Teddy Piaz, Portret Elsy Schiaparelli | 1935, Musée des Arts décoratifs, Paryż, © Archives Schiaparelli
Kiedy w 1911 roku we Włoszech ukazuje się tomik poezji erotycznej Arethusa, nikt nie podejrzewa, że kryjącą się za pseudonimem autorką jest pochodząca z arystokratycznej rodziny córka profesora lingwistyki Celestino Schiaparellego – Elsa. Tajemnicy nie udaje się jednak długo utrzymać, a rodzice postanawiają wysłać córkę do szwajcarskiego zakonu, licząc, że stosowane tam surowe metody wychowania utemperują jej charakter. Choć decyzja wydaje się drastyczna, stanowi eskalację bezradności rodziny dziewczyny, która od najmłodszych lat sprawia problemy, gardzi konwenansami i zachowuje się raczej jak urwis niż panienka z dobrego domu. Kiedy po roku w zamknięciu w końcu stawia na swoim i ostrą głodówką wymusza powrót do Rzymu, jasne staje się, że nie ma zamiaru rezygnować z własnych marzeń i dalszego rozwoju.
Niepokorna
Elsa Schiaparelli jako dziecko, źródło: skan z publikacji Marisa Berenson Elsa Schiaparelli’s Private Album, s. 12
Urodzona w 1890 roku w Palazzo Corsini w Rzymie Elsa Schiaparelli od najmłodszych lat chłonęła intelektualną atmosferę rodzinnego domu, który często odwiedzali jej wujowie i kuzyni, uznani naukowcy. To oni zaszczepili w artystce zamiłowanie do astronomii, sztuki, mitologii, a także filozofii, którą zaczęła studiować na Uniwersytecie Rzymskim. Podczas studiów zainteresowała się teozofią, obszarem z pogranicza religii, okultyzmu i nauki.
To właśnie na jednym z wykładów z tej dziedziny poznała swojego przyszłego męża, pruskiego hrabiego, medium i hochsztaplera, Wilhelma de Wendt de Kerlora1.
Elsa Schiaparelli nad morzem we Włoszech z rodzicami, nosząca lejącą suknię własnego projektu | 1911, źródło: skan z publikacji Marisa Berensona Elsa Schiaparelli’s Private Album, s. 12
Para, nie czekając na akceptację rodziny panny młodej, uciekła do Londynu, gdzie w 1914 roku wzięła ślub. Sielanka nie trwała jednak długo. Uznana za wyrafinowaną formę oszustwa działalność de Kerlora została zdelegalizowana w Wielkiej Brytanii, małżeństwo przeniosło się więc na Lazurowe Wybrzeże, a następnie do Nowego Jorku. Wyjazd za ocean, który miał stać się dla pary szansą na nowy początek, przyniósł całkowity rozpad związku. Kiedy w 1920 roku2 Elsa urodziła córkę, pieszczotliwie nazywaną Gogo, Wilhelm porzucił je i wdał się w romans z Isadorą Duncan.
Elsa postanawia nie wracać do Włoch. Mieszkając w Nowym Jorku, poznaje Gabrièle Buffet-Picabię, żonę dadaisty Francisa Picabii, która przedstawia ją wybitnym przedstawicielom międzynarodowej awangardy: Manowi Rayowi, Marcelowi Duchampowi, Alfredowi Stieglitzowi i chętnie fotografującemu modę Edwardowi Steichenowi. Ten ostatni współpracuje z Paulem Poiretem, określanym mianem „króla mody”, wizjonerem i kolekcjonerem sztuki. Podczas jednej z podróży do Paryża Schiaparelli, towarzysząc swojej wpływowej znajomej w przymiarkach, poznaje mistrza, który zachwycony stylem młodej Włoszki zachęca ją do zajęcia się modą.
