Tina Modotti. Po obu stronach obiektywu

Ręce trzymające drewniany uchwyt, do którego przytwierdzone są kawałki sznurka. Skupienie na dłoniach, ale też na rekwizycie – linkach, systemie deseczek łączącym się z korpusem marionetki. Rękom o wyraźnie zaznaczonym rysunku żył towarzyszy kontrast światła i cienia. To zdjęcie autorstwa Tiny Modotti, pochodzące z serii fotograficznej opowiadającej o pracy artystów. Fotografka wykonała je pod koniec lat 20. XX wieku, kiedy to w Meksyku poznała Louisa Bunina – amerykańskiego lalkarza tworzącego przedstawienia marionetkowe o politycznym zacięciu. Ta znajomość idealnie koresponduje z twórczym życiem Modotti, rozpiętym pomiędzy prywatnością, artyzmem i polityką.

Tina Modotti, Ręce marionetkarza | 1929, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Edward Weston, Biały irys (Tina Modotti) | 1921, źródło: Wikipedia.org

Tina Modotti. Fotografka i rewolucjonistka. Aktorka, gwiazda kina niemego. „Była Włoszką i Amerykanką, a z wyboru Meksykanką i Hiszpanką, była natchnieniem słynnych artystów i poetów […]”¹. Zajrzyjmy za obie strony obiektywu Modotti i odkryjmy ją nie tylko na fotografii. Poznajmy blaski i cienie jej twórczego życia.

Urodziła się jako Assunta Adelaide Luigia Modotti w Udine we Włoszech. Nieznana jest konkretna data jej przyjścia na świat, ale uznaje się, że było to 16 lub 17 sierpnia 1896 roku. W pogoni za lepszym życiem część rodziny wyemigrowała około 1913 roku do Stanów Zjednoczonych, gdzie młoda Assunta zatrudniła się w manufakturach włókienniczych. Była to ciężka praca, której Assunta doświadczała już od 1908 roku, kiedy pomagała w tkalni. Jej doświadczenie jako pracownicy nie pozostaje bez znaczenia w kontekście jej późniejszej działalności komunistycznej w Meksyku. Emocje nadal wzbudza jej przedwczesna śmierć w wieku czterdziestu pięciu lat, przyciągając zwolenników teorii spiskowych.

Tina – aktorka

Modotti to postać wielowymiarowa, twórcza dusza zaangażowana w wiele aktywności z pogranicza sztuki wysokiej i szeroko rozumianej kultury popularnej. Ciekawą kwestią stała się jej kariera modelki i na scenie. Tina podczas pobytu w San Francisco działała we włoskim stowarzyszeniu teatru amatorskiego. Była popularną aktorką, o czym zaświadcza poświęcenie jej postaci jednego z wieczorów. O wydarzeniu informuje artykuł z 4 września 1917 roku zamieszczony w piśmie „L’Italia”: „Dziś wieczorem odbędzie się wyjątkowe przedstawienie dedykowane […] Tinie Modotti, inteligentnej młodej aktorce, którą pokochała widownia i która zdobyła wielu wielbicieli”².

Tina Modotti na planie filmu Tiger’s Coat | 1920, Museo Nacional de Arte, Meksyk

Jako aktorka walczyła także o angaż w Hollywood. O tym, że potrafiła tego dokonać, świadczą nieme filmy, w których zagrała, gdy mieszkała w Los Angeles – The Tiger’s Coat z 1920 roku, western z 1921 roku Riding with Death oraz I Can Explain z 1922 roku. Niektóre z tych ról zachowały się dla potomności na fotosach z planów czy fragmentach samych filmów. Takim przykładem jest The Tiger’s Coat, w którym jedną z głównych postaci jest Maria de la Guarda. Tinę w tej roli można podziwiać w zachowanych do dziś krótkich fragmentach filmu. Szczególną uwagę przykuwają burza jej włosów i wyraziste podkreślenie oczu. Warto wspomnieć, że Modotti jako emigrantka z Europy grała Meksykanki. Potwierdza to obecną przez wiele lat w Hollywood tendencję do obsadzania nie-Amerykanów w roli egzotycznych przybyszów.

Sama Tina poddawała się tej manierze, na przykład w Tiger’s Coat podkreślała kostiumem latynoskie pochodzenie postaci. Jeden z ważnych mężczyzn w jej życiu, fotograf Edward Weston, przyznawał, że być może wyobraźnia reżyserów nie jest aż tak bujna, skoro „nie radzi sobie z innym wyobrażeniem Włoszki niż kobiety z nożem i krwią w oczach”³.

