Witkacy „Portret Stefanii Tuwimowej”

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Stefanii Tuwimowej, 1929
pastel, papier, 65 × 49 cm
kolekcja prywatna

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Stefanii Tuwimowej | 1929, własność prywatna, fot. Agra Art

„Klient musi być zadowolony. Nieporozumienia wykluczone”¹ – tym mottem Witkacy opatrzył wydany w 1928 roku regulamin jednoosobowej Firmy Portretowej S.I. Witkiewicz. Nie minął rok, a jego modelką została trzydziestopięcioletnia córka handlowca Jakuba Marchewa i śpiewaczki Gustawy Dońskiej: Stefania Marchew, od dekady nosząca nazwisko po mężu – Tuwimowa.

Julian i Stefania Tuwimowie na tarasie swojego mieszkania w Warszawie | 1946

Tuwim pierwszy raz zobaczył Stefanię w 1912 roku na ulicy Piotrkowskiej w Łodzi, ale nie łatwo było mu podbić jej serce i na ślubnym kobiercu stanęli dopiero 7 lat później. Byli w tym samym wieku, jednak dziewczęca uroda Stefanii sprawiała, że wyglądała na dużo młodszą od męża.

Włosy obcięte zgodnie z panującą wówczas modą. Krótkie i starannie ułożone tak, by przylegały do kształtnej głowy. Delikatne rysy, melancholijne spojrzenie. Wąskie usta i smukły nos. Czarna bluzeczka z białym kołnierzykiem wybrana najpewniej przez samą portretowaną, bo Witkacy wyraźnie się od problemu ubioru modeli dystansował, podając w paragrafie dwunastym, że „[…] stanowczo nie zabiera  głosu w tej sprawie”². Głos zabierały jednak poradniki urody. W jednym z nich – wydanym na rok przed powstaniem portretu – Stefania Tuwimowa mogła przeczytać, że „[…] włosy są jakby ramą dla pięknej twarzy i zawsze będą wywierać korzystne wrażenie […] zaś kolor włosów i ich ułożenie powiększają jeszcze efekt i dają każdej twarzy pewną indywidualną cechę”³. Można odnieść wrażenie, że tę radę zdecydowanie wzięła sobie do serca.

Na dole portretu Witkacy zapisał seledynową kredką litery T.B+E w otoku, ale ewidentnie zmienił zdanie, skoro na czerwono dodał jeszcze +A i poprawił okalającą adnotację pętlę. Na prawo od sygnatury znalazły się także informacje: Nπ8 m + Cof. Były to symbole zgodne z systemem oznaczeń dotyczących stanu autora podczas wykonywania pracy.

Litery podane w otoku to typ portretu. Co ciekawe, w tym przypadku mamy do czynienia z mariażem aż trzech: B, E i A. Rodzajem B Witkacy określał prace, w których występuje „[…] robota bardziej kreskowa niż typu A z pewnym odcieniem cech charakterystycznych, co nie wyklucza «ładności» w portretach kobiecych”⁴. Przezornie dodawał jednak: „stosunek do modela obiektywny”. W przypadku Tuwimowej dosztukował do wizerunku cechy typu E, który „[…] oznaczał, że zamawiający zdaje się całkowicie na decyzję artysty i tak naprawdę «kupuje kota w worku»”⁵. Witkacy zastrzegał jednak, że jest to wariant nie zawsze możliwy do wykonania⁶. Koniec końców dopisał jednak symbol A, definiowany jako „[…] rodzaj stosunkowo najbardziej tak zwany «wylizany». Odpowiedni raczej dla twarzy kobiecych niż męskich. Wykonanie «gładkie», z pewnym zatraceniem charakteru na korzyść upiększenia, względnie zaakcentowania «ładności»”⁷. Można zatem podsumować, że o ile tło ukształtowane jest ze swadą i polotem typu E, to twarz modelki wyraźnie odpowiada rodzajowi A.