Elsa Schiaparelli w swoim małym gabinecie przy Rue de la Paix | późne lata 20-te, źródło: Elsa Schiaparelli Archives
Artystka zaczyna projektować proste stroje dla siebie i koleżanek, później sprzedaje swoje pomysły francuskim domom mody. W 1925 roku przejmuje rolę projektantki w Maison Lambal, jednak firma szybko bankrutuje, co dla Schiaparelli jest sygnałem, że musi wziąć los w swoje ręce.
Elsa Schiaparelli w stroju jej autorstwa, fot. George Hoyningen-Huene dla „Vogue’a” | 1932, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż
W 1926 roku Elsa otwiera własny dom mody, początkowo oferując swoim klientkom odzież pour le sport. Mimo entuzjastycznych opinii w prasie firmie nie jest łatwo utrzymać się na powierzchni. Przełomem w karierze artystki okazują się swetry, które projektantka zaczyna proponować jako elegancki strój na bardziej oficjalne, nie tylko sportowe okazje. Zainspirowana techniką żakardowego ściegu wykorzystywaną przez armeńskich imigrantów, zaprojektowała prosty czarny sweter z kontrastującą do całości białą imitacją kokardy pod szyją.
To prawdopodobnie pierwszy projekt artystki, który nawiązuje do zabiegów stosowanych przez dadaistów i elementu zaskoczenia w postaci wykorzystania motywu trompe l’oeil. Swetry Schiaparelli polecano w eleganckich przewodnikach zakupowych po Paryżu, wkrótce też jej odzież sportową i codzienną zaczęły nosić eleganckie kobiety w Europie, a także Stanach Zjednoczonych. Firma rozwijała się dalej, a artystka szokowała, projektując eleganckie spodnie, które proponowała nosić jako element bardziej sportowego stroju na co dzień.
Od samego początku Elsa doceniała rolę popularności. Światowy rozgłos przyniósł jej strój tenisowy ze spódnicospodniami zaprojektowany dla mistrzyni świata Lili Álvarez, która zszokowała nim opinię publiczną, gdy rozgrywała mecz na kortach Wimbledonu w 1931 roku3.
Lilí Álvarez w stroju projektu Elsy Schiaparelli, Wimbledon, Pour le Sport collection | 1931, Maison Schiaparelli
Francois Kollar, Madame Schiaparelli | 1938, źródło: Musée des Arts Décoratifs, Paryż
W tym samym roku Elsa otworzyła salon przy place Vendôme 31, w ekskluzywnym pierwszym okręgu Paryża. Od tej pory jej klientki oprócz strojów codziennych mogły zamówić również kreacje na największe wyjścia. Kolejnym hitem sprzedażowym stała się prosta gładka suknia, na którą narzucano krótką pelerynę z piór koguta. Fanką nowego pomysłu była m.in. Daisy Fellowes, dziedziczka fortuny producenta maszyn do szycia Singera, kobieta niezależna i pewna siebie. Artystyczne i często zaskakujące kreacje projektu Schiaparelli, a także jej własna postawa życiowa determinowały „profil” jej klientek.
W znacznej mierze były to zamożne kobiety o szerokich horyzontach intelektualnych, dużej świadomości artystycznej oraz aktywnym, wyemancypowanym podejściu do życia. Wśród nich na uwagę zasługuje Helena Rubinstein, założycielka imperium kosmetycznego, jedna z najbogatszych kobiet ówczesnych czasów, która swoją fortunę przeznaczała m.in. na budowanie spektakularnej kolekcji sztuki awangardowej.
