René Lalique – mistrz transparentnych niuansów

„Będę pracował bez wytchnienia (…) z pragnieniem osiągnięcia czegoś, czego nigdy wcześniej nie widziano”¹
– René Lalique

Jest kwiecień 1900 roku. Wiatr niesie pierwsze oznaki wiosny, a paryskie ulice wypełniają tłumy zwiedzających. Napędzany elektrycznością ruchomy chodnik sunie z prędkością około 8 km/h i pozwala odpocząć zmęczonym stopom. Mobilny chodnik to jedna z opcji poruszania się po powszechnej wystawie światowej, spektaklu odgrywającym się na ponad 200 hektarach. Publiczność tłumnie przybyła na wystawę i ma niejeden kilometr do zwiedzenia, zatem taka chwila relaksu jest na wagę złota. W końcu nieczęsto przebudowuje się ulice Paryża, aby świętować splendor minionego stulecia.

Wystawa światowa 1900 rok – ruchome platformy, źródło: Wikipedia.org

Trwał wtedy przegląd wieku kontrastów. Od wojen i krwawych powstańczych zrywów, po rozwój techniki i rewolucję przemysłową. Od zachwytu elektrycznością, automobilami i filmem po wzrost znaczenia burżuazji i wyzysk pracowników fabryk. Od zachłyśnięcia się potęgą ludzkiego umysłu po jednoczesną dekadencję końca wieku i odwrót ku naturze. To wszystko odcisnęło piętno na stylu art nouveau, który jako pierwszy połączył tak zróżnicowane dziedziny sztuki, które nawzajem na siebie wpływały. Od architektury, malarstwa i rzeźby, przez sztukę dekoracyjną i użytkową, po balet, muzykę, modę i biżuterię. Do tego zespolił ze sobą cały Zachodni Świat, od Europy po Stany Zjednoczone. Wystawa światowa stała się doskonałym streszczeniem tych tendencji, wielkim podsumowaniem XIX wieku, techniki, sztuki, odkryć, a także jubilerskiej twórczości René’ego Lalique’a, jednego z najwybitniejszych złotników epoki secesji.

René Lalique, fot. Art-lalique.fr

Wystawa omamiała odwiedzających przepychem, światłami neonów, feerią barw i wzorów, monumentalnymi budowlami, z których część dotrwała do XXI wieku, i makietami, które przetrwały zaledwie kilka miesięcy. W jednym z pawilonów ukryto prawdziwy skarb: aby go obejrzeć, trzeba było uzbroić się w cierpliwość. Przydatne były też mocne łokcie do rozpychania się w tłumie, bo w tym miejscu ustawiał się rząd ludzkich dusz spragnionych estetycznych wrażeń.

Ekspozycja przygotowana przez René’ego Lalique’a i Maison Vever na wystawę światową w 1900 roku, fot. Bibliothèque des Arts Décoratifs, Paryż

Nad głowami zwiedzających można było dostrzec krążące nietoperze, jeden z elementów ekspozycji. Szeptom i zachwytom nie było końca. Te cuda przygotował René Lalique, jeden z głównych bohaterów francuskiej secesji, kreator nowoczesnej biżuterii, czerpiący inspirację z natury i odważnie wplatający w nią kobiecą postać, eteryczną, tajemniczą i mrocznie zmysłową. Prekursor łączenia drogocennych materiałów z tymi bardziej pospolitymi. Już w latach szkolnych przejawiał niesłychane połączenie zdolności plastycznych i wyczucia biznesowego. Anegdota głosi, że w trakcie wakacji malował miniatury kwiatów na plakietkach z kości słoniowej i z sukcesem je sprzedawał².

Lalique urodził się w 1860 roku w miejscowości Ay w Szampanii. W wieku szesnastu lat rozpoczął naukę w Szkole Sztuk Zdobniczych w Paryżu pod okiem jubilera Louisa Aucoca. W kolejnych latach pobierał lekcje w Anglii, poznając założenia ruchu Art & Crafts i niezadowolenie jego członków z industrializacji i tandetyzacji  sztuki użytkowej³. Z początkiem lat 80. postanowił pracować jako niezależny projektant na zlecenie większych firm jubilerskich takich jak Cartier, Renn czy Gariod. Jednocześnie dalej dokształcał się w innych dziedzinach sztuki, ukończył kurs rzeźbiarstwa oraz eksperymentował z wytrawianiem metali.

René Lalique, Cockerel diadem | 1893–1894, Museu Calouste Gulbenkian, Lizbona

W 1885 roku przechodzący na emeryturę jubiler Jules Destape, który regularnie kupował projekty od Lalique’a, odsprzedał mu swój warsztat. To pozwoliło młodemu artyście na powiększenie zespołu, który z czasem rozrósł się do około trzydziestu jubilerów⁴. Pracownicy wykonywali powtarzalne prace, często nadal historyzujące, a w kolejnej dekadzie kopiowali najbardziej popularne wzory mistrza.