Tina artystyczne życie dzieliła wówczas z mężem – poetą i malarzem – Roubaixem de l’Abrie’em Richeyem, nazywanym przez wszystkich Robo. Są widoczni razem na zdjęciach, uczestniczą we wspólnych przedsięwzięciach. Zajmowali się projektowaniem kostiumów, a także przygotowywaniem lalek o wydźwięku satyrycznym. W 1922 roku Robo wyjechał do Meksyku, gdzie Tina miała do niego dołączyć. Mężczyzna zachorował na ospę i niedługo potem zmarł. W tym samym czasie umarł również ojciec Tiny, cały czas mieszkający w Ameryce. Modotti w związku z tragicznymi wydarzeniami i rozczarowaniem Hollywood wyjechała właśnie do Meksyku, który podczas krótkiego pobytu podbił jej serce.

Partnerka i muza Edwarda Westona

Tina Modotti | 1924, fot. Edward Weston, Museum of Modern Art, Nowy Jork

„Dzięki utytułowanemu fotografowi Edwardowi Westonowi, który stał się jej podporą, zaangażowała się w działania kolejnej grupy artystycznej w Los Angeles”⁴.

Relacja z Westonem początkowo rozwijała się po przyjacielsku, aż przerodziła się w romans. Wartym odnotowania faktem jest obecność Tiny w fotografii jej partnera. Zupełnie jak w relacji Alfreda Stieglitza i Georgii O’Keeffe, Modotti pozowała do sensualnych portretów Edwarda. Ten fakt wzbudzał wiele komentarzy, skupiających się niejednokrotnie na urodzie i roznegliżowaniu modelki.

W Meksyku Modotti i Weston założyli studio fotograficzne. Wspólna praca zawodowa początkowo opierała się na relacji mistrz–uczennica, jako że Weston był już uznanym twórcą, a Tina dopiero wchodziła na ścieżkę fotografii. Edward, bardzo oddany abstrakcji, poszerzał swoje meksykańskie portfolio – „nigdy nie czuł się zobowiązany do tworzenia fotografii społecznie zaangażowanej i poza okresem 1923–1927, który spędził w Meksyku, unikał miast”⁵. Tina w późniejszych latach podejmie się wykonywania zdjęć o tematyce społecznej. W tamtym okresie, w okolicach 1924 roku, zaprezentowała swoje fotografie, w tym Kalie i Róże, ukazujące monochromatyczne kwiaty. Prace od razu przykuwają wzrok i pięknie korespondują ze zdjęciami kwiatów polskich fotografek z okresu międzywojennego i powojennego: Marii Chrząszczowej (Bukiet z kwiatów liliowca i glikozy, 1945–1959) i Fortunaty Obrąpalskiej (Storczyk–Orchidee, 1942).

Maria Chrząszczowa, Kwiaty | źródło: Vintage Photo Festival, Vintagephotofestival.com

Tina Modotti, Wielkanocna lilia i pąk | ok. 1925, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Fortunata Obrąpalska, Irysy | 1950–1955, źródło: Dom Aukcyjny DESA unicum

Tina stała się żywą manifestacją tego, co można zdefiniować jako przynależność do awangardy: „Eksperymentowała, prezentując w dużym zbliżeniu studia kwiatów o miękkim rysunku oraz rozświetlone motywy architektoniczne, które można zaliczyć do najwcześniejszych fotograficznych abstrakcji”⁶.

Warto wspomnieć o wpływie, jaki Modotti i Weston wywierali wzajemnie na swoją sztukę, m.in. wykonując zbliżenia na kwiaty (Modotti) czy owoce i warzywa (Weston).

„W 2004 roku galeria Barbican w Londynie zaprezentowała podwójną retrospektywę Tina Modotti and Edward Weston. The Mexican Years, a wtedy krytykom rzuciły się w oczy nie tylko oznaki przemożnego wpływu mistrza Edwarda na Tinę, ale i ewidentne oznaki zjawiska odwrotnego – wpływu, jaki Modotti wywarła na fotografię Westona”⁷.

Tina Modotti, Edward Weston | 1924, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Meksyk – miłość i rewolucja

Weston w 1926 roku wrócił do Stanów Zjednoczonych, a Modotti zaangażowała się uczuciowo i ideowo w działania partii komunistycznej, do której należała od 1927 roku wraz z ówczesnym ukochanym kubańskim rewolucjonistą Juliem Antoniem Mellą. „Modotti została, a jej studio zyskało rangę jednego z najważniejszych salonów artystycznych stolicy Meksyku. Bywali w nim: Diego Rivera, Frida Kahlo, John Dos Passos, Dolores del Rio i inne osobistości ze świata kultury […]”⁸.