Księżna Windsoru w sukni według projektu Elsy Schiaparelli, fot. Cecil Beaton, © Cecil Beaton Studio Archive at Sotheby’s, źródło: Dom mody Schiaparelli
Sukienka z motywem homara projektu Elsy Schiaparelli | 1937, Philadelphia Museum of Art, Filadelfia
Schiaparelli projektowała również stroje dla innych wybitnych profesjonalistek, na przykład Ireny Joliot-Curie4 (Elsa stworzyła dla niej pełną garderobę na podróż po odbiór Nagrody Nobla w 1935 roku), a także pionierki awiacji, pierwszej kobiety z uprawnieniami mechanika samolotowego, Amy Johnson, która wielokrotnie biła rekordy szybkości przelotu na długodystansowych trasach. Schiaparelli, świadoma rosnącego znaczenia kultury popularnej, doceniała rolę współpracy z Hollywood, traktując ją jako ważny element rozwoju marki. Stwierdziła, że „to, co Hollywood projektuje dzisiaj, ty będziesz nosić jutro”. Ubierała również gwiazdy kina, m.in. Marlenę Dietrich i szczególnie inspirującą surrealistów Mae West.
Modowe innowacje
Jedną z cech charakterystycznych projektów Schiaparelli, która wyróżniała od samego początku jej dom mody, była silnie promowana innowacyjność. Artystka często wpadała na pomysły, które obecnie są standardową praktyką przy produkcji ubrań. Jednym z nich był opatentowany przez Elsę kostium kąpielowy z wszytymi miseczkami podtrzymującymi biust. Tego typu innowacje miały przede wszystkim ułatwiać kobietom życie codzienne, a także sprawiać, by czuły się pewne siebie. W dobie kryzysu gospodarczego projektantka proponowała kreacje dwustronne albo takie, które można było łatwo dopasowywać do sytuacji za pomocą wymienialnych zestawów kołnierzyków i mankietów. W czasach prohibicji, odpowiadając na potrzeby swoich odważnych klientek, zaprojektowała suknię wieczorową z ukrytą kieszenią na piersiówkę. Poza tym to właśnie Schiaparelli jest odpowiedzialna za upowszechnienie się zamków błyskawicznych, które do tej pory traktowano raczej jako mało atrakcyjny element pasmanterii5.
Elsa Schiaparelli tańczy z mężczyzną w kurtce Schiaparelli na balu Fath w Corbeille, fot. Nepo Arik | 1952, © Paris Musées, Palais Galliera, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż
Odważne kreacje wymagały wykorzystania odpowiednich tkanin. Artystka chętnie współpracowała z producentami ekskluzywnych materiałów, którzy opracowywali dla niej nowoczesne, czasami uchodzące za dziwaczne realizacje. Wśród nich warto wymienić te gniecione tak, aby przypominały korę drzewa, albo rodoid, przezroczystą folię, z której artystka tworzyła wieczorowe peleryny.
W celach marketingowych wiele z nich nazywano od jej imienia lub nazwiska. Biznesowa świadomość przekładała się na sukces finansowy. W stosunkowo krótkim czasie ekskluzywne projekty haute couture zaczęły stanowić świetną promocję i nobilitację jej modowego imperium, które generowało znaczne zyski również ze sprzedaży kosmetyków i licencjonowanych tkanin6.
Elsa Schiaparelli przy pracy, fot. John Phillips | 1938, Life Photo Collection, źródło: Google Art Project
Shocking!
Słowem najczęściej pojawiającym się w publikacjach o artystce jest zdecydowanie shocking. Tym samym określeniem artystka nazwała swój ulubiony wściekły odcień różu, który do tej pory stanowi podstawę identyfikacji domu mody Schiaparelli. Szok, niespodzianka, żart z konwenansów to także narzędzia, którymi chętnie posługiwali się przyjaciele artystki, dadaiści i surrealiści. W przypadku Schiaparelli ich zastosowanie miało jednak również wymiar marketingowy: oburzanie lub zaskakiwanie opinii publicznej z jednej strony sprawiało, że jej projekty oddziaływały na publiczność podobnie jak dzieła sztuki, z drugiej znacznie przyczyniały się do sukcesu marki.
