Leon Wyczółkowski, Portret Feliksa Jasieńskiego w błękitnym kaftanie, 1911,
pastel, papier, 82 × 96 cm,
Muzeum Narodowe w Krakowie

Leon Wyczółkowski, Portret Feliksa Jasieńskiego w błękitnym kaftanie | 1911, Muzeum Narodowe w Krakowie

Feliks „Manggha” Jasieński (1861–1929) został uwieczniony w półpostaci, na tle tkaniny w kolorze zgaszonego brązu, ozdobionej delikatnym wzorem stylizowanych ptaków i chryzantem. Jest ubrany w błękitny chiński kaftan z motywem smoków, w dłoniach trzyma drzeworyt Hiroshigego. Spogląda przez ramię, kierując przenikliwe spojrzenie poza kadr obrazu – wprost na widza.

Tak właśnie, sportretowany w 1911 roku przez Leona Wyczółkowskiego, najbliższego przyjaciela i towarzysza artystycznych batalii, Jasieński, kolekcjoner, znawca i propagator dorobku artystycznego Azji Wschodniej, a przede wszystkim Japonii, zapisał się na trwałe nie tylko w historii polskiej sztuki, ale i w kulturowym imaginarium Polaków. Siłę tego symbolicznego wizerunku podkreśla scenografia, przemyślana w najdrobniejszych szczegółach. „Smoczą szatę” longpao, w którą ubrany jest „Manggha”, w Chinach nosić mogli jedynie cesarz, członkowie jego rodziny oraz wyżsi rangą urzędnicy, zwani w Europie mandarynami. Symbolizowała nie tylko władzę, lecz także wiedzę – niezbędną do objęcia stanowiska w cesarskiej administracji.

Szata męska półoficjalna longpao z motywem ośmiu pięciopalczastych smoków | między 1800-1879, Muzeum Narodowe w Krakowie

Szata półoficjalna longpao z motywem ośmiu pięciopalczastych smoków epoka Qing, detal | XIX w., fot. Fundacja Niezła Sztuka

Drzeworyt Hiroshigego Kameyama. Rozpogodzenie po śnieżycy, od którego Jasieński przed chwilą oderwał wzrok, pochodzi z cyklu Pięćdziesiąt trzy etapy drogi Tokaido, najsłynniejszej serii japońskiego arcymistrza pejzażu. To dzieła Hiroshigego, obok twórczości Hokusaia, wyznaczały drogi artystycznych przemian w sztuce europejskiej końca XIX wieku – przemian, które w Polsce propagował i wspierał swoją erudycją oraz zaangażowaniem Feliks Jasieński.

Ichiryusai Hiroshige, Rozpogodzenie po śnieżycy w Kameyama, z cyklu Pięćdziesiąt trzy etapy drogi Tokaido | 1833–1834, Muzeum Narodowe w Krakowie

Gdy Wyczółkowski tworzył ten symboliczny wizerunek, „Manggha” od wielu lat cieszył się niekwestionowanym autorytetem w dziedzinie sztuki japońskiej, a jego dalekowschodnia kolekcja stanowiła niemal kompletną całość. Było to na gruncie polskim absolutnie niezwykłe. Wystarczy przypomnieć, że to właśnie dzięki Jasieńskiemu – już w 1901 roku – publiczność Warszawy, Krakowa i Lwowa miała okazję zapoznać się z dorobkiem artystycznym Japonii, kraju odległego zarówno geograficznie, jak i cywilizacyjnie. To również jego donacja sprawiła, że w 1920 roku Muzeum Narodowe w Krakowie uplasowało się w ścisłej czołówce europejskich zbiorów sztuki japońskiej – co w polskim pejzażu muzealnym było i pozostało zjawiskiem wyjątkowym.

