Płaski dach, ogromne przeszklenia, prosta geometryczna forma i ponadczasowa biel, a wewnątrz nowoczesne materiały, funkcjonalność i minimalizm – patrząc na te wyznaczniki stylu architektonicznego, trudno uwierzyć, że szkoła, z której się on wywodzi, nie powstała współcześnie, ale ponad sto lat temu. Bauhaus, czyli uczelnia artystyczno-rzemieślnicza założona w Weimarze w 1919 roku, mimo że działała krótko, stała się pierwszym i najważniejszym ośrodkiem rozwoju nowoczesnej architektury i designu, a jej wpływy do dziś są wyraźnie widoczne zarówno w budownictwie, jak i we wzornictwie, które stawia na przywracanie świetności tradycyjnym rzemiosłom, takim jak tkactwo, ceramika czy stolarka, w ich nowoczesnej odsłonie.
Bauhaus Dessau, Bauhausgebäude, fot. © Tadashi Okochi, Stiftung BHD
Bauhaus jako pierwszy zaprezentował wnętrza, do których dziś jesteśmy już całkowicie przyzwyczajeni. Zrobił to jednak w czasach, gdy obowiązujący styl wyznaczały wielkie dębowe meble, ciężkie zasłony, liczne bibeloty. Pokoje zamożnych warstw społecznych były duszne, ciemne i przeładowane, biedniejszych zaś niedoposażone i niespełniające podstawowych wymogów higienicznych. To, co zaproponował Bauhaus (czyli budynki nazywane przez zgryźliwych „domami dla Marsjan”), wydawało się tak inne i nowatorskie, że początkowo prawie wszystkich wprawiało w osłupienie.
Budynek Kornhaus przy rzece Łabie w Dessau-Rosslau, © Felix Meyer
Rozkwit Bauhausu, przypadający na lata 1925–1932, związany jest natomiast z Dessau, gdzie powstało ponad trzysta budowli. Trzy obiekty zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Dziś można podążyć ich szlakiem, żeby z bliska zapoznać się z ideą Bauhausu.
Dom Mistrza przy Bauhaus zaprojektowany przez Waltera Gropiusa, fot. © Felix Meyer
Dom Mistrza przy Bauhaus zaprojektowany przez Waltera Gropiusa, fot. © Julia Nimke / DZT
Mieszkania w pasażu w Dessau-Rosslau, fot. © Felix Meyer
Korzeni idei Bauhausu należy upatrywać już w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to po zjednoczeniu Niemiec w całym kraju wprowadzano wiele zmian mających na celu ujednolicenie systemu edukacji w poszczególnych landach. Do spójnego programu nauczania włączono także szkoły plastyczne i rzemiosła artystycznego, które odtąd miały funkcjonować według założeń opracowanych przez brytyjski ruch Arts and Crafts, skupiający się na tradycyjnych technikach wytwarzania nowoczesnych przedmiotów użytku codziennego. Wszystko to było reakcją na społeczną potrzebę odnowy rzemiosła, tracącego na znaczeniu wskutek rewolucji przemysłowej i związanej z nią produkcji masowej. Z tych właśnie pobudek powstał Bauhaus – swoista kuźnia projektantów, ośrodek kształcący nowy typ artysty–architekta–rzemieślnika–przemysłowca zwróconego jednocześnie w kierunku tradycji i nowoczesności. Nawet nazwa szkoły podkreśla jej historycznego ducha, bowiem Bauhütte (oznaczające dosłownie strzechę) było średniowieczną organizacją zrzeszającą rzemieślników różnych cechów i profesji, którzy ściśle współpracowali ze sobą podczas realizowania wielkich projektów budowlanych, takich jak na przykład wznoszenie katedr.