Witkacy, fot. Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem

Wskazówka zamieszczona w prawym dolnym rogu wtajemnicza nas w kulisy powstania wizerunku. Witkacy przyznaje, że od ośmiu miesięcy (8m) nie pił alkoholu (Nπ), ale pracując nad portretem Tuwimowej, posilał się kawą (Cof.). „Alkohol bowiem jak i kofeina są najlepszemi antydotami na nikotynowe zagłupienie i mogą w pewnych granicach skompensować gnuśne uśpienie kory mózgowej uśpionej tytoniowym dymem”⁸ – deklarował artysta w swojej rozprawie. Mając więc „korę mózgową” pobudzoną filiżanką kawy – mógł zabrać się za wykonanie prestiżowego zlecenia.

W 1929 roku Julian Tuwim był już twórcą o ustalonej reputacji. Działał jako członek poetyckiej grupy Skamander, bawił gości kawiarni Pod Picadorem, blisko współpracował z „Wiadomościami Literackimi”, miał na swoim koncie dziesiątki wierszy. Nieodłączną towarzyszką poety była jego ukochana żona. Tak do niej pisał:

„[…] pomyśl, złotowłosa moja córeczko jak było siedem lat temu, kiedy zdecydowałaś się wyjść za mnie. Byłem niczym. Raczej czymś ujemnym, niepewnym, niepokojącym. Bez pieniędzy, bez «imienia», z całą furą defektów. I oto takiemu «chłopcu z Łodzi» oddałaś cudowne, słodkie, kwitnące życie swoje!”⁹.

Owo tuwimowskie „córeczko” zawarte w liście z 1926 roku jakoś dziwnie bliskie jest dziewczęcości uchwyconej przez Witkacego trzy lata później. Co prawda artysta ostrzegał, że nie można oceniać podobieństwa między modelem a wykonanym przez niego portretem, miał na to twardy argument: „[…] gdyby firma pozwoliła sobie na ten luksus, wysłuchiwania zdań klientów, musiałaby już dawno zwariować”¹⁰. Biorąc jednak pod uwagę, że nerwy „firmy” nie mogą już być narażone na szwank, możemy pokusić się o porównanie różnych wizerunków Tuwimowej, a historia sama zdaje się nas do tego zachęcać, bo zaledwie rok po powstaniu portretu Stefania stanęła przed mistrzowskim obiektywem Benedykta Dorysa.

Stefania Tuwimowa, fot. Benedykt Dorys | 1930, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona.pl

Przechowywany w zbiorach Biblioteki Narodowej fotograficzny wizerunek Tuwimowej dość znacząco różni się od witkacowskiej wizji. O ile u autora Szewców widzimy młodziutką i kruchą chłopczycę o rozmarzonych i nieco wylęknionych oczach, to ze zdjęcia spogląda kobieta dojrzała, otulona wytwornym futrem, a ślad zawadiackości pozostał już chyba jedynie w wywinięciu grzywki i bliku światła na napomadowanej wardze.

Ze Stefanią, która pochodziła z Tomaszowa Mazowieckiego, łączy się też jedno z najbardziej znanych poetyckich pytań, wyśpiewane przez Ewę Demarczyk do tekstu Tuwima:

„A może byśmy tak, najmilszy, wpadli na dzień do Tomaszowa?”

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Juliana Tuwima | 1929, Muzeum Narodowe w Warszawie

Podczas zakopiańskich wakacji w lutym 1929 roku także Julian Tuwim został modelem Witkacego. Znajdujący się dziś w kolekcji warszawskiego Muzeum Narodowego wizerunek, mimo bliźniaczej deklaracji o ośmiomiesięcznej abstynencji alkoholowej i wypiciu podczas pracy kawy, stanowi połączenie typów B+d, charakteryzujące się „[…] spotęgowaniem charakteru graniczącym z pewną karykaturalnością. Głowa większa niż naturalnej wielkości”¹¹. W przypadku portretów kobiet Witkacy zakładał w tym typie możliwość zachowania „[…] «ładności», a nawet jej spotęgowania w kierunku pewnego tak zwanego «demonizmu»”¹². W przypadku portretu Tuwima od karykatury jesteśmy jeszcze bardzo daleko, ale z pewnością udało się Witkacemu „spotęgowanie charakteru”, skutkujące większą dynamiką linii, ostrością form, bardzo „rzeźbiarskim” modelunkiem twarzy i przenikliwością spojrzenia. Nie upiększył modela i nie ukrył znamienia – myszki, którą poeta miał na lewym policzku.