Feliks Jasieński, wnętrze mieszkania w Krakowie i Szał uniesień Podkowińskiego, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Feliks Jasieński, wnętrze mieszkania w Krakowie, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Leon Wyczółkowski, Portret Feliks Jasieńskiego w stroju Beduina | ok. 1908, Muzeum Narodowe w Krakowie

Swoją kolekcję Jasieński przywiózł z Paryża. Początkujący kompozytor i pianista przyjechał tam na studia w 1883 roku. Obdarzony artystyczną wrażliwością i otwarty na nowe zjawiska, uległ „japońskiej gorączce” – zdefiniowanej w 1875 roku przez Philippe’a Burty’ego jako japonizm – która właśnie w tym czasie osiągała swoje apogeum. Jego drugi, dłuższy pobyt we Francji, przypadający na koniec lat 90. XIX wieku, zbiegł się z falą zainteresowania japońskim drzeworytem. Edmond de Goncourt opublikował monografie poświęcone Utamarowi i Hokusaiowi, którego Wielka fala w Kanagawie z cyklu Trzydzieści sześć widoków góry Fuji zyskała status ikony sztuki japońskiej. Kiedy na paryskich aukcjach rozpraszane były pierwsze wielkie kolekcje, w środowisku artystycznej awangardy kształtowało się grono pasjonatów drzeworytu: artystów, krytyków, dziennikarzy oraz współpracowników instytucji muzealnych.

W ten nurt wpisują się zainteresowania Jasieńskiego, który nigdy nie odwiedził Japonii i nie dysponował środkami pozwalającymi mu konkurować z kolekcjonerami-założycielami muzeów w Paryżu, takimi jak Emile Guimet czy Henri Cernuschi. Choć, jak sam podkreślał, starał się, by jego kolekcja ukazywała pełen rozwój sztuki japońskiej, wyraźnie dominowała w niej grafika – spośród około 7000 obiektów niemal 5000 stanowią drzeworyty i albumy drzeworytnicze. Jasieński cenił zwłaszcza twórczość Harunobu, Utamara, Kuniyoshiego i Kunisady, przede wszystkim zaś Hokusaia i Hiroshigego. Wielostronna twórczość Hokusaia inspirowała malarzy, grafików i reformatorów rzemiosła artystycznego. Hiroshige, uznawany za mistrza nowej szkoły pejzażu, cieszył się szczególnym uznaniem takich artystów jak James Whistler, Claude Monet czy Vincent van Gogh. Nic więc dziwnego, że w japońskich zbiorach „Mangghi”, które miały służyć jako inspiracja albo przykład dla polskich twórców, dominowały właśnie drzeworyty – „nośniki” artystycznej nowoczesności.

Feliks Jasieński z shamisenem na tle japońskiego parawanu | ok. 1903–1905, Muzeum Narodowe w Krakowie

W drugiej części kolekcji znalazły się m.in. rzeźby buddyjskie, wykonane z brązu netsuke, maski teatru Nō oraz ponad 150 malowideł reprezentujących szkoły buddyjską, Kanō, Rinpa i ukiyo-e. Do kolekcji trafiły także Kwiaty i ptaki czterech pór roku autorstwa Watanabego Seiteia – jedno z najwybitniejszych dzieł tego przedstawiciela współczesnego malarstwa nihonga. „Manggha” gromadził również japońskie rzemiosło artystyczne: tkaniny – w tym kimona i pasy obi – oraz szablony do ich farbowania (katagami), wyroby z laki – w tym puzderka inrō, emalie, ceramikę, instrumenty muzyczne, a także militaria, spośród których wyróżniał się zbiór 680 jelców tarczowych (tsuba). Do swojego oficjalnego zdjęcia wybrał wazon z brązu z motywem smoka, miecz, lutnię shamisen oraz parawan Kwiaty czterech pór roku, zakupiony jako dzieło Suzukiego Kiitsu.

