Magdalena Abakanowicz – artystka osobna

Mecenasem artykułu jest:

Autorka słynnych Tłumów mówiła o sobie, że jej dzieciństwo było samotne, że po raz pierwszy zobaczyła tłum w Warszawie, przed Powstaniem i że było to związane z poczuciem strachu.

Magdalena Abakanowicz, zdjęcie z archiwum artystki, fot. Jerzy Sabara

Taka się urodziłam…

Urodzona 20 czerwca 1930 roku w Falentach koło Warszawy. Wiele lat spędziła na wsi, w domu, który był właściwie dworem. Wspomina, że zawsze była inna, osobna:

„Taka się urodziłam – wyjaśniała Jakubowi Janiszewskiemu w wywiadzie radiowym udzielonym TOK FM. Zanim nauczyłam się posługiwać sprawnie palcami, brałam w dłonie jakieś przedmioty i wiązałam je ze sobą. Tylko ja wiedziałam, dlaczego ten patyk z tym kawałkiem gliny są jedną rzeczą. Bez przerwy grzebałam w ziemi, zajmowałam się lepieniem i tworzeniem przedmiotów o mnie tylko wiadomych znaczeniach. Robiłam w pokoju dziecinnym straszny bałagan, więc rodzice podczas porządków to wszystko wyrzucali, a ja wygrzebywałam ze śmietnika co ważniejsze rzeczy.”

Była samotnym dzieckiem. Poszła do szkoły mając 14 lat i – jak wspomina – nie umiała grać w piłkę, była nieśmiała, płaczliwa i chorowita.

Magdalena Abakanowicz, lata 60., zdjęcie z archiwum artystki

Powiedziano mi, że na rzeźbę się nie nadaję

W liceum plastycznym jakoś nie zauważono jej talentu, a kiedy na egzaminie wstępnym na studia ulepiła smoka z gliny, komisja oceniła ją surowo: „Powiedziano mi, że na rzeźbę się nie nadaję, bo nie mam wyczucia formy”. Od tej pory przyszła, bodaj najsłynniejsza, polska rzeźbiarka zajmowała się malarstwem. Chodziła nocą do pracowni i próbowała malować. Kiedyś jej obrazy zobaczył Jerzy Sołtan i zachwyciło go to surrealistyczne malarstwo. Sprawiło jej to niekłamaną przyjemność, ale w owym czasie nawet nie marzyła o rzeźbie.

Magdalena Abakanowicz, lata 60., zdjęcie z archiwum artystki

Mieszkałam nigdzie, jadłam nic

Nauka i studia były czasem niezwykle trudnym, nie tylko dlatego, że była osobna. Dokuczała jej również bieda.

„Mieszkałam nigdzie, jadłam nic – wspomina w tym samym wywiadzie. Z koleżanką zbierałyśmy od kolegów jakieś grosze na bułkę. Potem sprzedawałam krew. Te wszystkie momenty były bardzo trudne. Jednakże rodzice wpoili jej rodzaj wewnętrznej dyscypliny – „trzeba się zachowywać” dawało siłę wtedy i na całe życie.”

To, co robiłam, nie pasowało do niczego

Dla niej sztuka była stanem ducha, psychiczną przypadłością, z którą trzeba było żyć.

„Dla mnie sztuka jest stanem psychicznym – powie po latach. Przywarą, z którą trzeba sobie radzić. Może zmuszać do myślenia, ale nie może być użyteczna. Wszystko, co wprowadzam do rzeczywistości, pochodzi ze mnie, głęboko ze środka.”

W Myślach i słowach napisała coś, co brzmi jak romantyczny manifest:

„Sztuka pozostanie najbardziej zdumiewającą działalnością człowieka, zrodzoną z bezustannych zmagań rozumu z szaleństwem, marzenia z rzeczywistością…”

Magdalena Abakanowicz w pracowni w Warszawie, 1968, zdjęcie z archiwum artystki

Przestrzeń kontemplacji – abakany

„Będąc dzieckiem, wchodziłam do spróchniałego pnia i w nim zamierałam” – opowiada we wspomnianym wywiadzie. Pragnęła być częścią czegoś większego, jakiegoś organizmu, toteż kiedy zamieszkała z mężem w małej kawalerce, zaczęła malować olbrzymie płótna, bo… mogła się wokół nich przechadzać. To dawało poczucie przestrzeni. Z czasem jednak płaskość zaczęła ją przygnębiać i zrodziła tęsknotę za trzecim wymiarem. Zaczęła więc tkać i zszywać kawałki tkaniny. W ten sposób powstawały wielkie, miękkie rzeźby, a raczej antyrzeźby, jak je nazwała. Nikt tego wtedy nie robił ani też nie uznano by tych reliefowych płócien za sztukę, ale można było przynajmniej, jak w dzieciństwie, wejść do środka rzeźby i stać się na chwilę jej częścią. Tak powstały abakany, określane przez artystkę jako przestrzeń kontemplacji. Były jej oryginalnym odkryciem, toteż przejęły od niej nazwę.

