Akseli Gallen-Kallela – Finowie, Kalevala i chmury

Jeśli szukać fińskiego malarza przełomu XIX i XX wieku, który najpełniej oddawał nastroje fińskiego społeczeństwa tego czasu, to z pewnością jest to Akseli Gallen-Kallela. W jego twórczości znajdziemy realistyczne sceny rodzajowe przedstawiające życie prostych Finów, dekoracyjne ilustracje malowane secesyjną kreską, a także symboliczne pejzaże ukazujące piękno fińskiej natury. To właśnie dzięki nim artysta zapracował na miano jednego z najważniejszych malarzy Młodej Finlandii oraz stał się rozpoznawalny wśród artystów skandynawskich znanych w całej Europie, a dzisiaj również i na całym świecie.

Akseli Gallen-Kallela, Matka Lemminkäinena | 1897, Finnish National Museum, Helsinki

Akseli Gallen-Kallela (właśc. Axel Waldemar Gallén) urodził się 26 kwietnia 1865 w Pori, mieście założonym jako Björneborg przez Jana III Wazę. Rodzicami Akselego byli szwedzkojęzyczni Finowie, Peter Gallén oraz Mathilda Wahlroos. Od najmłodszych lat matka zachęcała Akselego do rozwijania swych talentów artystycznych, aż w wieku 13 lat został wysłany do szkoły rysunku w Fińskim Towarzystwie Sztuki w Helsinkach przy Ateneum (dzisiejsza Galeria Narodowa Finlandii). Uczył się u Adolfa von Beckera, a wkrótce został również uczniem starszego zaledwie o 10 lat Alberta Edelfelta, artysty niezwykle istotnego dla rozwoju malarstwa fińskiego drugiej połowy XIX wieku. Prywatne lekcje finansował z przyjmowanych zleceń na ilustracje i pamflety tworzonych na rzecz rosnącego wówczas w krajach skandynawskich ruchu abstynenckiego. Swój stosunek do prohibicji i konsumpcji alkoholu ukonstytuował późniejszym wyjazdem do Paryża i dołączeniem do tamtejszej bohemy artystycznej.

Akseli Gallen-Kallela, Autoportret en face | 1987, Finnish National Gallery, Helsinki

Pobyt w Paryżu i przygoda z realizmem

Ważnym momentem w karierze każdego artysty tamtego czasu był wyjazd do Paryża. Akseli przyjechał do ówczesnej stolicy sztuki w 1884 roku i podjął studia w tamtejszej Académie Julian u akademisty Williama-Adolphe’a Bouguereau oraz autora scen historycznych, Josepha Nicolasa Robert-Fleury. Młody Fin nie był jednak specjalnie zainteresowany takimi tematami, lecz podjął przygodę z realizmem i naturalizmem, głównie za sprawą Julesa Bastien-Lepage’a, francuskiego malarza szczególnie cenionego przez środowisko fińskich malarzy w Paryżu, lansowanego przez wspomnianego już Alberta Edelfelta. Wpływ tego francuskiego naturalisty znajdziemy więc w obrazach Galléna z połowy lat 80. Malarz podejmuje w nich tematy z życia prostych Finów. Obrazy malowane są w sposób lekki, mający cechy impresjonizmu. Taki jest na przykład obraz Chłopiec z krukiem (fin. ) z 1884 roku.

Akseli Gallen-Kallela, Chłopiec z krukiem | 1884, Ateneum, Helsinki

Gallen wykorzystał tu kompozycyjne rozwiązania Bastien-Lepage’a, przedstawiając chłopca z perspektywy na wprost, unikając horyzontu i nieba. Taki skrót powoduje spłaszczenie tła do monochromatycznej plamy podobnej tapiseriom. Inspiracją dla przedstawionej sceny miał być podobno chłopiec sypiący sól na ogon ptaka, którego obserwował artysta podczas swojego pobytu na wsi w zachodniej Finlandii.