Elsa Schiaparelli (we współpracy z Salvadorem Dalí), projekt sukni „szkieletowej” | 1937, Musée des Arts décoratifs, Paryż
Elsa Schiaparelli, Projekt kolekcji letniej | 1939, Musée des Arts décoratifs, Paryż
Elsa Schiaparelli, Kolekcja zimowa | 1938-1939, Musée des Arts décoratifs, Paryż
W twórczości Schiaparelli możemy zauważyć również prawidłowość, według której działa współczesny rynek mody. Artystka już w latach 30. zaczęła proponować kolekcje o określonych motywach, stanowiące poniekąd zamknięte całości, małe totalne dzieła sztuki, co współcześnie do perfekcji rozwinął Alexander McQueen. W projektach na kolejne sezony wyraźnie zauważalne były stojące za nimi inspiracje. Dotyczy to szczególnie tak zwanych sześciu kolekcji, które powstały w drugiej połowie lat 30.
Fragment marynarki wieczorowej projektu Elsy Schiaparelli | 1947, Musée des Arts Décoratifs, Paryż, © Valérie Belin
Detal z kolekcji zimowej autorstwa Elsy Schiaparelli | 1937–1938, Musée des Arts décoratifs, Paryż, © Valérie Belin
Elsa Schiaparelli, detal kurtki Motyl | 1937, Musée des Arts décoratifs, Paryż, © Valérie Belin
Odnajdziemy wśród nich m.in. kolekcję Pogańską (jesień 1938, inspirowana twórczością Botticellego, operowała dosłownymi, igrającymi z konwenansami odniesieniami do świata natury, jak chociażby akcesoriami ozdobionymi imitacjami insektów i tkaninami przypominającym fakturą korę dębu), Zodiakalną (zima 1938/39, inspirowana dziecięcym zainteresowaniem Schiaparelli astronomią oraz barokowymi dekoracjami pałacu w Wersalu) oraz ostatnią przedwojenną, Muzyczną (jesień 1939, pełną haftowanych w instrumenty sukien i dodatków, z których najbardziej spektakularną była wieczorowa kreacja ozdobiona motywami nut i pięciolinii z paskiem zapinanym na klamrę–pozytywkę).
Projekt Elsy Schiaparelli – sesja dla „Vogue’a”, fot. Horst P. Horst | 1937, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż
Projekt Elsy Schiaparelli, fot. Robert Randall | 1952, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż
Wzajemne inspiracje
Pisząc o legendarnych projektach artystki, nie sposób nie wspomnieć o kolekcji, która była inspirowana dychotomią przepełnionego kolorami i błyskiem, a zarazem napięciem i makabrą światem cyrku. To właśnie z niej pochodzą najczęściej reprodukowane obecnie dzieła Schiaparelli: suknia uszyta z czarnego krepdeszynu, ozdobiona trójwymiarowym zarysem szkieletu oraz suknia z materiału, którego wzór imitował jego podarcie.
Elsa Schiaparelli, kolekcja Cyrk, © Dom mody Schiaparelli, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż
Salvador Dali i Elsa Schiaparelli w Neuilly | 1950, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż
Wydaje się, że na przykładzie tych dwóch kreacji najłatwiej jest prześledzić intelektualną wymianę pomiędzy Schiaparelli a środowiskiem surrealistów, w głównej mierze jej przyjacielem Salvadorem Dalim. Na przestrzeni lat artyści wzajemnie się inspirowali, co dobrze widoczne jest we wspólnych motywach pojawiających się w ich twórczości. W przypadku pierwszej sukni impulsem do jej stworzenia był rysunek przedstawiający figurę ludzką, z przeniesionym na zewnątrz szkieletem, który Dali opatrzył komentarzem i podarował Elsie. Odniósł się w nim do fascynującego dla surrealistów odkrywania tego, co ukryte, podświadome, i emanowania go na zewnątrz. W podobny sposób do idei przekraczania barier odnosił się zestaw składający się z sukni, rękawiczek i welonu, uszytych z materiału, którego nadrukowany wzór imitował jego podarcie7. Dopełnieniem kreacji był pasujący kolorystycznie biało-fioletowy welon, na którym fragmenty wzoru dodatkowo zwisały, imitując podarcie. Motyw ten pojawia się w obrazie Trzy młode surrealistyczne kobiety niosące skóry orkiestry, który Dali namalował w 1936 roku.