Magdalena Abakanowicz La Robe Blanche / Abakan Lady | 1972-1975, 300 × 280, fot. Linda Parys

„Abakan jest wymagający. Potrzebuje szczególnej troskliwości i szczególnej ekspozycji. Nie nadaje się na ścianę, do dekoracji. Do niczego się nie nadaje.”

W 1962 roku Abakanowicz uczestniczyła w Międzynarodowym Biennale Tkaniny w Lozannie. Zaprezentowała tam „Kompozycję białych form”, która wzbudziła zarówno zainteresowanie, jak i kontrowersje. Była to jeszcze tkanina płaska, ale zawierała już elementy reliefowe,  nowoczesną kompozycję form geometrycznych oraz wysmakowaną kolorystykę, łączącą odcienie beżu, bieli, szarości oraz sepii. Trzy lata później przestrzenne tkaniny artystki zostały zaprezentowane na Międzynarodowym Biennale w São Paulo, gdzie wzbudziły sensację, a Abakanowicz zdobyła Złoty Medal, który otworzył jej drogę do międzynarodowych wystaw i uczynił z niej artystkę znaną i rozpoznawalną.

Magdalena Abakanowicz w pracowni w Warszawie, 1968, zdjęcie z archiwum artystki

„To samoistne twory, zawieszone swobodnie w przestrzeni, bez ścian w roli tła bądź podpory, zapętlone w środku, a przy tym otwarte, dostępne zmysłom ze wszystkich stron, również od wewnątrz” – pisała Ewa Hornowska o abakanach w katalogu jednej w wystaw artystki.

Magdalena Abakanowicz Ibis | 2008, 164 × 45 cm, juta, żywica, fot. Agra Art

Odcisk człowieka

Nie poprzestała na tym. Kiedy otrzymała dodatkowy pokój na pracownię, odlała w gipsie ludzką sylwetkę, a potem z utwardzonego worka wykonała skorupowy pozytyw – odcisk człowieka. Bo „poza ambicjami duchowymi, jest w każdym człowieku ta gigantyczna materialność”.

Międzynarodową pozycję artystki ugruntowały jej prace z lat 70., a mianowicie cykl „Alteracje” (obejmujący serie takie jak „Głowy”, „Plecy”, „Postaci siedzące”) oraz „Embriologia” – formy organiczne przypominające jaja. Zwłaszcza ta ostatnia seria wzbudziła zachwyt na Biennale w Wenecji w 1980 roku.

Magdalena Abakanowicz, Biennale w Wenecji, Polski Pawilon, 1980, zdjęcie z archiwum artystki

Artystka komentowała swoje prace przy okazji różnych wystaw. O cyklu „Głowy” pisała:

„Formy, które określam również jako Głowy, odnoszą się do moich obaw, że przekraczając szybkość swojego biologicznego rytmu człowiek traci zdolność medytacji. Odczuwam lęk wobec cierpień spowodowanych sztucznym środowiskiem i nieustannym napięciem nerwów.”

O „Embriologii”:

„Embriologia.(…) Nałóg objaśniania wszystkiego jest katastrofą naszego czasu. Nie należy utożsamiać tajemnicy z problemem. Problem można podzielić na strefy poddające się analizie, tłumaczeniu, a tajemnica jest całością, która nas ogarnia, choć niechętnie się do tego przyznajemy.”

O „Postaciach siedzących”:

„Postacie siedzące, skorupowe negatywy obojętności ludzkiego ciała, są również problemem zawierania i obejmowania. Ten sykl dotyczy pustej przestrzeni, która może być wypełniona przez naszą wyobraźnię, oraz strefy dotykalnej, sztywnej, która jest niekompletnym śladem naszej przestrzennej przystawalności do materialnego otoczenia.”

Magdalena Abakanowicz, Plaster 3 (z cyklu „Plaster bodies” ) | 1987-2009
gips, drewno, 150 × 76 × 81, fot. Linda Parys

Pracując nad „Katarsis” snuła jednocześnie takie refleksje:

„Między mną a materiałem, z którego tworzę, nie ma pośrednictwa narzędzia. Wybieram go rękami. Rękami kształtuję. Ręce przekazują mu moją energię. Tłumacząc zamysł na kształt, zawsze przekażą one coś, co wymyka się konceptualizacji. Ujawnią nieuświadomione.”