Szkice autorstwa René’ego Lalique’a, źródło: Musée Lalique, Wingen-sur-Moder

Dzięki zwiększeniu liczby pracowników René mógł pozwolić sobie na tworzenie pierwszych indywidualnych projektów. Rozwijał fantazyjne pomysły na biżuterię oderwaną od antycznych wzorców i szlachetnych materiałów. Perfekcyjnie opanował technikę szklanej emalii, która dzięki jego twórczości wróciła do łask po ponad dwóch wiekach zapomnienia oraz zyskała rangę sztuki. Do swoich prac dołączył także rzeźbione i odlewane szkło splecione ze złotą oprawą. Jednocześnie nadal współpracował z wielkimi twórcami jubilerskiego świata, do których dołączyły firmy Boucheron i Vever.

Jednym z założeń doby secesji, szczególnie propagowanej przez angielski Art & Crafts Movement, był postulat powrotu do ręcznego rzemiosła i stosowania mniej cennych materiałów, jak srebro, szkło, rogi zwierząt, masa perłowa czy szylkret (Szylkret to masa o przejrzystym bursztynowo-brązowym odcieniu otrzymywana ze skorup żółwi morskich).

René Lalique, Grzebień w formie tiary i ozdoba gorsetu | 1903–1905, fot. Marta Norenberg, Victoria & Albert Museum, Londyn

René Lalique, Ozdoba gorsetu | 1903–1905, fot. Marta Norenberg, Victoria & Albert Museum, Londyn

Członkowie ruchu działali w myśl zasady, że to wizja artysty i jej realizacja są wartością dzieła sztuki. By to podkreślić, pozostawili na biżuterii ślady swojej pracy w postaci nierówności i odgnieceń narzędzi. Pewne echa tego podejścia odnajdziemy w realizacjach René’ego. Jednak on przeplótł bogactwo biżuterii z minionych epok, pełnej złota i szlachetnych kamieni z organicznymi materiałami, zachowując przy tym precyzję godną złotniczego mistrza. Nie bał się połączyć szlachetnego metalu z rogiem zwierzęcym czy ręcznie rzeźbioną masą perłową i szkłem.

René Lalique, Broszka | 1902–1904, Schmuckmuseum, Pforzheim, fot. Marta Norenberg

René Lalique, Ozdoba gorsetu „Oset” | 1903, Victoria & Albert Museum, Londyn, fot. Marta Norenberg

Swoje odważne projekty proponował też domom jubilerskim. Jeden z nowatorskich pomysłów na komplet biżuterii z przestrzennymi lecącymi łabędziami przedstawił firmie Boucheron. Jednak jego idea została odrzucona jako zbyt wizjonerska i niemożliwa do sprzedania. Mimo to Lalique zrealizował projekt, a gotowy klejnot był tak zachwycający, że bez problemu sprzedał go wcześniej wspomnianej firmie.  Motyw łabędzi był później przez niego wielokrotnie powtarzany⁵.

Odwaga twórcza, talent i niesamowite wyczucie w łączeniu różnych materii oraz sztuki z biznesem sprawiły, że lata 90. to dla Lalique’a czas rozkwitu. W 1890 roku rozpoczął czteroletnią współpracę z Sarah Bernhardt, która przyczyniła się do rozsławienia złotnika. Aktorka i muza epoki fin de siècle doceniła  jego wizjonerstwo. René tworzył dla niej przeskalowane ogromne ozdoby do przedstawień teatralnych, między innymi: gigantyczne lilie z pereł zdobiące skronie, rozbudowane napierśniki czy serię biżuterii do roli Gismondy⁶.

Sarah Bernhardt jako La Princesse Lointaine | ok. 1897, Houghton Library, Cambridge

Alfons Mucha, plakat z Sarah Bernhardt jako La Princesse Lointaine dla magazynu „La Plume” | 1897

To wtedy przeprowadził pierwsze eksperymenty tworzenia w szkle. Do tego z lubością wplótł do biżuterii motywy japońskie, a w 1894 roku jako pierwszy przedstawił w biżuterii akt kobiecy bez kontekstu antycznego. Został również doceniony przez Georgesa Fouqueta, jednego z wiodących paryskich jubilerów, a także otrzymał Krzyż Kawalerski Legii Honorowej za godne reprezentowanie sztuki francuskiej⁷.

I tak na wystawie światowej 1900 roku Lalique występował już jako mistrz. Godny swego miana, bo i tym razem nie zawiódł publiki. Jego stoisko zdobiły odlane z brązu figury kobiet-motyli, które łączyły się, tworząc balustradę. Między elementami z metalu rozpostarto cienką tkaninę niczym delikatna materia motylich skrzydeł, a na niej umieszczono złotnicze precjoza. Nad tym wszystkim wznosił się pełen falujących linii baldachim z brązu z tkaniną we wzór nietoperzy, podwieszoną nad widzami tak, jakby niepokojące stworzenia w każdej chwili mogły sfrunąć na zebranych.

