W trakcie pierwszych kilku lat istnienia założonej przez Witkacego w kwietniu 1925 roku Firmy Portretowej „S.I. Witkiewicz”1 artysta wykonał kilka, może kilkanaście dzieł niezwykłych. Były to wizerunki przewyższające dwukrotnie (czasem więcej) rozmiarami typowe portrety zamykające się w wymiarach około 65 cm wysokości i około 45 cm szerokości i ujmujące modela w popiersiu, na ogół frontalnie, czasem w trzech czwartych, wyjątkowo w profilu. Te nietypowe prace pokazywały portretowane postaci w całości lub do kolan (tak zwany plan amerykański), na ogół siedzące, niekiedy unoszące się w powietrzu. Jako że artysta kwalifikował je przeważnie do typu A, według Regulaminu Firmy Portretowej „S.I. Witkiewicz” „stosunkowo najbardziej «wylizanego» […] z pewnym zatraceniem charakteru na korzyść upiększenia, względnie zaakcentowania «ładności»”. Tłem z reguły był tak zwany pejzaż egzotyczny, to znaczy bujna roślinność kojarząca się z tropikami, ale też bardziej uniwersalne góry, rzeki, jeziora i elementy architektury, czasem ruiny.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii Nawrockiej | VII 1925, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Jednym z takich wyjątkowych dzieł jest znajdujący się w zbiorach Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku Portret Marii Nawrockiej wykonany w lipcu 1925 roku, a więc zaledwie trzy miesiące po ukonstytuowaniu się firmy. Ma on wymiary 115 × 99 cm, są więc one mniej więcej dwa razy większe od wymiarów typowego portretu, co oznacza czterokrotnie większą powierzchnię portretu.
Ale na tym nie kończy się jego niezwykłość. Modelka jest ujęta w trzech czwartych w pozycji siedzącej, w pięknej, długiej, miękko układającej się niebieskiej sukni z wzorem paisley, której odsłaniający obojczyki dekolt wykończony został futrzanym obramowaniem. Pod suknią rysują się widoczne do pół łydki nogi – lewa założona jest na prawą. Wypielęgnowane dłonie krzyżują się na lewym udzie, a między palcami lewej modelka trzyma cienki papieros, z którego unosi się dym. Uważne spojrzenie ciemnych oczu skierowane jest na widza, gładko uczesane włosy są ucięte poniżej uszu. Po lewej stronie modelka ma talerz z owocami, po prawej – popielniczkę wypełnioną długimi petami.
Poza Marii tchnie spokojem, co kontrastuje z ekspresyjnym pejzażem rozpościerającym się za jej plecami, na który składają się skalisty szczyt i wypełniona wodą dolina z widoczną masywną budowlą. Wszystko to obramowane jest drzewami o pomarańczowych owocach oraz zwisającą u góry gałęzią z kiścią bliżej niezidentyfikowanych owoców.
W oczywisty sposób kojarzymy to z surrealizmem – ważnym kierunkiem sztuki XX wieku, który niedługo wcześniej narodził się we Francji2, w Polsce jednak nie występował w swojej czystej postaci, choć jego echa w twórczości pojedynczych artystów bywały niekiedy nawet ciekawsze niż w jego ojczyźnie. Witkacy wprawdzie od surrealizmu się odżegnywał (tak samo zresztą, jak od wszelkich innych „-izmów”), niemniej trudno zaprzeczyć, że czerpał zeń inspirację, a jego sposób myślenia i konstruowania swoich dzieł (także literackich, zwłaszcza dramatów) był temu kierunkowi chwilami bardzo bliski, choć oczywiście w niezwykle specyficzny sposób.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Włodzimierza Nawrockiego | 1925, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Maria Nawrocka była żoną Włodzimierza, zakopiańskiego dentysty, który nie tylko leczył Witkacemu zęby, lecz także razem z nim w 1925 roku zakładał Towarzystwo Teatralne, a w późniejszym Teatrze Formistycznym pełnił funkcję dyrektora administracyjnego.