Powracając w 1901 roku do Warszawy, Jasieński przywiózł oprócz zbiorów także opublikowaną w Paryżu książkę Manggha. Promenades à travers le monde, l’art et les idées – manifest swojej przynależności do międzynarodowego nurtu japonizmu. Jej tytuł – będący hołdem dla Hokusaia – stał się nie tylko literackim pseudonimem kolekcjonera, ale wręcz integralną częścią jego wizerunku. Publikacja, złożona z notatek z podróży „z Warszawy do Londynu przez Jerozolimę” i przeplatana refleksjami na temat literatury, krytyki, sztuki oraz życia artystycznego epoki, stanowiła również wyraz fascynacji Jasieńskiego kulturą Bliskiego Wschodu. W arabskim burnusie, kupionym w Damaszku, Jasieński pozował w 1908 roku Leonowi Wyczółkowskiemu, który utrwalił na płótnie sylwetkę „Mangghi” – znawcy sztuki orientalnej.

Kazimierz Sichulski, Don Kichot – karykatura Leona Wyczółkowskiego i Feliksa Jasieńskiego | 1908, Muzeum Narodowe w Krakowie

Sztuką dekoracyjną islamu, odkrywaną na nowo przez artystów i krytyków zaangażowanych w ruch odnowy rzemiosł, Jasieński zainteresował się jeszcze w Paryżu. Systematyczne zakupy rozpoczął jednak dopiero w latach 1910–1920, koncentrując się na kobiercach wschodnich, do których z czasem dołączyły także kilimy, zarówno dawne, jak i współczesne. Ważną część jego orientalnych zbiorów, liczących blisko 1200 obiektów, stanowiły pasy kontuszowe, pochodzące z manufaktur perskich, tureckich, polskich i rosyjskich. Jasieński traktował je jako dzieła „graniczne” – o wschodniej proweniencji, zaadaptowane na potrzeby tradycyjnego stroju szlacheckiego. Kolekcjonował je nie z poszanowania dla tradycji, lecz ze względu na ich walory estetyczne. Kolory i formy pasów słuckich harmonizowały z dekoracją japońskich pasów obi, a także z batikami – jawajskimi, sprowadzanymi z Amsterdamu, i polskimi, powstającymi w batikarskiej pracowni Warsztatów Krakowskich.

Jacek Malczewski, Portret Feliksa Jasieńskiego | 1903, Muzeum Narodowe w Krakowie

Zamiłowanie Jasieńskiego do sztuki japońskiej było nierozerwalnie związane z jego fascynacją sztukami graficznymi. Zbiory ukiyo-e, grafiki polskiej i europejskiej tworzyły w jego zamyśle spójną artystycznie całość. Kolekcja grafiki europejskiej, głównie autorstwa artystów francuskich lub działających we Francji, liczyła ponad 3500 obiektów i ukazywała rozwój tej dziedziny od Piranesiego po postimpresjonistów, symbolistów i nabistów. W niemal pełny sposób reprezentowane było œuvre Francisca Goi, Maxa Klingera i Odilona Redona. W kolekcji polskiej, obejmującej ponad 1200 dzieł powstałych w latach 1895–1929, znalazły się prace wszystkich polskich artystów grafików tego czasu – z najwybitniejszymi, Józefem Pankiewiczem i Leonem Wyczółkowskim, na czele. „Manggha” aktywnie wspierał ruch odnowy grafiki artystycznej w Polsce, inicjując w 1903 roku powstanie Stowarzyszenia Polskich Artystów Grafików oraz wydając jego tekę graficzną. Publikacja ta dołączyła do innych zbiorowych wydawnictw i ilustrowanych czasopism z Francji, Anglii, Niemiec, Skandynawii i Rosji. Z taką właśnie teką, atrybutem kolekcjonera grafiki, Jasieński został w 1903 roku sportretowany przez Jacka Malczewskiego.