„W lot, w śmiech, w gniew, w szał!
Żyć! Śnić! Drżeć! Łkać!
mknij, leć, pędź, w cwał!
o – życie moje!!”¹³

— zaklinał Julian Tuwim w wierszu zamykającym tom Sokrates tańczący.

Trudno dziś orzec, czy Witkiewicz znał ten wiersz, ale patrząc na wykonany przez niego portret, nietrudno wyobrazić sobie poetę piszącego te słowa.

Śledzenie lirycznych tropów w portretach małżonków jest zabawą wciągającą. Przykłady można mnożyć, ot, chociażby biorąc wersy napisane trzy lata przed powstaniem obu wizerunków:

„Przyniosło mnie tutaj z nieskończoności
szare, mętne morze.
Kiedy na kanapę się położę,
kołuje mną wielki zawrót pradawności,
kiedy usnę – na dno opadam,
a kiedy oczy otworzę,
ze snu do mieszkania wyrywa się kaskada
szumiącej groźnie wieczności”¹⁴.

Ciekawe, czy kiedy ten fragment ukazał się w tomie Słowa we krwi, poeta mógł przypuszczać, że jego wizja będzie tak pokrewna z tłem portretu jego małżonki, gdzie „szare, mętne morze” ewokujące nieskończoność będzie sprawiało wrażenie opadających kaskad.

Julian Tuwim z psem Dżońciem | 1930, Muzeum Literatury w Warszawie

Stanisław Ignacy Witkiewicz, Portret Stefanii Tuwimowej II | 1929, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku

Portret Tuwimowej w szaro-turkusowej tonacji nie jest jednak jedynym jej wizerunkiem, który wykonał Witkacy podczas zakopiańskiego urlopu w lutym 1929 roku. W zbiorach Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku znajduje się jeszcze jedna jej podobizna, tym razem wykonana na różowym papierze. Głowa upozowana jest ściśle frontalnie, rysy zaznaczone nieco ostrzej, szrafowania biegną pospiesznymi liniami, kołnierzyk zaznaczony jest pobieżnie, a mimo wszystko niebieskie oczy patrzą z zastanawiająco podobnym wyrazem.

Próbując ulokować portret Stefanii Tuwimowej na tle innych dzieł wykonanych przez Firmę Portretową S.I. Witkiewicz, trafiamy na liczne analogie. Narysowany w 1928 roku wizerunek Jadwigi z Głowackich Hofmanowej czy o cztery lata starszy portret Ireny Szaroty cechują się podobną dwoistością – miękko opracowana twarz z łagodnie modelowanym światłocieniem kontrastuje z ekspresyjnie rozegraną partią tła. Ze względu na użycie połączenia typów E+d wizerunek Stefanii ma w sobie wiele z dziecięcych portretów. Analogie w opracowaniu możemy znaleźć w konterfekcie Zofii Minkiewiczówny z roku 1927¹⁵ oraz ośmioletniego syna słynnego warszawskiego kolekcjonera – Karola Krystalla. A przecież narysowanie Tuwimowej w tej „ugrzecznionej” konwencji wcale nie musimy odczytywać jako oczywistą decyzję.

W drugiej połowie lat 20. spod ręki Witkacego wychodziły prace tak nieoczywiste i formalnie zaskakujące jak utrzymany w typie D mającym imitować narkotyczne doświadczenia portret Leona Reynela, skrzący się jarzeniowymi kolorami, czy wizerunek tego samego modela powstały pod wpływem kokainy, operujący ekspresyjną deformacją. Inwencja nie opuszczała Witkacego. Rysowany w 1928 roku pod wpływem narkotyków Michał Choromański otrzymał na portrecie smoczy korpus i filuterne skrzydełka, zaś żona innego cenionego poety, Maria Kasprowiczowa stała się Płaczącym rycerzem. Równolatkiem portretów Tuwimów jest wizerunek Anieli Zagórskiej, choć trudno uwierzyć, że tak diametralnie różne prace powstawały w tym samym czasie.