Tina Modotti, Kobieta z flagą | 1928, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Jako członkini Komunistycznej Partii Meksyku dokumentowała na zdjęciach wydarzenia polityczne. Wykonywała także fotoreportaże na zlecenie pism, m.in. „Formy”, pokazując życie robotników. Pracowała nad serią opiewającą osiągnięcia rewolucji meksykańskiej, odwołując się do symboli wizualnych, takich jak kolby kukurydzy, kapelusze sombrero czy sierp i młot. Fotografie stanowią odbicie aktywizmu samej autorki, jej zaangażowania w ruch rewolucyjny i w dokumentację demonstracji. Te właśnie prace były jednym z najbardziej eksploatowanych do niedawna zagadnień, także w Polsce. W 1980 roku w Muzeum Sztuki w Łodzi otwarto retrospektywną wystawę Tina Modotti. Rewolucjonistka 1896–1942. Fotografie. Twórczość Modotti w zapowiedziach prasowych przedstawiało się słowami: „sztuka o o ogromnym ładunku społecznym i wypełnione pasją rewolucyjną życie wzbudzają najwyższy podziw i szacunek”⁹.

Tina Modotti, Parada pracowników | 1926, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Fotografka przedstawiała także życie pueblos (meksykańskich wsi), typowy obraz nadmorskiej mieściny, tak jak w przypadku zdjęć, na których zostali ukazani rybacy rozplątujący sieci. Nie można zapomnieć o pejzażach zwracających uwagę na zabytki, historyczną lokalność. Modotti ważnym tematem swoich prac uczyniła także kobiety.

Takimi przykładami są fotografie z Tehuantepec na południowym zachodzie Meksyku z około 1929 roku. Bohaterkami serii są kobiety – pracujące, poświęcające się macierzyństwu, ukazane w perspektywie codziennych aktywności, takich jak wyjście na targ.

Modotti, Kahlo i muraliści

Tina podczas pobytu w Meksyku dokumentowała pracę meksykańskich muralistów, do których zalicza się m.in. Joségo Clemente’a Orozcy czy Diega Riverę. Publikowała także na łamach prasy, na przykład wielkoformatowego czasopisma „El Machete” wydawanego od 1924 roku. Sylwetka Tiny Modotti została zresztą utrwalona na jednym z murali w Państwowej Szkole Rolniczej w Chapingo przygotowanym przez Riverę, pod postacią Dziewicy Ziemi.

Tina Modotti i Frida Kahlo w Meksyku | 1921/1928, fot. Edward Weston, Italian American Museum of Los Angeles, Los Angeles

Tina poznała też Fridę i pozostawała z nią w serdecznych relacjach. Kahlo i Modotti pozowały wspólnie do fotografii, mających dla nich wartość sentymentalną. Ot, portrety przyjaciółek na spacerze. Ich relacja jest tematem filmu dokumentalnego Frida Kahlo & Tina Modotti z 1983 roku, w którym obydwie bohaterki urastają do symbolu wyrażającego kobiecą siłę. Dokonano ich zestawienia jako dwóch artystek pracujących w kontekście meksykańskich ruchów rewolucyjnych, a także ich następstw – gwałtownych wstrząsów i czasów kulturowego przebudzenia. Sama Tina z kolei to jedna z wielu pochodzących z zagranicy entuzjastycznie nastawionych do „Nowego Meksyku” postaci, która stała się fotografką i rewolucjonistką.

Ucieczka z Meksyku i powrót

Tina Modotti, Klęcząca Elisa | 1924, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Julio Antonio Mella zginął w zamachu w 1929 roku, a Tina w obliczu podejrzeń o współudział w jego likwidacji została deportowana w 1930 roku z przybranej ojczyzny. Jej droga działaczki komunistycznej wiodła przez Paryż i Berlin do Moskwy. Była aktywna w Kominternie (organizacji z siedzibą w Moskwie, pod egidą partii komunistycznych), ale też w powiązanej z nim Czerwonej Pomocy – organizacji założonej w 1922 roku, aby zapewnić pomoc „więźniom walki klasowej”, czyli więzionym lub prześladowanym działaczom komunistycznym. W 1936 roku status organizacji rozszerzono, a jej działaczy ukierunkowano na walkę z faszyzmem. Kiedy wybuchła wojna domowa w Hiszpanii, Tina wyruszyła incognito na Półwysep Iberyjski, gdzie została sanitariuszką w ramach hiszpańskiego oddziału Czerwonej Pomocy i zajęła się przygotowywaniem reportaży dla wydawanej przez niego gazety „Ayuda”.

