Hiroshige – mistrz deszczu i cienia

Kiedy pełen rozgoryczenia Feliks Jasieński rozwieszał w warszawskiej Zachęcie uszczypliwe hasła „Nie dla bydła” czy „Herbata chińska i sztuka japońska są dwie rzeczy odrębne”, nie spodziewał się zapewne, że prace mistrzów nurtu ukiyo-e będą rozpalać wyobraźnię nie tylko osób na co dzień związanych ze sztuką. Choć potrzeba było czasu, okazało się, że estetyka grafik japońskich jest ponadczasowa, a ich gorączka ogarnęła cały świat, czego przykładem może być szybkość, z jaką sprzedał się katalog krakowskiej wystawy Hokusai. Wędrując, czy też jeden z ostatnich rekordów aukcyjnych, podczas których dwa albumy Stu widoków Edo Hiroshigego zostały sprzedane za ponad 140 tysięcy euro¹. To właśnie te dwa wspomniane nazwiska – Hokusai i Hiroshige – utarły się w świadomości współczesnych, stając się symbolem ruchu, który trwał ponad 200 lat.

Utagawa Hiroshige, Wiry w Naruto w prowincji Awa, detal | 1855, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Czym charakteryzuje się twórczość Hiroshigego, którego styl i sposób portretowania świata owładnął van Goghiem? Można się przekonać osobiście, bowiem w krakowskim Muzeum Manggha została otwarta wystawa Hiroshige 2023.

Utagawa Hiroshige, Księżyc i ptaki. Kobieta pisząca list | 1852, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Japonia od lat trzydziestych XVII wieku była zamknięta na wpływy zewnętrzne. Tak zwana polityka sakoku, izolacjonizmu, wprowadzona przez szogunat Tokugawa, miała zapewnić krajowi stabilizację polityczną i ekonomiczną, co faktycznie się udało. Kraj rozwijał się, skupiony jedynie na sobie, bez wojen i jakichkolwiek konfliktów, choć rozwój ten zależał również od wszechobecnej kontroli, jaką państwo sprawowało wówczas nad swoimi obywatelami. Liczne zakazy dotyczyły zresztą nie tylko samych mieszkańców Japonii, lecz także cudzoziemców – wjazd na teren Kraju Kwitnącej Wiśni stał się niemożliwy, a jedyne relacje handlowe, jakie można było rozwijać, ograniczały się swoim zasięgiem do Dejimy, małej wyspy leżącej tuż przy Nagasaki.

Zamknięcie kraju i ograniczenie jakichkolwiek wpływów zewnętrznych przyczyniło się jednak do rozkwitu unikalnej kultury i dziedzin sztuki, które swoje nisze doprowadziły do absolutnej perfekcji, czego przykładem może być fantastyczny świat barwnych drzeworytów ukiyo-e.

Utagawa Kunisada, Portret pamiątkowy Utagawy Hiroshigego | między 1797–1858, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Podobnie jak w przypadku większości grafików, mało wiadomo o latach młodości Hiroshigego. Znany jest rok urodzenia artysty, 1797, a także miejsce urodzenia, którym z wielkim prawdopodobieństwem była stolica kraju, Edo. Ojciec twórcy, Andō Genuemon, samuraj niskiej rangi, był oficerem brygady strażackiej, której koszary znajdowały się w Edo, na terenie dzisiejszej dzielnicy Marunouchi. Strażacy, ze względu na swoje pochodzenie, nie tylko odpowiadali za monitorowanie sytuacji w mieście, ale także poświęcali czas wolny na dość wysublimowane rozrywki, jak ceremonie parzenia herbaty czy komponowanie poezji. Młody Hiroshige nasiąkał artystyczną atmosferą, jednocześnie pomagając w codziennym życiu brygady ojca. Trwało to dość długo, aż do  dwudziestego siódmego roku życia artysty, kiedy to zdecydował ostatecznie poświęcić się  działalności artystycznej.

Od szesnastego roku życia Hiroshige kształcił się w pracowni Utagawy Toyohiry². Istnieje przypuszczenie, że chłopiec pierwotnie aplikował do pracowni Toyokuniego, ale ten, ze względu na dużą popularność swojej szkoły, odmówił przyjęcia nowego ucznia. Uważa się jednak, iż taki tok wydarzeń jedynie pomógł w karierze Hiroshige – pod opieką Toyohiry młody artysta mógł w pełni rozwinąć swoje umiejętności i talenty, a w szkole Toyokuniego najprawdopodobniej pozostawałby w cieniu łaknącego sławy mistrza. Po śmierci Toyohiry w 1822 roku objęcie pracowni zaproponowano Hiroshigemu, jednak artysta postanowił poświęcić się własnej karierze, rezygnując tym samym z roli mentora.