Połatane spodnie chłopca, jego jasne włosy i bose stopy zdają się wtapiać w malowane szybko i szkicowo tło trawy. Gallen używa tu wąskiej gamy barw, skupiając się przede wszystkim na kolorach ziemi, oddając realną kolorystykę natury oglądanej pewnego letniego dnia na Północy. Obraz miał być przepustką fińskiego artysty do paryskiego światka artystycznego, zebrał on pochlebne opinie nauczycieli, zaskoczonych „modernizmem” prac artysty ledwie rozpoczynającego pobyt w stolicy nowoczesnego malarstwa. Równie ważnym obrazem z tego okresu jest Stara kobieta i kot (fin. Akka ja kissa), który nadał malarzowi tytuł „apostoła brzydoty”.

Akseli Gallen-Kallela, Stara kobieta i kot | 1885,
Turku Art Museum, Turku, Finlandia

Istotnie, Gallen nie idealizuje starszej kobiety, a jej pomarszczona twarz i spracowane ręce malowane są bardzo dokładnie, jakby celowo podkreślone i zaakcentowane. Bohaterka próbuje przywołać do siebie futrzanego towarzysza. Tytułowy kot został zepchnięty w róg obrazu i jest mniej wyraźny, jakby szkicowany.

Już pod koniec lat 80. artysta zacznie cieszyć się powodzeniem wśród mecenasów sztuki i wykona obraz na zamówienie fińskiego kolekcjonera — Hermana Frithiofa Antella. Mowa o Demaskacji (fin. Démasquéé) z 1888 roku, intrygującym przedstawieniu nagiej modelki z prowokacyjnie rozchylonymi nogami. Nawet jeśli widać tu ślady inspiracji Pochodzeniem świata Gustave’a Courbeta, to obraz Akselego ukazuje jego stopniowe odchodzenie od realizmu w stronę symbolizmu.

Akseli Gallen-Kallela, Demaskacja | 1888,
Ateneum, Helsinki

Popatrzmy na detale: lilie, czaszka i wyzywające spojrzenie to przede wszystkim igranie z motywem Eros–Thanatos i autorskie przedstawienie femme fatale, a więc „zdemaskowanie” fatalnej siły kobiety. Figurka Buddy, japońskie wachlarze, gitara oraz pled w ludowe fińskie wzory to z kolei próba pogodzenia fascynacji kosmopolityzmem Paryża z własnymi korzeniami. Być może tytułowa demaskacja dotyczy samego artysty, jego źródeł i powrotu do tematów związanych z własnym krajem, który znajdował się wówczas w szczególnym momencie?

Młoda Finlandia i Kalevala

Akseli opuścił Paryż w 1890 roku i wrócił do ojczystej Finlandii, w sam środek kulminacji nastrojów patriotycznych. Finlandia, początkowo mocno złączona ze Szwecją, w XIX wieku weszła w posiadanie Rosji, co znacznie ożywiło procesy budujące tożsamość narodową. Niemal przez całe stulecie Finowie próbowali walczyć z postępującą rusyfikacją, a nastroje te nasiliły się na przełomie wieków.

Askeli Gallen-Kallela, Gorączka pourazowa | 1889, kolekcja prywatna

To właśnie wtedy powstaje środowisko artystów, później przyjmujące nazwę Młoda Finlandia. Wstąpi do niej również Gallen, którego twórczość zacznie nabywać coraz bardziej patriotycznego charakteru od lat 90. XIX wieku. W 1894 roku na obrazie Sympozjum (fin. Symposion/Probleema) portretuje kilku członków utworzonej dwa lata wcześniej Młodej Finlandii: siebie, Oskara Merikanto (twarzą do dołu), Jeana Sibeliusa oraz Roberta Kajanusa.

Akseli Gallen-Kallela, Sympozjum | 1894, kolekcja prywatna

Portret miał wiele wersji, ale powtarzał się w nich motyw sympozjonu, czyli antycznej uczty z winem, a więc panowie zasiadają przy stole zastawionym butelkami. Nad ich głowami rozpościera się rozgwieżdżone niebo z księżycem w pełni, zasłonięte częściowo czerwoną łuną, czy chmurą, oraz dwoma skrzydłami. Niektórzy widzieli w tym obrazie symboliczny wyraz artystycznej kreacji: skrzydła należeć miałyby do mitycznej Sfinks, patronki procesów twórczych, popularnej w malarstwie symbolicznym.