Przedsięwzięcie nie przetrwało długo, między innymi dlatego, że – jak twierdził rozzłoszczony artysta – Nawrocki uprawiał coś, co dzisiaj nazywamy kreatywną księgowością. Innym, nie mniej istotnym powodem był ambiwalentny stosunek publiczności zakopiańskiej do nazbyt awangardowych sztuk teatralnych głównego dramaturga towarzystwa – Witkacego3.
Dość długo jednak stosunki między panami układały się więcej niż dobrze, a kuracja stomatologiczna najwyraźniej przynosiła pozytywne efekty, bo zaowocowała licznymi portretami całej rodziny Nawrockich, nie tylko Marii (11) i Włodzimierza (9), lecz także ich trojga dzieci – Anny (6), Jana (2) i Zbigniewa (1) oraz Zofii Nawrockiej (1), siostry (?) Włodzimierza. I to na tym właśnie portrecie Witkacy wpisał tyleż dowcipny, co lekko gorzki wierszyk tłumaczący wzajemne relacje:
„Tak jak Ty mnie zęby, ja Tobie rodzinę
Docenisz to wszystko, gdy ja całkiem minę
Zęby djabli wezmą
Portrety zostaną
I cały interes będzie jedną raną”.
Przeminął także Nawrocki. Po jego śmierci w 1974 roku rodzina sprzedała całą kolekcję do Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, gdzie zadbano, by – zgodnie z przepowiednią Witkacego – jego prace przetrwały.
Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Z bodaj największym upodobaniem Witkacy portretował Marię, jako że jej wizerunków powstało najwięcej – są też one najbardziej różnorodne. Poza omówioną wyżej pracą na tle pejzażu niezwykle interesujący jest jej równie duży (90 × 100 cm) portret wspólny z mężem, którego monstrualnie wielka głowa wyłania się zza pleców Marii, a ogromna łapa szykuje się, by ją złapać i stłamsić.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii i Włodzimierza Nawrockich | 1926, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Jednak Maria jest spokojna – ufnie patrzy przed siebie, a dłonie ma złożone jak do modlitwy. Co ciekawe, portret ma podwójne oznaczenie typu: A + D, a jak wiemy z Regulaminu Firmy Portretowej „S.I. Witkiewicz”– A to typ „wylizany”, z kolei D naśladuje deformacje powstałe wskutek użycia alkoholu i/lub narkotyków, ale bez ich zastosowania, czyli na trzeźwo. Mamy tu więc połączenie „wylizanego” portretu Marii z fantastycznym wizerunkiem jej męża w postaci zagrażającego jej potwora. Obie podobizny, choć ujęte w jednej kompozycji, mają różną skalę – głowa Włodzimierza jest dużo większa, co oznacza, że Witkacy zawarł w tej pracy dwa różne światy: rzeczywisty z realistycznie przedstawioną kobietą oraz świat fantazji, w którym występuje groźna bestia.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii Nawrockiej | 1926, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Jeszcze jeden interesujący element tego dzieła to strój Marii, zwłaszcza wysoka, spiczasta jasnozielona czapa ozdobiona sznurami pereł, którą kobieta ma też na głowie na innym swoim – pojedynczym – portrecie o typowych wymiarach (64 × 47 cm). Był to element stroju zaprojektowanego przez Witkacego na bal karnawałowy w Jaszczurówce w styczniu 1926 roku. Na użytek balu Witkacy narysował też cztery zabawne Cenniki. Były częścią kolekcji Nawrockich, obecnie znajdują się w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku.
Wszystkie uczestniczące w nim panie były ubrane w kreacje nawiązujące do Orientu spopularyzowanego wówczas przez filmowy melodramat produkcji amerykańskiej pt. Szejk (1921), w którym tytułową rolę grał Rudolf Valentino – ówczesny superamant.