René Lalique, Ozdoba gorsetu „Kobieca maska z pawiem” | 1899–1900, Kunstgewerbemuseum, Berlin, fot. Marta Norenberg

Ekspozycja przygotowana przez René’ego Lalique’a i Maison Vever na wystawę światową w 1900 roku, fot. Bibliothèque des Arts Décoratifs, Paryż

Mariaż rzemiosła i sztuki z najbardziej pożądanymi motywami epoki osiągnął swoje apogeum. Znalazły tam swoje miejsce niepokojące stworzenia, jak niemal trzydziestocentymetrowa ozdoba gorsetu w kształcie kobiety-ważki, którą badacz secesji Albrecht Bangert opisał następującymi słowami:

„Uwodzicielskie piękno zmienia się w grozę, gdy patrzymy na niebezpieczne szpony owada, będące czymś pośrednim między pazurami kreta a koguta. […] Głowa insekta, jeśli przyjrzeć się bliżej, okazuje się czymś zupełnie innym: uśmiechniętym kobiecym obliczem, które jakiś potwór […] wypluwa albo właśnie pożera”⁸.

René Lalique, Pektorał – ozdoba gorsu „Libellula” z przedstawieniem kobiety-ważki | 1897–1898, Museu Calouste Gulbenkian, Lizbona, fot. Marta Norenberg

Nie zabrakło też płynnych linii oplatających postacie wyrzeźbione w szkle, a obok nich delikatnych płatków anemonów i ostów oraz barwnych emalierskich skrzydeł owadów, które artysta nieustannie studiował. Okazy niczym z baśniowego sennego ogrodu. Subtelność skąpana w luksusie.

René Lalique, Przypinka do kapelusza | 1908–1910, Schmuckmuseum, Pforzheim, fot. Marta Norenberg

René Lalique, Wisiorek na łańcuszku „Cztery ważki” | 1903–1905, Musée Lalique, Wingen-sur-Moder, fot. Marta Norenberg

René Lalique, Broszka Chryzantema | 1902, Schmuckmuseum, Pforzheim, fot. Marta Norenberg

Historię Lalique’a nie bez przyczyny rozpoczęłam od wystawy z 1900 roku. Właśnie ją można uznać za szczytowy punkt twórczości tego artysty w dziedzinie biżuterii, a także początek zmian sposobu wypowiedzi innych twórców. Popularność rozwiązań stosowanych przez René’ego rozeszła się po świecie, co spowodowało liczne kopiowanie motywów z jego prac.

Z każdej witryny wychylały się wyrafinowane niewiasty i owadzie skrzydła, a emalia pojawiła się w niezliczonych pracach. Wytwórcy sztucznych ozdób szybko podchwycili trendy z artystycznej biżuterii i zaczęli produkować ją na masową skalę. Na tyle dużą, że w 1906 roku francuski dziennikarz lamentował, że „[…] nawet najmniejsza pasmanteria sprzedaje […] szpile do kapelusza w nowoczesnym stylu”⁹.

Projekt butelki perfum autorstwa René’ego Lalique’a, źródło: Lalique.com

René Lalique, Dessin d’un diadème [Noisettes] | ok. 1900, Fonds Van Cleef & Arpels sur la Culture Joaillière

Projekt butelki perfum autorstwa René’ego Lalique’a, źródło: Lalique.com

Cała ta powtarzalność i bylejakość była ponad siły René’ego. Nie bez znaczenia dla zmiany jego twórczej ścieżki było spotkanie z perfumiarzem François Cotym, dla którego w 1907 roku stworzył flakony na perfumy¹⁰. Już wtedy artysta zaczął coraz częściej swoją uwagę zwracać w kierunku tworzenia szkła artystycznego, czego dowodem stała się zorganizowana przez niego w 1911 roku wystawa poświęcona wyłącznie szkłu oraz późniejsza o rok ostatnia wystawa biżuterii. Właśnie w tym momencie dla Lalique’a zaczęła się nowa era.

• Info
• Lista artykułów

» Marta Norenberg

Historyk sztuki z zacięciem jubilerskim, a może już jubiler z podbudową historyczną? Zafascynowana kolorem, formą i fakturami z niekłamaną przyjemnością łączy w swej twórczości różne techniki. Nigdy nie potrafiła zdecydować się na konkretną dziedzinę artystyczną, dlatego postanowiła połączyć wiele dróg w jedną i tak zrodziła się pracownia biżuterii autorskiej „Sztuk Kilka”. Do tego lubi się dzielić… zdobytą już wiedzą oraz odkrywać tajniki pracy jubilerskiej przed czytelnikami swojego bloga.

• Artyści i biżuteria – nieznane oblicze znanych artystów - 16 października 2022
• René Lalique i magiczne klejnoty ze szkła - 29 kwietnia 2022
• René Lalique – mistrz transparentnych niuansów - 6 kwietnia 2022
• Złotnicza maestria. Relacja z największego na świecie Muzeum Biżuterii - 30 lipca 2016
• Nie tylko Kopernik i piernik, czyli Toruń na weekend - 8 lipca 2016