Bauhaus w Dessau, fot. © Michał Szymański, dzięki uprzejmości artysty, źródło: blog.szymanskich.net
Weimar
Koncepcja ta była niezwykle bliska Walterowi Gropiusowi – młodemu architektowi–wizjonerowi, który w 1915 roku przejął kierownictwo nad weimarską Kunstgewerbeschule – Szkołą Rzemiosła Artystycznego, będącą wówczas jedną z najznamienitszych placówek tego typu w Europie. Cztery lata później Gropius połączył ją z Kunsthochschule, czyli Akademią Sztuk Pięknych, napisał nowy, rewolucyjny program uczelni, do którego przekonał nie tylko rządowych decydentów, ale też gros artystów rozmaitych dziedzin i w ten sposób stworzył Bauhaus – szkołę będącą dziś synonimem ruchu artystycznego, jeśli nie całego stylu, który umiejętnie łącząc sztukę i technologię, tradycję i nowoczesność, estetykę i użytkowość, na zawsze odmienił oblicze europejskiego modernizmu. Walter Gropius położył kamień węgielny pod architekturę modernistyczną, projektując wraz z Adolfem Meyerem zabudowania fabryczne zakładu obuwniczego Fagus w Alfeld (1911–1914). Budowla ta stała się nie tylko wstępem do koncepcji Bauhausu, lecz także prekursorem całego wielkiego stylu międzynarodowego w architekturze.
Fabryka obuwia Fagus w Alfeld (projekt Walter Gropius, Adolf Meyer) © Lookphotos/Günther Bayerl
Gropius nigdy nie ukończył studiów architektonicznych i nie osiągnął wystarczającej biegłości w kreślarstwie, czego przez lata nie omieszkiwali wypominać mu jego przeciwnicy. Od zawsze był jednak zapaleńcem z ambitnym planem, doskonale sprawdzał się jako teoretyk, organizator i mówca. Na jego sukces składają się także ogromna umiejętność dobierania współpracowników i zarządzania personelem. Był wielkim zwolennikiem idei wychowania przez sztukę.
Twierdził, że wartość nowoczesnej architektury zależy od ludzi, którzy wśród niej żyją, w związku z tym należy od początku odpowiednio edukować młodzież. Pomysł powołania do życia szkoły nowoczesnej, radykalnie odmiennej niż dotychczasowe, nosił w sobie długo, a gdy w końcu nadarzyła się okazja, nie wahał się ani chwili. Manifest założycielski Bauhausu jest krótki i niezwykle konkretny.
Gropius odważnie rozesłał go do wszystkich niemieckich szkół plastycznych i innych instytucji związanych ze sztuką. Czytamy w nim m.in. o potrzebie powrotu do rzemiosła, konieczności zniesienia różnic między artystą a rzemieślnikiem i o budynku jako ostatecznym celu wszystkich dziedzin sztuki, które w przyszłej perspektywie powinny się zjednoczyć. Głównym założeniem uczelni było wypracowanie nowego podejścia do projektowania, które miałoby pomóc odbudować wyniszczone wojną społeczeństwo.
Architekt Bauhausu jest projektantem życia społecznego, a nie jedynie budowli. W pracy kieruje się ideą głoszącą, że zorganizowana przestrzeń wpływa na sposób myślenia i funkcjonowania człowieka, dlatego w swoich projektach w sposób optymalny reguluje relacje między przyrodą, techniką i ludźmi. W myśl hasła przewodniego „forma wynika z funkcji” na etapie opracowywania projektu przedmiotu uwzględnia nie tylko ergonomię, lecz także fizjonomię człowieka oraz jego psychikę, ponieważ wie, że potrzeby emocjonalne są równie ważne jak te fizyczne.
Funkcjonalizm jest dla Bauhausu wartością nadrzędną. Na drugim miejscu znajdują się wartości społeczne (przestrzeń ma służyć dobru i rozwojowi człowieka we wspólnocie). Kolejne są zaś walory estetyczne i techniczne (także ekologiczne, co jest podejściem pionierskim). To, że przedmiot jest produkowany seryjnie i dostępny dla przeciętnego obywatela, nie oznacza, że ma być brzydki lub słabej jakości.
W designie Bauhausu podkreśla się rolę prostoty, ale w porządnym wydaniu. Używa się wyłącznie trwałych, ponadczasowych i eleganckich materiałów, czasem klasycznych, jak drewno, kamień czy skóra, częściej nowoczesnych, jak chromowany metal i szkło. W budownictwie stawiano na modularyzację, powszechnie stosowano prefabrykaty, czyli gotowe powtarzalne elementy, dające możliwość tworzenia wielu oryginalnych kombinacji.