Akseli Gallen-Kallela, źródło: Wikipedia.org

Inteligencja i artyści próbowali pobudzić w fińskim społeczeństwie potrzebę odzyskania niepodległości. Szczególnie ważny w tym czasie stał się region Karelii, który już od połowy XVIII wieku należał do Rosji na mocy traktatu w Turku, podpisanego po zakończeniu wojny ze Szwecją. Środowisko Młodej Finlandii ustanowiło więc Karelię sercem całej Finlandii, a podróżujący tam artyści stworzyli nurt karelianizmu, w ramach którego inspirowali się krajobrazem i zwyczajami tego regionu. Sam Gallen udał się do Karelii w podróż poślubną i po powrocie postanowił podjąć zadanie zilustrowania najważniejszego literackiego dzieła tamtego czasu — Kalevali, czyli poematu epickiego składającego się z pieśni ludowych i legend, zebranych i opracowanych przez Eliasa Lönnrota w latach 30. i 40. XIX wieku.

Kalevala to źródło motywów rozpoznawalnych dla wszystkich Finów. Wielu z bohaterów wyobrażanych jest właśnie według ilustracji Galléna, który przełożył dużą część pieśni na język malarski. Pierwszym z tej serii był Tryptyk Aino, przedstawiający historię Aino, siostry Joukahainena. Jej brat przegrał pojedynek z potężnym czarodziejem, Väinämöinenem, i obiecał mu w zamian swoją piękną siostrę za żonę. Ta nie chciała jednak poślubić starszego mężczyzny, dlatego poprosiła boginkę wodną Vellamo o pomoc i ukryła się w wodach jeziora, przemieniając w rybkę.

Akseli Gallen-Kallela, Tryptyk Aino | 1891,
Ateneum, Helsinki

Obraz ma dwie wersje, z których ta późniejsza została namalowana na zlecenie senatu w 1891 roku i obecnie znajduje się w muzeum sztuki Ateneum. Choć same obrazy mają jeszcze cechy realizmu, szczególnie istotnymi elementami kompozycji są symboliczne motywy: jezioro, duma regionu Karelii, oraz brzozy, często przywoływane w samej Kalevali jako wyjątkowe drzewa. Więcej symboliki znajdziemy również w ramie projektu artysty: ukrył w niej nie tylko wersy poematu, ale również powtarzalny motyw swastyki, wówczas kojarzonej jako symbol wieczności i szczęścia.

Akseli Gallen-Kallela, Kochankowie | 1906–1907, kolekcja prywatna

Późniejsze zaledwie o kilka lat ilustracje Kalevali będą miały już bardziej dekoracyjną, secesyjną linię. Jest to związane z podróżą Gallena do Londynu i zapoznaniem się z ruchem Arts&Crafts, a w szczególności twórczością Williama Morrisa. W połowie lat 90. Gallen wstąpi do redakcji czasopisma „Pan”, a przede wszystkim nada ilustracjom fińskiego eposu bardziej uproszczony i tym samym sugestywniej przemawiający styl. Wystarczy spojrzeć na dwa słynne dzieła: Obronę Sampo (fin. Sammon puolustus) oraz Matkę Lemminkäinena (fin. Lemminkäisen äit), by zauważyć różnicę. Na nowy styl składają się: płaska plama barwna i ostry modelunek uzyskany za pomocą techniki temperowej oraz gruby kontur, mocno odcinający postaci od tła, zapożyczony przez malarza z technik graficznych. Był bowiem pierwszym fińskim artystą, który wprowadził drzeworyt do swoich praktyk artystycznych.

Akseli Gallen-Kallela, Przeklinający Kullervo | 1899, Finnish National Gallery, Helsinki

Graficzne uproszczenie ilustracji uwypukla sens samych scen. W pierwszej przedstawiona została walka Väinämöinena o Sampo, magiczny młynek, produkujący nieskończoną ilość soli, mąki i pieniędzy. Stworzony przez brata Väinämöinena, boskiego kowala Ilmarinena, wszedł w posiadanie ludu mieszkającego w północnej krainie Pohjola, a potem został skradziony przez czarownicę Louhi. W scenie przedstawionej przez Gallena Väinämöinen próbuje odzyskać Sampo, walcząc z czarownicą zamienioną w olbrzymiego ptaka. Obrona Sampo, źródła dobrobytu i powodzenia, była interpretowana jako walka o Finlandię, gdzie Louhi symbolizowałaby oprawcę, a bohater Väinämöinen, mądry i dzielny, utożsamiałby obrońcę ludu fińskiego.