Tina Modotti, Kaktus | 1925, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Nie jest do końca pewne, na ile Modotti zaangażowała się w te aktywności jako fotografka. W lipcu 1937 roku podczas obrad Międzynarodowego Kongresu Obrony przed Faszyzmem w Walencji i Madrycie miała poznać fotoreporterów, w tym Roberta Capę i Gerdę Taro, która ponoć usiłowała namówić Tinę do fotografowania wydarzeń w Hiszpanii.

Wiosną 1940 roku Modotti nieoczekiwanie wróciła do ukochanej przybranej ojczyzny. Przybyła do Meksyku pod fałszywymi personaliami Carmen Ruiz Sánchez, ale była już skupiona wyłącznie na pracy aktywistycznej. Porzuciła fotografię na zawsze. W 1942 roku nieoczekiwanie zmarła w taksówce. Uznaje się, że przyczyną jej zgonu był zawał.

Lustro obiektywu – twórczy manifest poza obiektywem

Tina Modotti, Kobieta z Tehuantepec | ok. 1929, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Tina Modotti staje się powoli w oczach odbiorców wielowymiarową postacią i wszechstronną twórczynią. Świadczą o tym wystawy, jak na przykład wiedeńska ekspozycja z 2010 roku Tina Modotti. Photographer and Revolutionary (Fotografka i Rewolucjonistka), na której najważniejszą kwestią stała się polityczna strona jej działalności fotograficznej.

Przez wiele lat Modotti pozostawała w cieniu Westona. Zerknięcie na nią jako artystkę i kobietę poszerza ocenę jej działalności. Uchodziła za postać o burzliwym życiu, ale nie wahała się też otaczać siebie tajemnicą. Wiele osób, które spotkały się z nią podczas hiszpańskiej wojny domowej, nie znało jej prawdziwej tożsamości. Modotti po powrocie do Meksyku posługiwała się fałszywymi personaliami, mimo to na jej pogrzebie pojawiło się wiele bliskich jej postaci, związanych przede wszystkim z jej środowiskiem politycznym w Meksyku. Doceniano jej twórczość i podziwiano ją jako artystkę o wielobarwnym życiorysie, niektórzy jednak traktowali ją krytycznie.

Tina Modotti, Kieliszki do wina (Eksperyment w pokrewnych formach) | 1924, Galeria Enrique Guerrero, Meksyk

Tina Modotti to nie tylko fotografka, reportażystka i działaczka polityczna. Całe jej życie opierało się na twórczej aktywności – w teatrze, w filmie. Była nie tylko modelką swojego partnera – znanego fotografa, żoną poety i twórcy kostiumów, ale przede wszystkim niezależną kobietą, zanurzoną w kontekście historycznym i społecznym, a także w bliskich jej sercu myślach komunistycznych.

Bibliografia:
1. Cichocki M.E., Pionierzy fotografii. Tina Modotti: gwiazda fotografii wychodzi z cienia, portal Szeroki Kadr, https://www.szerokikadr.pl/poradnik/pionierzy-fotografii-tina-modotti-gwiazda-fotografii-wychodzi-z-cienia.
2. Hessel K., Historia sztuki bez mężczyzn, tłum. M. Glasenapp, Warszawa 2024.
3. Hooks M., Tina Modotti. Fotografka i rewolucjonistka, tłum. A. Haberko, Bydgoszcz, 2011.
4. Mendes M.L., Dictionnaire universel des créatrices, portal Aware Women Artists, https://awarewomenartists.com/en/artiste/tina-modotti.
5. N.N., Dzieło Tiny Modotti, „Odgłosy”, 01.06.1980.
6. Silverman R., Tina Modotti, Behind the Camera and Out of Weston’s Shadow, „The New York Times”, 24.08.2017, https://archive.nytimes.com/lens.blogs.nytimes.com/2017/08/24/tina-modotti-edward-weston-photography.
7. Sontag S., O fotografii, tłum. S. Magala, Kraków 2017.
8. Szabłowski S., Tina Modotti – kwiat mojego sekretu, „Zwierciadło”, 6.10.2012, https://zwierciadlo.pl/kultura/523694,1,tina-modotti–kwiat-mego-sekretu.read.
9. Tina Modotti, rewolucjonistka (1896–1942). Fotografie – katalog wystawy Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 1980.

• Info
• Lista artykułów

» Adrianna Majerowska

Absolwentka Historii Sztuki na Uniwersytecie Warszawskim, audiodeskryptorka i muzealniczka. Naukowo zainteresowana fotografią zawodową drugiej połowy XIX wieku. Wielką fanka Hiszpanii, szczególnie w zakresie sztuki kobiet. Smakoszka kawy, zakochana w Wiedniu.

• Tina Modotti. Po obu stronach obiektywu - 23 października 2024
• Julia Pirotte – fotografka kilku ojczyzn - 12 czerwca 2024