Mieszkania w pasażu w Dessau–Rosslau, fot. © Felix Meyer
Bauhaus jako styl zarówno architektoniczny, jak i wnętrzarski czy meblarski jest oszczędny i racjonalny. Charakteryzuje się brakiem ornamentów, czystymi liniami, redukcją formy do podstawowych kształtów geometrycznych, akcentowym użyciem odważnych kolorów podstawowych osadzonych w monochromatycznej przestrzeni. Meble odznaczają się minimalizmem, ascetyczną elegancją i uniwersalnością.
Wiele kultowych już dziś mebli zostało stworzonych przez studentów i nauczycieli Bauhausu na potrzeby zajęć prowadzonych w szkole (warto wymienić tu m.in. krzesło Barcelona Ludwiga Miesa van der Rohego i Lilly Reich z 1929 roku, słynny fotel Wassily, krzesło Cesca oraz stolik Laccio Marcela Breuera czy lampę WG24 Tecnolumen Wilhelma Wagenfelda).
Nauka w szkole rozpoczynała się od słynnego i przyciągającego tłumy sześciomiesięcznego kursu wstępnego, prowadzonego najpierw przez Johannesa Ittena – szwajcarskiego malarza i teoretyka. Kurs miał za zadanie uwolnić studentów od całej posiadanej przez nich konwencjonalnej wiedzy na temat architektury i sztuki. Kiedy już oczyścili i otworzyli oni swoje umysły, uczyli się zasad kompozycji, teorii barw i form oraz właściwości materiałów. Ponadto obowiązkowy był także kurs rysunku i projektowania przestrzennego. Po zaliczeniu kursu wstępnego student rozpoczynał trzyletnią naukę w wybranym warsztacie rzemieślniczym, a po zdaniu egzaminu końcowego otrzymywał dyplom czeladnika. Do wyboru było m.in. drukarstwo, introligatorstwo, metalurgia, stolarka, tkactwo, fotografia, malarstwo ścienne, rzeźba, ceramika, architektura, scenografia.
Na zajęciach praktycznych wykonywano przedmioty, na teoretycznych natomiast opracowywano ich projekty zgodnie z zasadami nowoczesnej sztuki. Uczelnia zrewolucjonizowała nie tylko program nauczania, ale także jego system, który zacierał granice między uczniem a nauczycielem.
W strukturach szkoły nie było profesorów. Kadra dzieliła się na mistrzów (Lehrmeister – mistrz technik, czyli praktyk, oraz Formmeister – mistrz artysta, czyli teoretyk) i czeladników – studentów wyższych roczników lub absolwentów, którzy nauczali młodszych kolegów (zwanych terminatorami) jako asystenci mistrzów.
Grono pedagogiczne stanowiło wybuchową mieszankę złożoną z dziesięciu bliższych lub dalszych przyjaciół Gropiusa, będących jednocześnie wybitnymi awangardzistami reprezentującymi rozmaite kierunki od ekspresjonizmu i kubizmu, przez konstruktywizm i abstrakcję, po op-art. Wystarczy nadmienić chociażby, że malarstwa ściennego uczyli Wassily Kandinsky i Oskar Schlemmer, metalurgii László Moholy-Nagy, a sztuki introligatorskiej Paul Klee.
Pierwszą siedzibą szkoły był secesyjny zespół budynków wznoszony etapami w latach 1904–1911 według projektu Henry’ego van de Veldego – ówczesnego dyrektora Szkoły Rzemiosła Artystycznego. Obecnie budynek usytuowany przy Geschwister-Scholl-Straße 7 w Weimarze znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO i mieści w sobie Wydział Sztuki i Projektowania Uniwersytetu Bauhaus.
Kompleks był przez lata wielokrotnie przebudowywany, zaniedbywany i nadmiernie eksploatowany, jednak kilkanaście lat temu został gruntownie odrestaurowany. Przywrócono mu oryginalny układ pomieszczeń i okien, odnowiono klatkę schodową z charakterystycznymi spiralnymi schodami, odświeżono reliefy i murale Oskara Schlemmera.
W 1999 roku zrekonstruowano tam także jedno z najważniejszych pomieszczeń i to nie tylko w obrębie tego budynku, ale w całej skali architektury modernistycznej. Chodzi mianowicie o gabinet dyrektora Gropiusa, będący pierwszą w historii holistyczną kompozycją pomieszczenia, uwzględniającą w zaplanowany i spójny sposób zarówno jego układ architektoniczny, jak i kolorystykę, meble, oświetlenie, dekoracje i materiały, z których to wszystko zostało wykonane.