Akseli Gallen-Kallela, Obrona Sampo | 1896,
Turku Art Museum, Turku, Finlandia

„Pieta Północy”

Równie ciekawa jest interpretacja obrazu Matka Lemminkäinena, powszechnie uznawanego za jedno największych z arcydzieł Gallena. Tytułowy Lemminkäinen to trzeci z bohaterów Kalevali, który ginie podczas próby upolowania świętego łabędzia dla Louhi. Jego matka odnajduje ciało syna i z pomocą bogów wyłania je z wód Czarnej Rzeki śmierci, a potem uzdrawia świętym miodem, przyniesionym przez pszczołę wprost z niebiańskiej siedziby boga Ukko.

Akseli Gallen-Kallela, Matka Lemminkäinena | 1897, Finnish National Museum, Helsinki

Gallen wybiera moment, gdy matka wpatruje się w niebo, oczekując powrotu pszczółki, właśnie udającej się w podróż po promieniach słońca. Nagie alabastrowe ciało Lemminkäinena kontrastuje z kolorem Czarnej Rzeki i kamieniami pokrytymi krwiście czerwonym mchem. Na brzegu porozrzucane są ludzkie kości, które porastają magiczne kwiaty — jakby zapowiedź zmartwychwstania bohatera. Poza tym Lemminkäinena przypomina martwego Chrystusa, przez co niektórzy nazywają obraz „Pietą Północy”. Podobnie jak w tym tradycyjnym typie ikonograficznym wywodzącym się ze średniowiecza, artysta skupił się nie na samym przebudzeniu bohatera, ale na macierzyńskiej miłości i gotowości matki do podjęcia wszelkich starań, aby ukrócić męki swojego syna.

Do postaci matki Lemminkäinena Gallenowi pozowała jego własna rodzicielka, a niektórzy widzą w bohaterze rysy samego autora, co mogłoby pokusić niejednego interpretatora o nowe znaczenia. Tymczasem w samej Kalevali tak kończy się ta historia: „Wstał z ziemi wesoły Ahti, jeszcze radośniejszy, niż był, jeszcze piękniejszy i jeszcze urokliwszy. I odszedł z matką z ziemi zła, kłamstwa i nienawiści do zielonej Kalewali”¹. Czy ta scena nie niosła nadziei na odrodzenie się samej Finlandii?

Do nieba i gwiazd

Na początku XX wieku kariera Akselego nabiera nowego tempa. Po pierwsze, artysta zmienia w końcu szwedzko brzmiące nazwisko na fińskie Akseli Gallen-Kallela, pod którym jest teraz powszechnie znany. Dalsza działalność patriotyczna rozszerzyła się z malarstwa olejnego i tempery na freski, z którymi  artysta miał kontakt podczas krótkiego pobytu we Włoszech. Kilka z nich, ilustrujące sceny z Kalevali, znalazło się w dekoracji pawilonu fińskiego na Wystawie Światowej w Paryżu, co było szczególnie ważnym przedsięwzięciem w, nietracącym swego napięcia, okresie domagania się niepodległości.

Akseli Gallen-Kallela, Przy rzece Tuoneli, studium do fresku w Mauzoleum Juselius | 1903, Finnish National Gallery, Helsinki

U progu nowego stulecia Akseli Gallen-Kallela odchodził powoli od motywów z mitologii fińskiej, które zawładnęły jego twórczością w latach 90. Nowym motywem powtarzającym się w twórczości pierwszych lat XX wieku było niebo z chmurami o wyjątkowo dekoracyjnych, stylizowanych kształtach. Towarzyszyć im będzie często tafla jeziora, dająca dodatkowo atrakcyjny efekt odbicia obłoków na niebie. Pośród wielu „chmurobrazów” Gallen-Kalleli na szczególną uwagę zasługują: Widok na jezioro (fin. Järvimaisema), Chmury (fin. Pivitornit) czy Jezioro Keitele (fin. Keitele).