Nawroccy uczestniczyli też razem z Witkacym w wielu innych spotkaniach towarzyskich, podczas których nie tylko spożywano duże ilości alkoholu, ale i eksperymentowano z narkotykami, co miało istotny wpływ na wygląd portretów wykonywanych pod ich wpływem przez artystę. Trzy różne wizerunki Marii dokumentują takie spotkania w kwietniu i listopadzie 1926 roku oraz w marcu 1927 roku. Pierwszy wydaje się najbardziej zdeformowany – twarz modelki jest płaska, wydłużona w pionie, jakby spływała w dół, jednak jej najbardziej charakterystyczne cechy: ciemne oczy i długi nos pozostają rozpoznawalne. Drugi portret, żartobliwie nazwany „Richelieu”, rzeczywiście kojarzy się ze znanymi podobiznami francuskiego kardynała, a dwuznaczny napis „Z gumą” u góry po prawej dodaje temu wizerunkowi Marii dodatkowej pikanterii.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii Nawrockiej | IV 1926, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii Nawrockiej „Richelieu” | XI 1926, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii Nawrockiej | III 1927, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Trzeci portret, pozornie najbardziej realistyczny, jest chyba najmniej do modelki podobny. Twarz utraciła swoją subtelność, stała się niemal prostacka. Wszystkie te wizerunki zostały wykonane pod wpływem kokainy, o czym świadczy adnotacja „C + Co” przy sygnaturach.
Mniej od nich ciekawe są dwa wcześniejsze wizerunki Marii, wykonane jeszcze w 1923 roku, czyli dwa lata przed stworzeniem firmy, ale już noszące oznaczenia typu B, czyli określone później jako „charakterystyczne, nie wykluczające «ładności» w portretach kobiecych, stosunek do modela obiektywny”. Jednak Maria jest na nich jakby spięta, starsza i mniej urodziwa niż na późniejszych wizerunkach. Wydaje się, że pogłębienie znajomości z Witkacym, który prowokował swoich modeli i modelki do nietypowych zachowań i odgrywania obmyślonych przezeń ról, rozluźniło Marię i dodało jej wdzięku. A może to artysta spojrzał na nią bardziej życzliwym okiem?
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii Nawrockiej | 1923, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii Nawrockiej | 1927, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii Nawrockiej | 1923, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Jednak kolejny portret Marii wykonany w kwietniu 1927 roku też nie jest przesadnie interesujący. Ma oznaczenie typu C, więc został namalowany w czasie przyjęcia i modelka jest wyraźnie zmęczona i śpiąca – choć możliwe, że ona też nieco przesadziła z alkoholem. Kąciki dużych ciemnych oczu opadają, ale policzki są lekko zaróżowione. Jednak Maria ma tu znacznie lepszą fryzurę – w przeciwieństwie do niedodającego urody przylizania jej włosy ułożone są w fale, nastroszone na wysokości uszu i swobodnie opadają na czoło.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii Nawrockiej | 1929, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Dwa lata później, wiosną (kwiecień–maj) 1929 roku Maria przechodzi kolejną i dość radykalną metamorfozę. Witkacy portretuje ją w wersji „podstawkowej”, co oznacza popiersie osadzone na postumencie na wzór rzeźbiarskich portretów antycznych lub klasycystycznych. Co więcej, głowa modelki ujęta jest w profilu i artysta dodał jej jeszcze lewą dłoń podpierającą podbródek i trzymającą długi cienki papieros. W tle widać dwie małe ciemne sylwetki – kobiecą i męską. Portret nosi oznaczenie T.E + d, co poza „dowolną interpretacją psychologiczną, według intuicji Firmy” związane jest z lekką dozą demonizmu. I rzeczywiście: na tym portrecie Maria ma umalowane usta, mocno uróżowane policzki, widoczne długie rzęsy i modną krótką fryzurę – równo obciętą grzywkę oraz obfitą falę przy uchu. Z bezbarwnej żony prowincjonalnego dentysty, jaką była jeszcze w 1923 roku, sześć lat później przerodziła się w nieomal wampa…
Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret Marii Nawrockiej | 1929, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku
Miesiąc później artysta posunął się jeszcze dalej w interpretacji. Nie tylko umieścił głowę Marii na podstawce (tym razem frontalnie), ale nadał jej pozę określaną przezeń jako „Alcoforado” – z uniesioną twarzą i przymkniętymi oczami, co miało prezentować miłosną ekstazę. Nazwa jest tożsama z nazwiskiem uwiedzionej przez francuskiego żołnierza portugalskiej dziewczyny Mariany Alcoforado (1640–1723), która – by ukryć hańbę utraty dziewictwa – schroniła się w klasztorze klarysek w Beja. Uważa się ją za autorkę listów miłosnych opublikowanych w Paryżu w 1669 roku4.