Projekt wnętrza opracowano w 1923 roku na pierwszą wystawę Bauhausu („Kunst und Technik – Eine Neue Einheit”, pol. Sztuka i technika – nowa jedność), która była wynikiem nacisków ze strony rządu, domagającego się ujrzenia osiągnięć szkoły po czterech latach jej działalności. Dodatkowo była to szansa na publiczną prezentację nowej filozofii projektowania. Pokój dyrektorski był polem doświadczalnym i modelowym pomieszczeniem w całości zaprojektowanym oraz wykonanym przez różne warsztaty Bauhausu. Główny zabieg polegał na wyodrębnieniu w dość dużym, doświetlonym wielkim industrialnym oknem i nieproporcjonalnie wysokim pokoju poszczególnych stref funkcjonalnych, które nadadzą mu przytulność i proporcje właściwe dla ludzkiej skali. Są to: strefa wejściowa, oddzielona kotarą strefa spotkań oraz stanowisko dyrektora. Meble wykonane z ciepłego drewna odznaczają się geometrycznością i lekką konstrukcją. Wisząca lampa, mimo że zredukowana do minimum, wydaje się centralnym punktem całej przestrzeni. Ściany i sufit pokrywają geometryczne murale, które optycznie dzielą połacie otynkowanych powierzchni. Dywany, draperie i kilimy o grubym splocie, użyte po trosze w roli paneli akustycznych, zostały wykonane przez studentki Bauhausu – Benitę Otte i Else Mögelin.
Oskar Schlemmer, Bauhausowa klatka schodowa | 1932, Museum of Modern Art, Nowy Jork
Warto wspomnieć, że kobiety stanowiły ponad jedną trzecią wszystkich osób studiujących w Bauhausie. Niestety ich dokonania, marginalizowane już za czasów świetności szkoły, do dziś nie są tak powszechnie znane i cenione jak dorobek mężczyzn (co jest przykrą tendencją zauważalną w całej awangardzie zmistyfikowanej jako sztuka maskulinistyczna).
W całym dyrektorskim pokoju wyraźnie widać wpływy ekspresjonizmu, konstruktywizmu i neoplastycyzmu spod znaku De Stijl (kompozycja oparta na triadzie kolorów podstawowych uzupełnionych o biel i szarość). To awangardowe wnętrze do dziś w zasadzie się nie zestarzało, wciąż wygląda nowocześnie i modnie. Podobnie jak Haus am Horn – modelowy dom projektu Georga Muchego postawiony w Weimarze w zaledwie kilka miesięcy, będący (obok gabinetu Gropiusa) najważniejszym obiektem prezentowanym podczas wspomnianej wystawy.
Weimar: Haus am Horn / Bauhaus, fot. © Thomas Müller, Weimar GmbH
Chociaż w 1923 roku wzbudzał raczej kontrowersje, współcześnie jest w swojej prostocie i funkcjonalności ucieleśnieniem ponadczasowej elegancji i wyrazem tego, jak ponad wiek temu Bauhaus rewelacyjnie przewidział rozwój społeczny wraz z jego potrzebami architektonicznymi. Wewnątrz domu wszystkie pomieszczenia usytuowane są wokół centralnego salonu doświetlonego świetlikiem dachowym. Zamiast dużej kuchni stworzono niewielkie pomieszczenie wyposażone w supernowoczesne urządzenia gospodarstwa domowego: mikrofalówkę, ekspres do kawy, kuchenkę gazową, a ponadto w całym domu zainstalowano centralne ogrzewanie, gazowe podgrzewacze wody, elektryczne odkurzacze – wszystko, aby ułatwić pracę pani domu i zapewnić jej więcej czasu na zajęcia intelektualne. Zgodnie z koncepcją nowoczesnego społeczeństwa, konsekwentnie nie przygotowano też dodatkowych pomieszczeń dla służby i innego personelu, jak czyniono to jeszcze w domach dziewiętnastowiecznych. W 1996 roku Haus am Horn także został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Pierwsza wystawa Bauhausu osiągnęła ogromny sukces. Przez dwa miesiące jej trwania zobaczyło ją ponad piętnaście tysięcy zwiedzających, a obszerne artykuły na jej temat opublikowała licząca się prasa europejska, kanadyjska i amerykańska. Poza modelowym domem i licznymi ekspozycjami w siedzibie szkoły pokazano także spektakl Balet Triadyczny według pomysłu Oskara Schlemmera (tworzone przez niego kostiumy i maski stały się częścią tożsamości Bauhausu i jego wizualną identyfikacją).