Mimo sławy, którą zyskał już za życia, dorobek artystyczny grafika do dziś nie został w pełni skatalogowany. Szacuje się obecnie, że powstało około 5000 dzieł (niektórzy oceniają całą spuściznę na prawie 8000 dzieł), przede wszystkim drzeworytów barwnych.

Utagawa Hiroshige, Widok z promu w Haneda na świątynię Benten, z serii Sto słynnych widoków Edo | 1858, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Utagawa Hiroshige, Wiry w Naruto w prowincji Awa | 1855, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Utagawa Hiroshige, Widok z okna na rzekę Uchikawa, lasy za świątynią Suijin i wioskę Sekiya, z serii Sto słynnych widoków Edo | 1857, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Utagawa Hiroshige, Procesja w dniu święta Koguta idąca do świątyni przez pola ryżowe, Z serii: Sto słynnych widoków Edo | 1857, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Choć podana liczba jest orientacyjna, pokazuje, jak bogata była działalność artysty. Hiroshige często przedstawiał te same lokacje, zwracając uwagę na zmiany światłocienia, nasycenia kolorów, w zależności od pory dnia i aktywności słonecznej. Najczęściej w pracach artysty powracała góra Fudżi (seria 36 widoków na górę Fudżi), której portrety stały się tłem dla scen z życia codziennego:

„Nie było może, nie ma i nie będzie w historii ludzkości popularniejszego tematu, tematu, którego opracowanie wydałoby lub wydać by zdołało taką ilość dzieł pierwszorzędnej wartości, a tak różnolitych, pod względem indywidualnego traktowania tematu i materyałów, w które pomysły wcielone zostały. Fudżi – to prawie Japonia; Fudżi w sztuce japońskiej to prawie sztuka japońska”³.

Twórczość artysty stanowi przekrojowy wgląd w panujące w epoce Edo najpopularniejsze motywy. Hiroshige zaczynał swoją karierę od portretów pięknych kobiet (bijin-ga) i wizerunków aktorów kabuki (yakusha-e), ale po śmierci swojego mistrza skupił się przede wszystkim na pejzażu.

Utagawa Hiroshige, Most na rzece Kamo w Kioto, z serii Pięćdziesiąt trzy etapy drogi Tokaido | ok. 1834, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Utagawa Hiroshige, Most Ryogoku. Wieczorny chłód, z serii Słynne widoki Edo | 1859, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Utagawa Hiroshige, Ishiyakushi, z serii Pięćdziesiąt trzy etapy drogi Tokaido | między 1841–1842, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Romantyczne wyobrażenie bazujące na twórczości Hiroshigego automatycznie nasuwa wizje artysty będącego nieustannie w podróży⁴. Jednak to nie do końca prawda – wiadomo, że artysta odbył kilka wojaży, ale z pewnością nie należały one do codzienności twórcy. Większość prac z serii 53 widoki Tōkaidō powstała w pracowni, sam pejzaż i bohaterowie zostali odwzorowani dzięki fotograficznej pamięci i wyobraźni.

Utagawa Hiroshige, Minakuchi, plansza 51. z serii Pięćdziesiąt trzy etapy drogi Tokaido | ok. 1834, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Utagawa Hiroshige, Minakuchi, plansza 51. z serii Pięćdziesiąt trzy etapy drogi Tokaido, detal | ok. 1834, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Utagawa Hiroshige, Minakuchi, plansza 51. z serii Pięćdziesiąt trzy etapy drogi Tokaido, detal | ok. 1834, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Fakt ten nie oznacza, że w pracach Hiroshigego czegoś brakuje, wręcz przeciwnie – Japonia widziana oczami artysty nie jest jedynie odzwierciedleniem krajobrazu, została także przefiltrowana przez wrażliwość artysty. O tym, jak zdolnym twórcą był Hiroshige i jak chłonął otaczający go świat, świadczą przechowywane w British Museum szkicowniki twórcy⁵.

Utagawa Hiroshige, Szkicownik, British Museum, Londyn

Malowane tuszem i akwarelą pokazują inną stronę twórczości grafika; podziwiając druki ukiyo-e, często zapominamy o tym, jak wyglądał cały proces tworzenia, związany nie tylko z projektowaniem samej odbitki, ale również wrażeniowym zapisem rzeczywistości.

Wyjątkowym zjawiskiem w pracach twórcy jest przedstawianie zjawisk atmosferycznych oraz miejsc zmieniających się pod wpływem dziennego światłocienia i pór roku.

