Józef Chełmoński i jego nieastronomiczne niebo

Po dwunastu latach spędzonych w Paryżu, światowym centrum sztuki, pełnym gwaru i artystycznego wrzenia, Józef Chełmoński był zmęczony… Nużyła go obrana przed laty tematyka – rodzajowe przedstawienia wprost z polskiej wsi, mimo tego, że żywiołowe sceny z pędzącymi po stepach zaprzęgami nadal robiły w furorę wśród kolekcjonerów. Pod koniec 1887 roku Józef wrócił z rodziną do ojczyzny, za którą tak tęsknił – pełnej spokoju i rodzimych krajobrazów.

W Kuklówce, cichej wsi koło Grodziska Mazowieckiego, pośród mazowieckich pól i lasów, malarz na nowo odnalazł swoje miejsce w życiu i w sztuce. Wreszcie powrócił do pejzażu ze swoich wspomnień i mógł go uwiecznić na płótnach. Był to prawdziwy zwrot Chełmońskiego ku naturze. W 1888 roku artysta chciał wystawić pięć z namalowanych pejzaży w Zachęcie. Niestety nie zostały one pochlebnie przyjęte przez jury. Wśród odrzuconych prac znalazła się Noc gwiaździsta – letni nokturn, ukazujący rozległą równinę z jeziorem, w którym odbija się rozgwieżdżone niebo.

Józef Chełmoński, Noc gwiaździsta | 1888, Muzeum Narodowe w Krakowie

To fakt, że dzieło odbiegało od akademickich kanonów malarstwa pejzażowego i ukazywało przypadkowy wycinek natury, dlatego nie przypadło do gustu jury, ale największe zarzuty dotyczyły wiarygodności przedstawienia. Zarzucono Chełmońskiemu, że przedstawione niebo jest dalekie od realizmu, a gwiazdy nie odzwierciedlają prawdziwych konstelacji.

Po tej decyzji w środowisku malarskim zawrzało. W obronie malarza stanął m.in. Stanisław Witkiewicz. O Nocy gwiaździstej pisał:

„Astronomowie twierdzą, że takich konstelacyj, jakie są w tym obrazie, nie ma na niebie rzeczywistym, że to na chybił trafił narzucone punkciki – jest to zarzut, nie dotyczący artystycznej wartości obrazu. Prawda w sztuce nie zależy od prawdziwości sytuacji przedstawionej – niebo Chełmońskiego z całym swoim nieporządkiem astronomicznym jest zupełnie prawdziwe”¹.

W polemikę z nim wstąpił Bolesław Prus i tak pisał w swojej rubryce w „Kurierze Codziennym”:

„Zapewne, jeżeli Chełmoński miał zamiar przedstawić koniec świata i chaos wszystkich rzeczy. Jeżeli jednak chodziło mu o niebo takie, na jakie od paru tysięcy lat patrzą ludzie, wówczas należało mu pilnować się astronomicznych porządków”².

Brak logiki na obrazie Chełmońskiego Prus porównał do pojawienia się na czerwcowym niebie Gwiazdozbioru Oriona, który ukazuje się jedynie w okresie zimowym. Swoją wypowiedź zakończył słowami: „Malarzom jednak bardziej trafia do gustu prawda «artystyczna» zamiast realnej”.

Podążając za tą uwagą spróbujmy dostrzec na obrazie wskazany przez Prusa gwiazdozbiór. A nuż gwiazdy Oriona faktycznie widnieją na płótnie Chełmońskiego? Orion jest jednym z najbardziej charakterystycznych gwiazdozbiorów nieba zimowego. Widoczny jest jedynie od października do końca lutego. Rozciąga się w poprzek równika, a następnie znika na zachodzie.

W mitologii greckiej Orion był myśliwym. Jego ojciec, Posejdon obdarzył go niezwykłą umiejętnością chodzenia po wodzie. Orion chełpił się, że może zabić każde stworzenie, a zginął niespodziewanie ukąszony przez skorpiona. Od tej pory on i jego oprawca znajdują się na przeciwnych stronach nieboskłonu. Orion zachodzi w chwili, gdy jego zabójca, reprezentowany przez gwiazdozbiór Skorpiona, ukazuje się nad horyzontem.

Józef Chełmoński myślą i wyobraźnią był zawsze blisko natury. Miał niezwykłą zdolność odtwarzania z pamięci złożonych obrazów. Jego koledzy wspominali, że kiedy jako studenci klasy rysunkowej czy Akademii Monachijskiej wychodzili w plener, oni pracowicie robili szkice, zaś Chełmoński leniuchował na trawie wpatrzony w niebo. Jednak po powrocie do pracowni z największą precyzją potrafił odtworzyć zaobserwowane zjawiska.

Niezależnie od rodzaju „prawdy”, którą chciał ukazać Chełmoński, Noc gwiaździsta przedstawia magię i niepowtarzalną urodę natury, tej realnej i wyobrażonej. A przy tym tak bardzo wyprzedza swój czas. Jak pisze Pan Tadeusz Matuszczak:

„Artysta stworzył płótno bez mała abstrakcyjne, w swym geometrycznym poziomym podziale zmierzające ku płaskości malarstwa abstrakcyjnego, przekraczające wzrokowy empiryzm”³.

Bibliografia:
1. Prus B., Kronika tygodniowa. Polemiczne uwagi do tezy S. Witkiewicza z artykułu w: „Życie” 1889, nr 1, w: „Kurier Codzienny” 1889, nr 14 (14 I).
2. Matuszczak T., Józef Chełmoński „Noc gwiaździsta”, Portal niezlasztuka.net, https://niezlasztuka.net/strona-glowna/jozef-chelmonski-noc-gwiazdzista/, dostęp 15.04.2020.
3. Witkiewicz S., Trwałe nieporozumienie. O stosunku TZSP do twórczości Chełmońskiego, w: „Życie” 1889, nr 1 (5 I), s. 8 (jako: Niebo gwiaździste).

• Info
• Lista artykułów

» Maria Mażewska

Absolwentka Historii sztuki, pasjonatka dalekich podróży. Główną dziedziną jej zainteresowań jest obecny w sztuce Zachodu orientalizm. Chętnie zajmuje się mało zgłębionymi tematami w sztuce.

• Istota impresjonizmu w rzeźbach Auguste’a Rodina - 29 stycznia 2021
• Na przekór. O miłości Stanisława Wyspiańskiego i Teodory Pytko - 6 września 2020
• Egon Schiele i Denis Sarazhin. Różne spojrzenia na cielesność - 28 czerwca 2020
• Józef Chełmoński i jego nieastronomiczne niebo - 21 kwietnia 2020
• Wielkie zauroczenie. Jacek Malczewski i Maria Balowa - 18 marca 2020
• Tahiti oczami Gauguina – wyspa rozkoszy czy wyspa lęku? - 21 lutego 2020
• Victorine Meurent – ulubiona modelka Édouarda Maneta - 25 października 2019