Paradoksalnie cały ten sukces nie wyszedł Bauhausowi na dobre. W 1924 roku władzę w Turyngii objął rząd konserwatywny, który oskarżył zarząd uczelni o szerzenie bolszewizmu i działalność wywrotową. Bauhausowi zezwolono funkcjonować w Weimarze jedynie do 1 kwietnia 1925 roku, po tym czasie szkoła miała przestać istnieć.
Dziś w Weimarze historię Bauhausu można prześledzić, nie tylko podziwiając budynki, ale też zwiedzając wystawę w Muzeum Bauhausu otwartym w 2019 roku, które prezentuje drugą co do wielkości na świecie kolekcję eksponatów Bauhausu i opowiada jego historię jako szkoły.
Budynek Muzeum Bauhausu w Weimarze, © Francesco Carovillano
Wystawa w Muzeum Bauhausu w Weimarze, © Francesco Carovillano
Dessau
Gdy szkoła w Weimarze została zamknięta, Gropius otrzymał wiele propozycji przeniesienia placówki w inne miejsce. Skorzystał z jednej z nich i w ten sposób rozpoczął się drugi, niezwykle ważny etap w historii szkoły – Bauhaus w Dessau.
Bauhaus w Dessau, fot. © Michał Szymański, dzięki uprzejmości artysty, źródło: blog.szymanskich.net
Początkowo zajęcia odbywały się w zaimprowizowanych przestrzeniach fabryki, muzeum i lokalnej Szkoły Rzemiosł Artystycznych, jednak już w grudniu 1926 roku oddano do użytku nowy zespół budynków uczelni wraz z pobliskim Osiedlem Mistrzów, czyli kompleksem mieszkalnym złożonym z jednego domu jednorodzinnego (przeznaczonego dla dyrektora) oraz trzech domów dwurodzinnych, wszystko to projektu Waltera Gropiusa.
Główny budynek szkoły wraz ze swoim charakterystycznym pionowym napisem na fasadzie stanowi współcześnie emblemat, powszechnemu odbiorcy chyba najbardziej kojarzący się z Bauhausem.
Bauhaus w Dessau, fot. © Michał Szymański, dzięki uprzejmości artysty, źródło: blog.szymanskich.net
Gmach składa się z pięciu skrzydeł zróżnicowanych pod względem bryły i elewacji, spełniających różne funkcje (skrzydło warsztatowe, Szkoły Rzemiosła Artystycznego i Technicznego, skrzydło administracyjne, dom atelier z akademikiem i salą gimnastyczną oraz część z aulą i stołówką na parterze). Budowla zawiera w sobie wszystkie elementy typowe dla modernistycznej koncepcji Bauhausu: żelbetowy szkielet, monochromatyczna biało-szara elewacja, kurtynowa ściana, industrialne okna i duże przeszklenia wewnętrzne, płaskie dachy, wiele elementów metalowych itd. Uszkodzona podczas II wojny światowej została najpierw bardzo niedokładnie odbudowana przez władze NRD, następnie nieco lepiej zrekonstruowana w 1976 roku, a dopiero dwadzieścia lat później poddana gruntownemu remontowi i restauracji odzyskała swoją pierwotną formę.