Śnieg pokazywany był przez artystę za pomocą sugestywnej bieli, a także dzięki płatkom, zaznaczonym przez tzw. kara-zuri, czyli ślepe tłoczenie. Były to niepokryte farbą drobne punkty, przyprószone niekiedy pyłem mineralnym (m.in. z miki), mającym imitować iskrzenie się śniegu. Oddanie padającego deszczu nie jest łatwe, tym bardziej w dziedzinie grafiki, jednak Hiroshige osiągnął w tym mistrzostwo.

Utagawa Hiroshige, Polowanie na świetliki nad Ujigawa, z serii Słynne widoki z różnych prowincji, detal | między 1835-1839, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Utagawa Hiroshige, Nagła ulewa w Shono | między 1833-1834, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Co ciekawe, motyw ten prawie nie pojawiał się w ówczesnej sztuce europejskiej (najczęściej twórcy skupiali się na pokazaniu momentu przed burzą, umieszczając w kompozycji kłębiące się ciemne chmury), w sztuce japońskiej był on jednak obecny w sugestywnej, acz abstrakcyjnej formie.

Utagawa Hiroshige, Ulewa w dolinie Yamabushi w prowincji Mimasaka, z serii Widoki słynnych miejsc w sześćdziesięciu kilku prowincjach | 1853, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Krople, zaznaczone za pomocą graficznych, ostrych linii, rozmywają pejzaż, idealnie oddając przy tym charakter ulewy. Wrażenie to jest dodatkowo spotęgowane przez kulących się ludzi, chroniących przed kroplami twarz i odzienie. Graficzna siła deszczu Hiroshigego zachwyciła między innymi Stanisława Witkiewicza:

„Wczoraj Manggha tak wielka, tak potworna przyniosła pakę japońskich pejzaży (pierwszą, gdyż ma ich przynieść 14), które przywiozła, żeby mnie pokazać. […] Ja studiuję. Jest jakiś Hiroszyge, który jest nadzwyczajny i pomimo tak ubogich i konwencjonalnych środków wywołuje dużo efektu. Zrobił ulewę smugami szerokimi na pół metra (żeby to była w naturze), skręconymi od wiatru, w czym tłamsi się parę Japusów – efekt nadzwyczajny”⁶.

Hiroshige upodobał sobie także inne, nieoczywiste i abstrakcyjne zjawisko. Artysta wykorzystywał cienie do budowania perspektywy – zaznaczone skrótowo ludzkie sylwetki i fragmenty krajobrazu mają tworzyć głębie w dwuwymiarowej graficznej odbitce. Zjawisko cieni fascynowało artystę do tego stopnia, że poświęcił mu serię oddzielnych prac: Osiem cieni pokazuje prostą formę zabawy, w której odbicie układu palców i dłoni ma przypominać zwierzęta.

Utagawa Hiroshige, Improwizowany cień – zając / Usagi, z serii Seria obrazów – improwizowane cienie | między między 1830-1844, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Fascynacja cieniem z jednej strony pokazuje poczucie abstrakcyjności i potrzebę ukazania wielowymiarowości przestrzeni, z drugiej jest także niezwykle naturalna dla Japończyków; papierowe ściany i drzwi, shōji, w półmroku zmieniają się w swoiste ekrany codziennego, domowego teatru cieni.

W pracach artysty często występuje także kadrowanie, kompozycja niektórych scen jest podzielona lub częściowo ukryta; pokazywane historie oglądamy zza odsłoniętego parawanu lub przez niedomknięte drzwi, których obecność ma zbudować wrażenie trójwymiarowości. Taki „wojeryzm” jest bardzo charakterystyczny dla estetyki japońskiej, w której motyw podglądania rozbudzał wyobraźnię (pojawiał się bowiem nie tylko w pejzażu, ale także w shunga, grafikach erotycznych) i angażował widza, stwarzając pozory uczestnictwa w oglądanej scenie. Wynikało to również z warunków mieszkaniowych panujących w Edo – w przeludnionym mieście trudno było o prywatność, tym bardziej w kręgu kulturowym, w którym umiłowano papierowe drzwi i przesuwne ściany. Hiroshige bawił się jednak sposobem pokazywania rzeczywistości, stawiając widza w roli jednego ze swoich bohaterów, choć oczywiście udział ten był metaforyczny.

Ostre kadrowanie, pokazujące pejzaż w bardzo fotograficznym ujęciu, zwróci uwagę Europejczyków, którzy pod wpływem sztuki Hiroshigego rozwiną bardziej wrażeniowy, impresyjny charakter swoich prac, odbiegający od malarstwa studyjnego.