Salvador Dalí, Trzy młode surrealistyczne kobiety niosące skóry orkiestry | 1936, Dalí Museum, St. Petersburg (Floryda)
Sesja projektów Elsy Schiaparelli dla „Vogue’a”, fot. André Durst | 1936, źródło: skan z magazynu
Z idei igrania z tym, co wewnętrzne i zewnętrzne, artyści skorzystali również, kiedy Elsa zaprojektowała kostiumy składające się z wąskich spódnic i żakietów, których kieszenie przypominały szuflady komody i były ozdobione guzikami w kształcie gałek. Ten sam motyw Dali wykorzystał w obrazie Antropomorficzna szafka (1936). Szkic, który stał się inspiracją dla Elsy, opublikowano wraz z fotografią modelek ubranych w kostiumy–komody w brytyjskim „Vogue’u” we wrześniu 1936 roku.
Salvador Dali, Antropomorficzna szafa | 1936, Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf,
© Salvador Dalí, Fundació Gala-Salvador Dalí / VG Bild-Kunst, Bonn 2021, fot. Walter Klein
Autor fotografii Cecil Beaton przedstawił modelki na tle onirycznego, pustego krajobrazu. Jedna z nich w rękach trzyma wydawany przez surrealistów magazyn „Minotaur”, w którego tworzenie angażowała się również Schiaparelli.
Projekty Cecila Beatona | 1935, źródło: Vogue.com
Projekty Cecila Beatona | 1935, źródło: Vogue.com
W trakcie II wojny światowej głównym źródłem dochodów domu mody Schiaparelli stały się kosmetyki, które cieszyły się niesłabnącą popularnością w Stanach Zjednoczonych. Elsa współpracowała z Dalim także w tym zakresie.
Salvador Dali i Baccarat, Butelka perfum Le Roy Soleil | 1946, © Archives Schiaparelli, źródło: Musée des Arts Décoratifs, Paryż
Artysta zaprojektował reklamy linii Radiance, w których odniósł się do Narodzin Wenus Botticellego. Na plakatach często pojawia się motyw pukla włosów potraktowanego jak wstęga, a także kolorowa fotografia reklamowanego produktu. Dalí nie był jedynym artystą awangardowym, z którym współpracowała Schiaparelli; wśród najważniejszych należy wymienić: Pabla Picassa, Leonor Fini, Jeana Cocteau, Jeana Dunanda, Horsta P. Horsta czy Meret Oppenheim.
Guzik zaprojektowany przez Alberta Giacomettiego | 1937, Musée des Arts Décoratifs, Paryż
Na przestrzeni dekad Elsa zbudowała również pokaźną kolekcję sztuki, spośród której szczególnym sentymentem darzyła obraz Ptaki w klatce, namalowany w 1937 roku przez Pabla Picassa8.
Schyłek
II wojna światowa na zawsze odmieniła rynek ekskluzywnej odzieży. Schiaparelli, zdając sobie sprawę z nowej sytuacji, zaczęła otwierać swój biznes na coraz to nowsze współprace. Na przełomie lat 40. i 50. metki marki Schiaparelli pojawiały się na masowo produkowanej bieliźnie, biżuterii, krawatach itp. Próbą ratowania biznesu było zatrudnienie rozpoczynającego karierę Huberta de Givenchy, niestety to właśnie pod jego sterami firma zaczęła ponosić największe straty. Zapytana przez reportera „New York Timesa” o plany na przyszłość Schiaparelli stwierdziła, że „życie eleganckich kobiet się zmieniło. Nawet ludzie, którzy mają pieniądze, nie wydają ich tak, jak robili to kiedyś. Dzisiaj jedynie mała garstka kobiet zapłaci tyle, ile żądamy”9. Hasło wyznaczało nowy cel marki, która miała powrócić do okrojonego modelu biznesowego i podniesienia poziomu ekskluzywności. Mimo dalszych prób ratunku dom mody Schiaparelli zamknięto oficjalnie w grudniu 1954 roku.