Bauhaus w Dessau, fot. © Michał Szymański, dzięki uprzejmości artysty, źródło: blog.szymanskich.net
Bauhaus w Dessau, fot. © Michał Szymański, dzięki uprzejmości artysty, źródło: blog.szymanskich.net
Domy na Osiedlu Mistrzów zostały w latach 90. XX wieku w różnym stopniu zrekonstruowane, choć dom jednorodzinny i część jednego z bliźniaków wojny nie przetrwały. Cały kompleks szkolno-osiedlowy figuruje na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
Muzeum Bauhausu w Dessau, © Michael Deutsch / Staatskanzlei Sachsen-Anhalt
Fragment wystawy Bauhaus – miejsce eksperymentów. Kolekcja | 2019, fot. Thomas Meyer, Muzeum Bauhausu w Dessau, © (Ehrlich, Franz) Erbengemeinschaft nach Franz Ehrlich / © (Hennig, Albert) Liebig, Friedeburg / © (Hirschfeld-Mack, Ludwig) Delugan, Kaj / © (Loew, Heinz) Loew, Margaret Katherine / © (Reichardt, Margaretha (Grete)) Kaiser, Gisela
Fragment wystawy Bauhaus – miejsce eksperymentów. Kolekcja | 2019, fot. Thomas Meyer, Muzeum Bauhausu w Dessau, © (Püschel, Konrad) Erbengemeinschaft nach Konrad Püschel
Bauhaus w Dessau nie tylko ulokował się w nowych budynkach. Nie mniejsze zmiany nastąpiły także w systemie nauczania. Punkt ciężkości przeniesiono z zajęć warsztatowych na naukę teorii. Po raz pierwszy otwarto również odrębny wydział architektury. Największą rewolucją było jednak odejście Gropiusa ze stanowiska dyrektora w 1928 roku. Niepotrafiący dłużej znieść powszechnej krytyki, targany sporami wewnątrz uczelni, postanowił oddać władzę Hannesowi Meyerowi, co wywołało szok wśród studentów. Razem z nim ze szkoły odeszli także László Moholy-Nagy, Herbert Bayer i Marcel Breuer. Nowy dyrektor znacząco przyczynił się do rozpowszechnienia prac członków Bauhausu, którzy odtąd mogli na nich lepiej zarabiać. Coraz więcej wzorów mebli i przedmiotów użytkowych wchodziło do produkcji masowej, rosła sława i ranga Bauhausu, a to przekładało się na wyraźny wzrost liczby studentów.
Meyer miał jednak mocno lewicowe poglądy i – w przeciwieństwie do Gropiusa, który starał się zachować choć pozorną apolityczność szkoły – zezwalał swoim podopiecznym na angażowanie się w działalność polityczną, co, jak się wkrótce okazało, stało się przyczyną jego porażki. Zanim to jednak nastąpiło, dyrektor wraz ze studentami wydziału architektonicznego zaczął pracę nad rozbudową Törten – zaprojektowanego jeszcze przez Gropiusa wzorcowego osiedla mieszkaniowego na peryferiach Dessau.
Bauhaus jest kolebką koncepcji tanich mieszkań dostępnych dla każdego, stąd tak wiele tam projektów i realizacji z obszaru budownictwa masowego. Törten pomyślane zostało jako osiedle dla robotników wielu okolicznych zakładów przemysłowych. Było złożone z 314 niewielkich białych domków o metrażu między 60 a 75 m2, każdy z własnym oddzielnym ogródkiem. Ponadto na osiedlu mieścił się także budynek użytkowy i galeriowiec. Ciekawostką był również okoliczny „dom ze stali” – prototypowy mobilny dom o powierzchni 90 m2, złożony z betonowej platformy, metalowych ścian i stalowego szkieletu. Wszystkie elementy poza podstawą można było łatwo rozmontować, po czym błyskawicznie złożyć ponownie w innym miejscu.
W okresie Bauhausu w Dessau najsilniej realizowano idee, które przyświecały Gropiusowi od momentu założenia szkoły, a o których pisał tak:
„Choć zwykły człowiek kupuje jedzenie, ubrania i pozostałe towary codziennego użytku w rozsądnej, dostosowanej do jego zarobków cenie, jedyne dostępne dla niego mieszkanie to przestarzały, nieprzystosowany do dzisiejszych czasów budynek tworzony z myślą o osobach zamożnych […] Nowym celem byłaby masowa produkcja standardowych mieszkań, które nie wymagałyby budowy – fabryki opuszczałyby części lub jednostki gotowe do montażu. Zaletą takiej metody jest stopniowo powiększający się stopień, w jakim możliwe jest złożenie prefabrykowanych części domów na miejscu budowy”1.