Akseli Gallen-Kallela, Jezioro Keitele | 1904–1906, National Gallery, Londyn

We wszystkich trzech przypadkach woda jeziora pozostaje w ścisłej relacji z niebem; w przypadku Chmur, kwadratowe płótno podzielone jest na dwie połowy: strefę wody i nieba, nadając obu równe znaczenie. Z kolei we wcześniejszym Widoku jeziora fiński artysta skupia się na barwach zachodzącego słońca, odbijającego się zarówno w chmurach, jak i na wodzie.

Akseli Gallen-Kallela, Widok jeziora | 1901, Finnish National Gallery, Helsinki

Inspiracją dla niego była najpierw podróż poślubna spędzona w Karelii, a potem widok na jezioro Ruovesi, rozpościerający się z okien jego domu-pracowni Kalela. Najczęściej jednak pojawiającym się w jego twórczości jeziorem jest jezioro Keitele, jedna z dum regionu Karelia i pocztówkowe wyobrażenie piękna fińskiej przyrody. To właśnie tymi sugestywnymi pejzażami Akseli Gallen-Kallela współtworzył ikoniczny obraz Karelii i popularne do dziś skojarzenie krajobrazu Finlandii z błękitnymi jeziorami.

Akseli Gallen-Kallela, Chmury nad jeziorem | 1904

Symbolika „chmurobrazów” Gallen-Kalleli ma więc związek z nurtem „romantyzmu narodowego”, bowiem subiektywne, romantyzowane przedstawienie fragmentu natury wpłynęło na wyobrażenia całego narodu fińskiego. Jednocześnie motyw odbicia chmur w tafli jeziora jest popularnym motywem wśród innych malarzy symbolistów tego okresu, chociażby Ferdinanda Hodlera, Archipa Kuindżiego czy też wielu artystów skandynawskich i polskich. Ten na wskroś patriotyczny, a jednocześnie uniwersalny motyw nieba zadecydował o międzynarodowej sławie fińskiego malarza. Jego „chmurobrazy” przyciągają również pogodną i intensywną kolorystyką i stylizacją na japońskie drzeworyty (w kilku obrazach z przełomu wieków znajdziemy nawiązania do formatu i kompozycji tych dzieł). Niebo i jezioro schodzą na drugi plan, a na pierwszy wysuwają się szczupłe pnie sosen czy wątła łodyga dzięgielu (Dzika angelika, fin. Karhunputki).

Akseli Gallen-Kallela, Wielki, czarny dzięcioł | 1892–1894, kolekcja prywatna

W podobnym czasie powstaje jeszcze jeden symboliczny obraz Gallen-Kalleli, mianowicie Ad astra. W tej kompozycji malarz powraca do motywu nagiego ciała sugerującego postać Chrystusa, na płótnie widzimy bowiem dziewczynę z rozpostartymi rękami, jakby na krzyżu, z ranami w dłoniach. Jej złociste włosy układają się w kształt nimbu czy promienie słońca, sama zaś wyłania się z wody na tle księżyca i rozgwieżdżonego nieba.

Akseli Gallen-Kallela, Ad Astra | 1907, Villa Gyllenberg, Helsinki

W kolekcji Art Institute w Chicago znajduje się pierwsza wersja obrazu z 1894 roku, a więc z okresu szczególnego zainteresowania Kalevalą. Sugerowano nawet, że Ad astra mógł być inną wariacją na temat Mitu o Aino, bowiem postać dziewczyny przypomina bohaterkę Kalevali. Bardziej możliwe jednak, że do obu obrazów pozowała ta sama modelka, czyli żona artysty — Mary Helena Slöör, której rysy znajdziemy również w innych kompozycjach. W pierwszej wersji brakuje jednak stygmatów, przez co wymowa obrazu, jak i sam tytuł sugerują o wiele dalsze, mistyczne skojarzenia.

W 1902 roku Gallen-Kallela zawarł znajomość z Kandinskym i wystawiał z secesjonistami w Wiedniu, a w 1910 roku prezentował swoje prace w środowisku Die Brücke. W międzyczasie udał się na wycieczkę do Kenii, z której przywiózł ponad 150 ekspresjonistycznych obrazów, wśród nich wiele szkiców i rysunków afrykańskiego nieba i niezwykle syntetycznych obłoków. Rok po powrocie do Finlandii zaprojektował i zbudował Tarvaspää – swój dom i pracownię, w którym dziś znajduje się muzeum artysty. Można tam podziwiać wiele pamiątek przywiezionych z Afryki oraz kilka z omawianych „chmurobrazów”.