Utagawa Hiroshige, Suhara, ulewa, z serii Sześćdziesiąt dziewięć etapów drogi Kiso-kaido | między 1835–1840, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Utagawa Hiroshige, Suhara, ulewa, z serii Sześćdziesiąt dziewięć etapów drogi Kiso-kaido, detal | między 1835–1840, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Hiroshige słynął nie tylko z umiejętności dokładnego odwzorowywania rzeczywistości i doskonałego wyczucia kolorystycznego, był także utalentowanym pisarzem i poetą. Wiersze tworzone przez artystę zachwycały swobodą doboru rymów i słów, delikatnym cynizmem i ironią. Cześć z nich towarzyszyła malowanym przez artystę przedstawieniom ptaków i kwiatów (kachō-ga), co ma swoje konotacje w historii japońskiej kultury.

Utagawa Hiroshige, Biała lecąca czapla i niebieskie irysy | między 1830-1834, Muzeum Narodowe w Krakowie

Utagawa Hiroshige, Biała lecąca czapla i niebieskie irysy | między 1830-1834, Muzeum Narodowe w Krakowie

Połączenie symbolicznego znaczenia zwierzęcia, elementów przyrody i poezji, umiejętnie do siebie dopasowanych, już od epoki Heian było oznaką wyrafinowania i ogromnej wrażliwości.

Utagawa Hiroshige, Duża langusta i dwie krewetki, z serii Ryby i zwierzęta morskie | ok. 1840, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Po otwarciu granic Japonii prace Hiroshigego, Hokusaia i innych mistrzów ukiyo-e zawładnęły światem Zachodu. W graficznym, poetycznym i lapidarnym pięknie przepływającego świata zanurzyli się Claude Monet, James Whistler i Vincent van Gogh, który wprost kopiował niektóre z drzeworytów. Interesujący jest fakt, że fascynacja ta była transkulturowa – Hiroshige znał sztukę zachodnią (mimo zamknięcia Japonii na wpływy zewnętrze do kraju docierały dzieła kultury Europy i Ameryki), często więc wykorzystywał w swoich pracach obcą dla sztuki japońskiej perspektywę.

Utagawa Hiroshige, Ogród śliw w Kameido | 1857, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Vincent van Gogh, Kwitnące śliwy | 1887, Van Gogh Museum, Amsterdam

Prace Hiroshigego stały się znakiem rozpoznawczym sztuki japońskiej, nawet współcześnie należą one do najczęściej reprodukowanych i komercyjnie wykorzystywanych prac (reprodukcje widoków Fudżi znalazły się w kolekcji T-shirtów odzieżowej sieciówki Uniqlo, w serii Mistrzowie ukiyo-e). W Polsce gorączka japonizmów najbardziej zainfekowała Feliksa Jasieńskiego, któremu udało się zgromadzić 4600 drzeworytów.

Utagawa Hiroshige, Wąska uliczka w nocy, z serii Słynne widoki Edo | między 1833-1843, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, własność: Muzeum Narodowe w Krakowie

Jest to bez wątpienia jedna z największych tego typu kolekcji, która w przekrojowy sposób pokazuje wielowymiarowość twórczości Hiroshigego. Choć sam Jasieński prawdopodobnie nigdy nie udał się w podróż do Kraju Kwitnącej Wiśni, towarzyszył Hiroshigemu w wyprawie do świata Edo:

„na wschodnim szlaku
zostawię moje pędzle
i w podróż ruszę
by obejrzeć widoki
w zachodniej Czystej Ziemi”⁷

• Info
• Lista artykułów

» Maja Wolniewska

Magister historii sztuki, absolwentka Uniwersytetu Łódzkiego. Zawodowo i prywatnie związana z polskim rynkiem sztuki, zainteresowana sztuką i estetyką japońską. Fascynuje ją wpływ kultury dawnej na współcześnie podejmowane działania formalne i stylistyczne.

• Hiroshige – mistrz deszczu i cienia - 3 grudnia 2023
• Kimono – proste życie niezwykłego przedmiotu - 20 listopada 2022
• Historia japońskiego teatru Kabuki - 13 sierpnia 2015
• Ciało jako pergamin, czyli historia japońskiego tatuażu - 21 czerwca 2015
• Kojiro Mat­su­kata japoński kolekcjoner kochający sztukę europejską - 6 czerwca 2015
• Madeline von Foerster. Ginący świat zwierząt i sztuka współczesna - 5 lutego 2015