Budynek Kornhaus przy rzece Łabie w Dessau-Rosslau, © Felix Meyer
Coraz większe niezadowolenie władz Dessau wynikające z właściwie całkowicie jawnej już działalności socjalistycznej Bauhausu sprawiło, że Hannes Meyer w 1930 roku został zmuszony do złożenia rezygnacji z pełnionej funkcji. Bardzo szybko po tym wyjechał do ZSRR, a jego miejsce zajął Ludwig Mies van der Rohe, który natychmiast relegował ze szkoły wszystkie osoby zajmujące się polityką. Niestety uczelnia pod jego kierownictwem niemal zupełnie zatraciła pierwotnego ducha interdyscyplinarności i stała się zwyczajną autorską szkołą architektury. W 1932 roku, gdy do władzy doszli naziści, najpierw wstrzymano rządowe dotacje dla Bauhausu, a następnie zawieszono działalność uczelni.
Bernau
Mies van der Rohe zdołał przenieść placówkę do Berlina, gdzie jako jego prywatna szkoła funkcjonowała zaledwie przez pół roku, by w 1934 roku zostać ostatecznie zamknięta przez hitlerowców jako instytucja szerząca bolszewizm i sztukę zdegenerowaną. Rzecz jasna w tamtym krótkim czasie i niesprzyjających warunkach nie powstały w Berlinie żadne realizacje architektoniczne związane z Bauhausem. W peryferyjnym, bo oddalonym o dwadzieścia kilometrów od centrum stolicy Niemiec, Bernau stoi jednak kompleks budynków Wyższej Szkoły Generalnej Niemieckiej Konfederacji Związków Zawodowych (niem. Bundesschule des Allgemeinen Deutschen Gewerkschaftsbundes) wybudowanych w 1928 roku według projektu Meyera i Wittwera.
Zabytkowy budynek szkoły (Bundesschule) w Bernau pod Berlinem © TMB/Steffen Lehmann
Uczelnia była nie tylko realizacją programu nowoczesnej architektury, lecz także spełnieniem pionierskiej koncepcji socjopedagogicznej dyrektora, który zorganizował życie szkoły na zupełnie nowych zasadach. Budynki ze szkła, stali, betonu i charakterystycznej żółtej cegły idealnie wkomponowano w otaczający je las i pobliskie sztuczne jezioro. Na naturalnych, celowo niewyrównanych pagórkach gmachy szkoły układają się schodkowo, okna sypialni internatu oraz stołówki wychodzą na las, a system przejść i korytarzy specjalnie zaprojektowano tak, by ułatwiać studentom mimowolne spotkania w czasie przemieszczania się po nich. Głównym celem przedsięwzięcia było harmonijne połączenie edukacji ze sportem i rekreacją.
Całe otoczenie wraz z wkomponowaną w nie architekturą miało sprzyjać nawiązywaniu koleżeńskich więzi oraz kolektywnej pracy i wypoczynkowi. W drugiej połowie lat 30. XX wieku kampus służył jako centrum szkoleniowe SS i Gestapo. Później był szpitalem Armii Czerwonej i przez kolejne lata niszczał lub był w szpetny i nieprzemyślany sposób przebudowywany. Dopiero w XXI wieku podjęto się kompleksowej renowacji, która z sukcesem przywróciła obiekt do stanu pierwotnego. Oryginalnego wyposażenia zachowało się niewiele, jednak wszystko, co ocalało, zostało pieczołowicie odnowione (m.in. pojedyncze krzesła thonetowskie, wanna z żeliwnymi kranami, klamki, trochę ceramiki, stołówkowy zegar ścienny Petera Behrensa czy wazon z dymionego szkła Wilhelma Wagenfelda). W lipcu 2017 roku cały kompleks został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Po zamknięciu szkoły jeszcze kilkakrotnie starano się ją reaktywować, jednak bez większego powodzenia. Od 1937 roku w Chicago László Moholy-Nagy próbował prowadzić uczelnię pod nazwą New Bauhaus. Zaraz po wojnie w Berlinie Zachodnim podjęto próbę ponownego otwarcia klasycznego Bauhausu, nie uzyskano jednak ani takiej popularności, ani jakości kształcenia jak dawniej. Działająca w latach 1953–1968 Wyższa Szkoła Projektowania w Ulm była pewną kontynuacją idei Bauhausu, ale ona także nie przetrwała próby czasu. W Berlinie, w budynku zaprojektowanym przez Waltera Gropiusa, ale zrealizowanym dopiero siedem lat po jego śmierci, znajduje się obecnie Archiwum Bauhausu, gdzie mieści się ogromny zbiór prac, projektów i dokumentów dotyczących szkoły oraz jej późniejszych losów.