„Katarsis” to wielofiguralna kompozycja w plenerze, składająca się z 33 monumentalnych postaci, które stoją w pobliżu Pistoli we Włoszech. Brąz, z którego są wykonane, zapewnia im długie, chciałoby się powiedzieć: wieczne trwanie. Tworzą rodzaj przestrzeni kontemplacyjnej, w której człowiek, poruszając się, ma możliwość snucia refleksji na temat otoczenia i samego siebie. Sama artystka pragnęła, aby postacie wywoływały niepokój, a może także świadomość siły bezruchu.

Magdalena Abakanowicz, lata 80., zdjęcie z archiwum artystki

Tłum – refleksja o człowieku i jego kondycji we współczesnym świecie

Do najbardziej znanych i rozpoznawalnych prac artystki należy seria „Tłum”, wykonana z brązu. Dla rzeźbiarki miarą pozostawał przede wszystkim człowiek, jego kondycja i pozycja we współczesnym świecie. W pracach Abakanowicz z tego cyklu człowiek jest zagubiony albo anonimowy w tłumie innych ludzi, a przy tym często pozbawiony indywidualnych cech. To ktoś o utraconej tożsamości, androgyniczny everyman – pozbawiony niejako własnej istoty i treści. Interesowała ją, jak mówiła, „straszliwa ludzka niemoc wobec własnej struktury biologicznej”.

Magdalena Abakanowicz, Tłum | 1990-2000,
juta żywica: 9 × (113-115 × 30-33 cm), 8 × (142 -117 × 32-38 cm), 4 × (170-175 × 49-54 cm), fot. Linda Parys

Nowe wyzwania

Lata osiemdziesiąte przyniosły zainteresowanie nowymi materiałami rzeźbiarskimi: brązem, kamieniem i drewnem. W kolejnym słynnym już cyklu „Gry wojenne” wykorzystała pnie i konary starych drzew ściętych przez drogowców. Z pni pozostawionych podczas wycinania lasów Magdalena Abakanowicz tworzy symbole życia i śmierci, łącząc ze sobą różne materiały (workowe płótna, metalowe obejmy) i personifikuje kompozycję.

Magdalena Abakanowicz, Dream II | 2003-2007, juta żywica, 186 × 70 × 60, fot. Linda Parys

Zaczęła także tworzyć wielkie realizacje przestrzenne na wolnym powietrzu – we Włoszech, Izraelu, Niemczech, Stanach Zjednoczonych, Korei Południowej i na Litwie. Jedną z największych są „Nierozpoznani” – 112 postaci odlanych z żeliwa, które znajdują się w poznańskim parku na Cytadeli.

„Będę zapewne zawsze porzucała jedne techniki i materiały na rzecz drugich (…) Najciekawiej jest posługiwać się techniką, której się jeszcze nie zna, i budować formy, których się jeszcze nie zna” – deklarowała.

I rzeczywiście, zaczęła tworzyć w obszarach dotąd przez siebie niepenetrowanych. W latach dziewięćdziesiątych, pod wpływem fascynacji japońskim tańcem butoh, tworzyła choreografie dla tancerzy polskich i japońskich.

Magdalena Abakanowicz, zdjęcie z archiwum artystki

Poza tym wzięła udział w konkursie władz Paryża na opracowanie planu dzielnicy, mającej stać się przedłużeniem osi stolicy Francji w kierunku zachodnim, poza dzielnicą La Defence. Zaproponowała wówczas nowatorską koncepcję stworzenia idealnej ekologicznej dzielnicy, która składałaby się z kilkudziesięciu budynków o wysokości ok. 25 pięter. Miały mieć organiczne kształty, nawiązujące do drzew, a od dołu do góry pokrywać je miała pnąca roślinność, wyrastającą na różnych poziomach fasad. Stąd wzięła się nazwa koncepcji: „Architektura arborealna”. Projekt nie został wprawdzie wprowadzony w życie, bo zabrakło na jego realizację pieniędzy, ale trzeba przyznać, że był wizjonerski – jak niegdyś architektura Gaudiego. Był próbą zmierzenia się z problemem każdego wielkiego miasta, którego liczba mieszkańców ciągle rośnie i trzeba budować dla nich więcej mieszkań. Nie muszą one jednak być „blokowiskami”, przeciwnie – ma to być architektura zbliżająca człowieka do natury, właśnie za sprawą roślinności.