Jak przystało na kobietę przeżywającą erotyczne uniesienie, rysy Marii są ściągnięte, kości policzkowe uwydatnione, a fryzura wyraźnie utraciła schludny wygląd. Możemy się zastanawiać, czy Witkacy znał taki wygląd pani Nawrockiej w chwilach intymnych z autopsji, czy była to tylko jego fantazja.
Zagadkowe i wieloznaczne jest szkicowo potraktowane ciemne męskie popiersie w owalnym medalionie, widoczne po prawej. Chyba nie dowiemy się już, czy jest to artysta odbity w lustrze wiszącym na ścianie na wzór znanych dzieł Jana van Eycka lub Diega Velázqueza5, czy może mąż podglądający żonę w intymnym momencie przez otwór w ścianie. A może jest to miniatura portretowa Włodzimierza Nawrockiego, która miała przypominać Marii o jego istnieniu i zapobiegać chwilom zapomnienia?6 Albo też przewrotne ménage à trois – modelka, jej mąż i artysta portretujący oboje – ją bezpośrednio, jego za pośrednictwem portretu wiszącego na ścianie.
Jak widać z powyższego przeglądu, na podstawie serii wizerunków jednej osoby wykonanych przez Witkacego można obserwować nie tylko różne typy jej portretów, ale i układać całe historie. Nawet jeśli nie są one do końca prawdziwe, to z pewnością pokazują różne aspekty twórczości artysty, jego osobowość, a także relacje z innymi ludźmi. Ich wizerunki z kolei opowiadają również o nich, często wydobywając z nicości postaci, które bez tego byłyby całkiem zapomniane…
W 2024 roku Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku obchodzi swój jubileusz – stulecie muzealnictwa w Słupsku. W związku z tym muzeum zaplanowało wiele wyjątkowych wydarzeń.
23 lutego 2024 roku w Białym Spichlerzu odbył się „Zjazd rodzinny u Witkacego”, podczas którego odsłonięte zostały dwa nowe nabytki w kolekcji dzieł malarza zakupione dzięki wsparciu finansowemu Samorządu Województwa Pomorskiego oraz Portu Lotniczego Gdańsk im. Lecha Wałęsy. Więcej informacji »
Bibliografia:
1. Kronika życia i twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza, oprac. J. Degler et al., Warszawa 2017.
- Za inaugurację Firmy Portretowej uważa się wystawienie przez artystę w warszawskim Salonie Czesława Garlińskiego siedemdziesięciu trzech portretów i zamieszczenie w katalogu wystawy tekstu Parę dość stosunkowo luźnych uwag o portrecie i moich portretach w szczególności, który de facto zawierał opis działalności firmy i poszczególnych typów, a także adresy artysty w Warszawie i Zakopanem, co było jawną reklamą. ↩
- Teoretyk surrealizmu filozof i poeta André Breton ogłosił Manifest surrealistyczny w 1924 roku, a rok później odbyła się pierwsza wspólna wystawa artystów należących do tego nurtu w sztuce. ↩
- Witkacy opisywał premierę swoich sztuk Nowe wyzwolenie oraz Wariata i zakonnicy jako „szalony sukces ale i oburzenie też. Ryki «autor» zagłuszały «hańba» i «precz»” (zob. Kronika życia i twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza, oprac. J. Degler et al., Warszawa 2017, s. 349). ↩
- Przekład polski, którego autorem był Stanisław Przybyszewski, ukazał się po raz pierwszy w 1911 roku. ↩
- Małżeństwo Arnolfinich Jana van Eycka oraz Wenus Velázqueza znajdują się w National Gallery of Art w Londynie. ↩
- Była to pierwotnie jedna z podstawowych funkcji miniatur portretowych. ↩
A może to Cię zainteresuje:
- Witkacy i jedenaście twarzy Marii Nawrockiej - 19 kwietnia 2024
- Tadeusz Brzozowski – tradycja i współczesność - 7 kwietnia 2024