Berlin, Archiwum Bauhausu © Bauhaus Archiv/Museum für Gestaltung/Werner Huthmacher
Dziś Bauhaus to już symbol przewrotu w designie i architekturze, manifest nowego rozumienia przestrzeni do życia. W nim tkwi źródło współczesnego wzornictwa, a funkcjonalność, innowacyjność, ekonomizacja i optymalizacja to wciąż aktualne cechy nowoczesnego budownictwa. Spuścizna Bauhausu jest ciągle żywa, wystarczy chociażby spojrzeć na przedmioty dostępne w Ikei. Steve Jobs przyznawał, że prostota w wyglądzie produktów Apple jest wynikiem jego silnych inspiracji Bauhausem, podobnie jak niektóre modowe projekty Karla Lagerfelda. Również ikony popkultury jak Madonna czy David Bowie w swoich kreacjach artystycznych wyraźnie nawiązywali do estetyki tej niemieckiej szkoły. Warto pamiętać również o tym, że Bauhaus to nie tylko rewolucja architektoniczna, lecz także pierwsza nowoczesna uczelnia, na której narodził się nowy sposób edukowania i nowy typ studenta – wyzwolonego, zbuntowanego, pragnącego odmienić świat, miłującego zabawę i życie na własnych zasadach. Szkoła w czasach swojej świetności słynęła przecież z dzikich imprez, głośnych potańcówek, prowokacyjnych przedstawień teatralnych i performance’ów. Studentki i studenci byli rozpoznawalni na ulicach po swoich wyzywających strojach i fryzurach. Dziewczęta często oskarżano o nieobyczajne prowadzenie się, a przed chłopcami matki ostrzegały swoje córki słowami: „Uważaj, oni są z Bauhausu!”.
Bauhaus śladem UNESCO:
| WEIMAR: | DESSAU: |
Pierwsza siedziba Bauhausu w Weimarze (1904) |
Druga siedziba Bauhausu w Dessau (1925–1926) |
Eksperymentalny dom Haus am Horn w Weimarze (1923) |
Domy Mistrzów w Dessau (1926) |
Artykuł powstał we współpracy z Niemiecką Centralą Turystyki w ramach kampanii: Światowe dziedzictwo UNESCO w Niemczech »
Bibliografia:
1. Bauhaus – nauczanie/nowy człowiek, red. M. Leyko, Łódź 2021.
2. Droste M., Bauhaus, Kolonia 2015.
3. Gropius W., Pełnia architektury, tłum. K. Kopczyńska, Kraków 2014.
4. MacCarthy F., Walter Gropius. Człowiek, który zbudował Bauhaus, tłum. J. Dzierzgowski, Warszawa 2021.
- W. Gropius, Pełnia architektury, tłum. K. Kopczyńska, Kraków 2014, s. 194–204. ↩
Artykuł sprawdzony przez system Antyplagiat.pl
A może to Cię zainteresuje:
- Potrzeby ponad luksusami, czyli co o Bauhausie każdy wiedzieć powinien - 18 października 2024
- Virginia Woolf i Vanessa Bell – siostry z Bloomsbury - 15 września 2024
- Erna Rosenstein. Wodotrysk ognia i ciszy - 13 lipca 2024
- David Hockney – w słońcu Kalifornii - 5 lipca 2024
- Sztuka, feminizm i zupa z piór – o Florine Stettheimer oraz jej dwóch siostrach - 18 lutego 2024
- Notowane gmatwaniną kresek – o Feliksie Topolskim - 12 listopada 2023
- Dlaczego Mark Rothko wielkim malarzem był? Refleksje o artyście i sztuce abstrakcyjnej - 22 września 2023
- Erich Buchholz – zapomniany wizjoner - 21 lipca 2023
- Peter Doig – artysta sztuki najnowszej, którego dzieła kosztują miliony - 11 maja 2023
- „Obiekt należy usunąć z obrazu” – neoplastycyzm Pieta Mondriana - 26 marca 2023
