamizą, a skoro niektórzy badacze dostrzegają w malarstwie Boznańskiej klimat zbliżony do wierszy Maurice’a Maeterlincka⁴⁶, to aura tajemnicy wydaje się nieunikniona.

Bibliografia:
1. Blumówna H., Olga Boznańska, Kraków 1960.
2. Blumówna H., Olga Boznańska. Zarys życia i twórczości, Kraków 1964.
3. Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo polskie, t. 2, Warszawa 1960.
4. Dobrowolski T., Sztuka Młodej Polski, Warszawa 1963.
5. Gradowska A., Olga Boznańska. Katalog wystawy, Olsztyn 1962.
6. Juszczak W., Malarstwo polskie. Modernizm, Warszawa 1977.
7. Król A., Olga Boznańska – malarstwo. Portrety, wnętrza, pejzaże, Stalowa Wola 2003.
8. Król A., Olga Boznańska. Malarstwo, Legnica 2001.
9. Olga Boznańska. Katalog wystawy, red. E. Bobrowska, U. Kozakowska-Zaucha, Kraków 2014.
10. Trojanowski E., Olga Boznańska, „Wędrowiec” nr 47, 1899.
11. XX + XXI. Galeria sztuki polskiej, red. M. Czubińska, Kraków 2021.

• Info
• Lista artykułów

» Paweł Bień

Urodzony w 1994 roku, poeta, historyk sztuki, kulturoznawca. Absolwent Międzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych i Społecznych (MISH) na uniwersytetach Wrocławskim i Warszawskim. Pracownik Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina i Muzeum Narodowego w Warszawie. Autor książki poetyckiej „Światłoczułość” (Łódź 2021).

• Witold Wojtkiewicz „Portret Lizy Pareńskiej” - 15 marca 2024
• Stanisław Masłowski „Wschód księżyca” - 1 marca 2024
• Deszcz nad Como. Lombardzkie wojaże - 8 grudnia 2023
• Księżniczka na Parnasie. Bożki słowiańskie Zofii Stryjeńskiej - 17 września 2023
• Giovanni Francesco Penni zw. il Fattore „Święta Rodzina ze św. Janem Chrzcicielem i św. Katarzyną Aleksandryjską” - 7 września 2023
• Paris Bordone „Wenus i Amor” - 28 sierpnia 2023
• Co słychać u Vermeera? - 8 sierpnia 2023
• Rafał Malczewski „Rurociąg w polu” - 20 lipca 2023
• Alfons Karpiński „Jane z japońską laleczką” - 4 lipca 2023
• Wiedeńskie wojaże - 21 kwietnia 2023