Pracownia Akselego Gallen-Kalleli , Tarvaspää

Akseli Gallen-Kallela zmarł 7 marca 1931 roku na zapalenie płuc, umarł jednak jako uznany artysta wykonujący publiczne zlecenia, mający powodzenie u prywatnych fundatorów, a także sławę za granicą. Największą radością starzejącego się malarza była chyba jednak proklamacja fińskiej niepodległości w 1917 roku i współudział w tworzeniu nowego kraju, choćby poprzez zaprojektowanie flagi fińskiej (projekt ostatecznie odrzucono). W roku 1961 dom w Espoo został przekształcony w muzeum artysty i obecnie pokazuje jego dawną pracownię, przybliża historię życia i twórczości malarza, a przede wszystkim pozwala zrozumieć jego geniusz.

Bibliografia:
1. Cogeval G., Lochnan K., Au-delà des étoiles. Le Paysage mystique de Monet à Kandinsky (katalog wystawy), Musée d’Orsay, 14.03–25.06.2017, Paryż 2017.
2. Gallen-Kallela-Siren J., Axel Gallén and the constructed nation: Art and nationalism inyoung Finland, 1880–1900, praca magisterska obroniona pod opieką Lindy Nochlin w Institute of Fine Arts, New York University, Nowy Jork 2001.
3. Halén W., Japonisme, national identity and a new aesthetic idiom, w: Weisberg, G. (red.), Japanomania. In the Nordic countries. 1875–1918, (katalog wystawy) Ateneum Art Museum, Finnish National Gallery, Helsinki (18.02.2016–15.05.2016), National Museum of Art, Architecture and Design, Oslo (16.06.2016–16.10.2016), Statens Museum for Kunst, Copenhagen (19.01.2017–23.04.2017), Helsinki 2016, s. 142–163.
4. Kent N., The Triumph of Light and Nature. Nordic Art 1740–1940, Thames & Hudson, Londyn 1987.
5. Pieńkos A., Dom sztuki. Siedziby artystów w nowoczesnej kulturze europejskiej, Warszawa 2005.
6. Robbins A., Lake Keitele. Vision of Finland (katalog wystawy), National Gallery, Londyn, 15.11.2017–4.02.2018, Londyn 2017.
7. Sarajäs-Korte S., Vid symbolismens källor: den tidiga symbolismen i Finland 1890–1895, Jakobstads tr. och tidnings AB, Jakobstad 1981.
8. Varnedoe K., Northern light: realism and symbolism in Scandinavian painting 1880–1910, Brooklyn Museum, Nowy Jork 1982.

• Info
• Lista artykułów

» Emiliana Konopka

Absolwentka historii sztuki oraz skandynawistyki, autorka strony o Islandii Utulę Thule (www.utulethule.pl). Wieloletnia miłośniczka islandzkiej kultury i sztuki, poświęca jej zgłębianiu teksty naukowe oraz popularnonaukowe. Stypendystka MKiDN „Kultura w sieci”, w ramach którego realizowała swój projekt UTULĘ THULE MÓWI O SZTUCE PÓŁNOCY. Obecnie doktorantka na Uniwersytecie Gdańskim, bada sztukę nordycką przełomu XIX i XX wieku.

• Ellen Thesleff. Sztuka podróży (w głąb siebie) - 7 lipca 2023
• Słoneczna dziewczyna: życie i twórczość Anny Ancher - 17 listopada 2022
• Od Andersena do Disneya. (Nie zawsze) baśniowe życie Kaya Nielsena - 11 marca 2022
• Sztuka Północy – krótki przewodnik - 30 lipca 2020
• Akseli Gallen-Kallela – Finowie, Kalevala i chmury - 7 czerwca 2020
• Odilon Redon. Koszmary i marzenia senne - 29 marca 2020
• Hugo Simberg. Artysta z piekła i nieba rodem - 15 marca 2020
• Pieter Bruegel starszy i jego słownik motywów - 31 października 2019
• Nie tylko mama Muminków. Tove Jansson malarka - 12 października 2019
• Płomienistowłosa Tulla Larsen – kobieta, dla której Edvard Munch stracił… palec - 2 sierpnia 2019