Magdalena Abakanowicz wykonywała również niezwykłe zlecenia. Jedno z nich na prośbę mieszkańców Hiroszimy, które miało być dziełem upamiętniającym ofiary wybuchu bomby jądrowej. Tak powstała grupa czterdziestu postaci z brązu, ustawiona na wzgórzu, gdzie ludzie usiłowali się schronić i gdzie umierali.

Po „Figurach siedzących” pojawiły się w twórczości Magdaleny Abakanowicz także postaci stojące, kroczące, potem tańczące… Do każdego cyklu dobierała odpowiednie surowce. Następnie przeszła od dzieł antropomorficznych do abstrakcji. Na pustyni Negev ustawiła siedem kamiennych kręgów. Na Litwie, w leśnym parowie, wzniosła dwadzieścia „pni” z betonu, zaś w Storm King Art Center w Nowym Jorku skonstruowała cztery „sakrofagi” z drewna w oszklonej konstrukcji.

Magdalena Abakanowicz zmarła 20 kwietnia tego roku, pozostawiając po sobie  bogaty dorobek w zbiorach ponad 70 muzeów i kolekcji publicznych na całym świecie, m.in. Muzeum Narodowego we Wrocławiu, w Warszawie oraz w Poznaniu, w Muzeum Sztuki w Łodzi oraz Centre George Pompidou w Paryżu, Metropolitan Museum w Nowym Jorku i Museum of Modern Art w Kioto.

Zdjęcie z wystawy, Ślady istnienia. W hołdzie dla Magdaleny Abakanowicz, Wrocław 2017, fot. Linda Parys

Za pomoc w zilustrowaniu artykułu dziękujemy mia ART GALLERY.

Bibliografia:
1. Rottenberg A., Samotne debiuty, w: Sztuka w Polsce 1945-2005, Warszawa 2005.
2. „Konteksty” 2006/3-4, numer monograficzny poświęcony Magdalenie Abakanowicz.
3. Magdalena Abakanowicz, Katalog wystawy indywidualnej Magdaleny Abakanowicz w Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w 1995.
4. Magdalena Abakanowicz, Hermansdorfer Mariusz, katalog wystawy w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, 1995.
5. Magdalena Abakanowicz, Mariusz Hermansdorfer, monografia artystki, Wrocław 2011.
6. Magdalena Abakanowicz, Poza ambicjami duchowymi jest w każdym człowieku ta gigantyczna materialność, rozmawiał: Jakub Janiszewski, TOK FM.

Magdalena Abakanowicz, zdjęcie z archiwum artystki

Magdalena Abakanowicz, urodziła się 20 czerwca 1930 w Falentach, jako córka pochodzącego z tatarskiej rodziny Konstantego Abakanowicza i Heleny Domaszewskiej, polskiej szlachcianki. W 1954 ukończyła warszawską ASP. Specjalizowała się w tworzeniu dużych, figuralnych kompozycji przestrzennych wykorzystując tkaninę, zwanych od jej nazwiska abakanami. Od 1979 roku była profesorką Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu, w której prowadziła zajęcia w latach 1965–1990. Od 2006 była członkinią Rady Programowej Fundacji Centrum Twórczości Narodowej. Mieszkała i tworzyła w Warszawie. Zmarła 20 kwietnia 2017 i została pochowana 27 kwietnia 2017 na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Mecenasem artykułu
jest:
AGRA ART

Dom Aukcyjny Agra-Art powstał w 1989 roku, jako jeden z pierwszych w Polsce. Specjalizuje się w organizowaniu aukcji sztuki dawnej i współczesnej – głównie obrazów, ale także sreber i rzeźb. Na aukcjach można licytować przez Internet w czasie rzeczywistym razem z salą. Agra-Art organizuje cykliczne aukcje internetowe sztuki współczesnej na stronie: www.agraart.pl

• Info
• Lista artykułów

» Barbara Lekarczyk-Cisek

Polonistka, miłośniczka malarstwa i muzyki barokowej, a także dobrej literatury i kotów. Autorka wielu publikacji na temat literatury, filmu, muzyki klasycznej oraz sztuk plastycznych, m.in. w „Polonistyce”, „Warsztatach Polonistycznych”, „Kino”, na portalach internetowych: Kulturaonline, Culture Avenue. Przygotowała w Ossolineum dwie wystawy: „Katyń pamiętamy – „synowie wolni” oraz „Twarze Pana Cogito”.

• Magdalena Abakanowicz – artystka osobna - 1 października 2017
• Ewa Rossano – jedyna polska artystka zaproszona do UNESCO. Wywiad - 9 maja 2017