Z 1903 roku pochodzi jeszcze jeden portret „Mangghi” autorstwa Jacka Malczewskiego. Przedstawiony na tle przedwiosennego pejzażu, w góralskim kożuchu – jak przystało na stronnika stylu zakopiańskiego – kolekcjoner przecina nożykiem sznur oplatający słomianego chochoła, by uwolnić dziecko z zimorodkiem w dłoniach – symbolem „nowej” polskiej sztuki. Trudno o trafniejszą metaforę, bowiem działalność Jasieńskiego od samego początku wyrastała z głębokiego przekonania o konieczności wspierania polskiej sztuki współczesnej. Już na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku, w Warszawie, nawiązał pierwsze artystyczne przyjaźnie z „impresjonistami” Władysławem Podkowińskim i Józefem Pankiewiczem oraz ich mistrzami – twórcami i teoretykami realizmu – Józefem Chełmońskim, Aleksandrem Gierymskim i przede wszystkim Stanisławem Witkiewiczem. Dramatyczny los rzeźbiarza Antoniego Kurzawy zwrócił jego uwagę na tę dziedzinę sztuki, a zakupione od artysty prace stały się zalążkiem kolekcji rzeźby współczesnej – jedynej tego typu w Polsce.

Jacek Malczewski, Portret Feliksa Jasieńskiego | 1903, Muzeum Narodowe w Krakowie

Po przeniesieniu się z Warszawy do Krakowa w 1902 roku Jasieński konsekwentnie gromadził dzieła malarzy i rzeźbiarzy związanych z Akademią Sztuk Pięknych oraz Towarzystwem Artystów Polskich „Sztuka”. W 1903 roku, po zredagowaniu pierwszej wersji testamentu na rzecz Muzeum Narodowego, założył przy swojej kolekcji klub wspierający działalność towarzystwa, publikował też kolejne zeszyty monografii Sztuka polska. Malarstwo i aktywnie uczestniczył w życiu krakowskiej bohemy. Z artystów najbliżsi mu byli Leon Wyczółkowski i Józef Pankiewicz, lecz przyjacielskie relacje łączyły go również z Janem Stanisławskim, Stanisławem Wyspiańskim, Jackiem Malczewskim, Julianem Fałatem, Józefem Mehofferem, Wojciechem Weissem, Stanisławem Dębickim i Konstantym Laszczką. Wysoko cenił także twórczość Olgi Boznańskiej, Władysława Ślewińskiego, Ferdynanda Ruszczyca, Xawerego Dunikowskiego, Ludwika Pugeta czy Edwarda Wittiga. Jego kolekcja, licząca 220 obrazów, 70 rzeźb i ponad 800 pasteli, akwareli i rysunków – których był znawcą i koneserem – była, jak sam podkreślał, pomnikiem wzniesionym na ich cześć.

Józef Pankiewicz, Portret Feliksa Jasieńskiego przy fortepianie | 1908, Muzeum Narodowe w Krakowie

Jasieński był krytykiem muzycznym, a także dziennikarzem obdarzonym prawdziwym talentem polemicznym. Doskonale potrafił posługiwać się stosunkowo nowym medium, jakim była prasa, wykorzystując je do swoich – nierzadko skandalizujących – artystycznych akcji, takich jak pierwsza wystawa sztuki japońskiej w Warszawie. Sam kształtował swój publiczny wizerunek – jako jedyny w Polsce portretował się w otoczeniu dzieł ze swojej kolekcji. Chętnie przybierał maskę prześmiewcy, a sugestywna figura „Polskiego Japończyka” przysłoniła jego dorobek jako kolekcjonera sztuki dekoracyjnej – europejskiej i orientalnej – a także sztuk graficznych, polskiego malarstwa i rzeźby. A przecież za jego pełnymi pasji publicznymi wystąpieniami kryło się prawdziwe znawstwo sztuki, poparte znajomością europejskich muzeów i najnowszej literatury przedmiotu. To właśnie takiego „Mangghę”, pochylonego w skupieniu nad lśniącą taflą fortepianu, z japońskim drzeworytem zawieszonym na ścianie, sportretował w 1908 roku Pankiewicz. Wiernego swoim artystycznym wyborom i swoim przyjaźniom – Feliksa Jasieńskiego, kolekcjonera.