Idea nieoczywistego i intelektualnego podejścia do mody, która przyświecała Schiaparelli przez całe życie, doczekała się wskrzeszenia, kiedy stery projektanta w na nowo otworzonej marce przejął młody Amerykanin Daniel Roseberry.
Kolekcja wiosna-lato 2021 autorstwa Daniela Roseberry’ego, © Dom mody Schiaparelli, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż
Kolekcja jesień-zima 2021-2022 autorstwa Daniela Roseberry’ego, © Dom mody Schiaparelli, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż
Kolekcja wiosna-lato 2022 autorstwa Daniela Roseberry’ego, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż, © Dom mody Schiaparelli
Projektując artystyczne stroje, często odnosi się do motywu odkrywania ukrytego, zakrywa stopy i palce ich replikami, chętnie nawiązuje do ikonicznych projektów założycielki, a do tego wciąż szokuje. Wystarczy wspomnieć kreację, w której wystąpiła w Cannes Bella Hadid czy też kuloodporną suknię Lady Gagi na ceremonii inauguracyjnej Joe Bidena.
Bella Hadid w sukni autorstwa Daniela Roseberry’ego (Dom mody Schiaparelli) na Festiwalu Filmowym w Cannes, fot. Andreas Rentz | 2021, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż
Schiaparelli pozostaje marką, która, zachowując najwyższy poziom krawiectwa i artystycznego podejścia, zgodnie z wizją Elsy wciąż kieruje swoje projekty do kobiet silnych, niezależnych i ceniących sobie kreatywność i odwagę.
Wystawa poświęcona Elsie Schiaparelli w Musée des Arts décoratifs w Paryżu, fot. Christophe Dellière, źródło: Musée des Arts décoratifs, Paryż
Jeśli chcielibyście obejrzeć projekty Elsy Schiaparelli na żywo to akurat jest okazja, w Paryżu w Musée des Arts décoratifs do 22 stycznia 2023 roku trwa wystawa poświęcona tej projektantce.
Bibliografia:
1. Blum D., Shocking! The Art and Fashion of Elsa Schiaparelli, Philadelphia 2004.
2. Bruzzi S., Undressing Cinema: Clothing and Identity in the Movies, New York 1997.
3. Elia A., The wardrobe of the modern athlete: activewear in the 1930s, w: Elegance in an Age of Crisis, red. P. Maers, New York 2014.
4. Schiaparelli E., Shocking life: the autobiography of Elsa Schiaparelli, London 2018.
5. Secrest M., Elsa Schiaparelli: A Biography, New York 2014.
- M. Secrest, Elsa Schiaparelli: a biography, London 2014, s. 53. ↩
- Ibidem, s. 77. ↩
- A. Elia, The wardrobe of the modern athlete: activewear in the 1930s, w: Elegance in an Age of Crisis, red. P. Maers, New York 2014, s. 201. ↩
- Irena Joliot-Curie to córka Marii Skłodowska-Curie ↩
- S. Bruzzi, Undressing Cinema: Clothing and Identity in the Movies, New York 1997. ↩
- D. Blum, Shocking! The Art and Fashion of Elsa Schiaparelli, London 2004, s. 35. ↩
- Ibidem, s. 139. ↩
- M. Secrest, op. cit., s. 327. ↩
- D. Blum, op. cit., s. 254. ↩
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