W regulaminie z 1932 roku Witkacy precyzyjnie określa ceny „wyrobów” Firmy Portretowej. Typ B kosztuje 150 złotych, koszt wizerunku w typie E waha się między 150 a 250 złotych, dla najzamożniejszych dostępny jest także typ A, za który należy zapłacić aż 350 złotych¹⁶. Biorąc pod uwagę, że portretując Tuwimową, połączył te trzy warianty, trudno ustalić, jaką zainkasował stawkę. „Umowa na raty lub na weksle nie jest wykluczona”¹⁷, deklarował Witkacy, przezornie dodając, że „[…] ze względu na niskie i tak ceny, żądanie ulg nie jest pożądane”¹⁸, choć trudno mi wyobrazić sobie Stefanię Tuwimową targującą się o rabat dla męża, będącego przecież dla Witkiewicza kolegą po piórze.

Julian Tuwim z żoną w White Plains (USA) | 1942, fot. Fundacji im. Juliana Tuwima i Ireny Tuwim

Wiele z portretów wykonanych przez Witkacego stało się nie tylko zręczną próbą przeniesienia na płaszczyznę fizjonomii modela, ale także dokumentacją relacji towarzyskiej i głębi jego psychologicznej obserwacji. Nie narysował Stefanii Tuwimowej w typie C zarezerwowanym jedynie dla najbliższych przyjaciół, ale zrezygnował też z beznamiętnego „stosunku neutralnego”. Kogo widział w portretowanej? Sądzę, że kogoś więcej niż tylko filigranową chłopczycę o nostalgicznym spojrzeniu godnym fotosów z hollywoodzkich produkcji Poli Negri. Była dla Tuwima muzą i opiekunką. Dbała o dom i córeczkę Ewę, którą w 1947 roku adoptowali. Po jego śmierci Stefania wycofała się zupełnie z życia publicznego, ale dołożyła starań by pamięć o Tuwimie trwała.

Bibliografia:
1. Kasperczak P., Ave Stefania, czyli o największej miłości Tuwima, http://okruchy.pl/czytam/ave-stefania-czyli-o-najwiekszej-milosci-tuwima (dostęp: 9.12.2021).
2. Maciejewska K., Słupska kolekcja dzieł Stanisława Ignacego Witkiewicza – Witkacego, Słupsk 2021.
3. Modna kosmetyka. Poradnik dla pań, Gniezno 1928.
4. Portal Witkacy, Regulamin firmy, http://www.witkacy.hg.pl/firma/regul.htm (dostęp: 9.10.2021).
5. Tuwim J., Wiersze zebrane, oprac. A. Kowalczykowa, Warszawa 1971.
6. Urbanek M., Tuwim. Wylękniony bluźnierca, Warszawa 2013.

• Info
• Lista artykułów

» Paweł Bień

Urodzony w 1994 roku, poeta, historyk sztuki, kulturoznawca. Absolwent Międzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych i Społecznych (MISH) na uniwersytetach Wrocławskim i Warszawskim. Pracownik Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina i Muzeum Narodowego w Warszawie. Autor książki poetyckiej „Światłoczułość” (Łódź 2021).

• Jean-Étienne Liotard „Śniadanie rodziny Lavergne” - 19 lipca 2024
• Alfons Karpiński „Portret malarzy w Jamie Michalikowej” - 31 maja 2024
• Carmen jak malowana - 23 maja 2024
• Witold Wojtkiewicz „Portret Lizy Pareńskiej” - 15 marca 2024
• Stanisław Masłowski „Wschód księżyca” - 1 marca 2024
• Deszcz nad Como. Lombardzkie wojaże - 8 grudnia 2023
• Księżniczka na Parnasie. Bożki słowiańskie Zofii Stryjeńskiej - 17 września 2023
• Giovanni Francesco Penni zw. il Fattore „Święta Rodzina ze św. Janem Chrzcicielem i św. Katarzyną Aleksandryjską” - 7 września 2023
• Paris Bordone „Wenus i Amor” - 28 sierpnia 2023
• Co słychać u Vermeera? - 8 sierpnia 2023