Tekst jest zmodyfikowaną wersją artykułu: Feliks „Manggha” Jasieński – portret kolekcjonera, w: Zbliżenie. Feliks „Manggha” Jasieński i jego kolekcja, red. A. Król, Kraków 2024, s. 51–61.

Bibliografia:
1. Alberowa Z., Dzieduszycka M., Martini M., Romanowicz B., Sztuka japońska w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie / Japanese art in the National Museum in Cracow, Kraków 1994.
2. Feliks Jasieński i jego Manggha, wstęp i oprac. E. Miodońska-Brookes, wybór tekstów francuskich i polskich M. Cieśla-Korytowska, E. Miodońska-Brookes, tłum. M. Cieśla-Korytowska, Kraków 1992.
3. Godyń D., Laskowska M., Rysunki, akwarele i pastele z kolekcji Feliksa Jasieńskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie / Drawings, Watercolors and Pastels from Feliks Jasieński’s Collection at the National Museum in Krakow. Korpus daru Feliksa Jasieńskiego / Corpus of Feliks Jasieński’s Donation, t. 2, cz. 2, Kraków 2016.
4. Kluczewska-Wójcik A., Feliks „Manggha”Jasieński i jego kolekcja w Muzeum Narodowym w Krakowie / Feliks „Manggha”Jasieński and his collection at the National Museum in Krakow, Kraków 2014.
5. Kluczewska-Wójcik A., Feliks Manggha Jasieński (1861–1929) collectionneur d’estampes, w: Nouvelles de l’Estampe, 2005/2006, s. 7–20.
6. Kluczewska-Wójcik A., Orientalisme versus orientalité. La nouvelle appréciation des arts de l’Islam en Pologne au début du XXe siècle, w: À l’orientale. Collecting, Displaying and Appropiating Islamic Art and Architecture in the Nineteenth and Early Twentieth Centuries, red. Giese F., Volait M., Braga A.V., Leiden–London 2020, s. 48–61.

• Info
• Lista artykułów

» Agnieszka Kluczewska-Wójcik

Agnieszka Kluczewska-Wójcik, absolwentka Muzeologii Ecole du Louvre, tytuł doktora historii sztuki zdobyła na Université Paris I Panthèon-Sorbonne. Do 2014 r. adiunkt w Katedrze Historii Sztuki i Kultury Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, wiceprezes Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata w Warszawie. Zajmuje się transferami i związkami międzykulturowymi, ze szczególnym uwzględnieniem japonizmu, orientalizmu i relacji polsko-francuskich, historią muzeów i kolekcjonerstwa oraz krytyką współczesnej sztuki francuskiej i afrykańskiej. Organizatorka międzynarodowych konferencji i programów badawczych m.in. Japonisme in the Austro-Hungarian Monarchy (2020), Korpus dzieł malarskich Henryka Siemiradzkiego / Henryk Siemiradzki. Catalogue raisonné of the Painting (2020-2024). Autorka m.in. monografii Feliks „Manggha”Jasieński i jego kolekcja w Muzeum Narodowym w Krakowie / Feliks Jasieński and his Collection at the National Museum in Krakow (2014) i Japonia w kulturze i sztuce polskiej końca XIX i początków XX wieku (2016). Redaktor naukowy opracowania Korpus daru Feliksa „Mangghi” Jasieńskiego / Corpus of Feliks ‘Manggha’ Jasieński’s Donation w Muzeum Narodowym w Krakowie i sekretarz Kapituły nagrody „Kolekcjonerstwo – nauka – upowszechnianie” im. Feliksa Jasieńskiego (od 2015).

• Leon Wyczółkowski „Portret Feliksa Jasieńskiego w błękitnym kaftanie” - 26 czerwca 2025