„Jej oczy […] to są moje oczy, moja dusza”1 – tak Marc Chagall wspominał pierwsze spotkanie z Bellą i wrażenie, jakie na nim zrobiła. Była to miłość od pierwszego wejrzenia. Bella szybko stała się jego muzą, a sceny ilustrujące ich uczucie zapełniło płótna.
Marc Chagall, Nad miasteczkiem | 1913, Galeria Trietiakowska, Moskwa
Dla Marca dzieciństwo było najważniejszym czasem w życiu. To z tego okresu artysta czerpał wszystkie najważniejsze inspiracje dla swojej sztuki. Chagall przez całe życie wracał do lat dziecięcych i niezmiennie malował kopuły witebskich świątyń i tańczące zwierzęta gospodarskie, nie mówiąc o szaleńcach przesiadujących na wiejskich dachach. Bella wyrosła na nadzwyczaj oddaną, wierną żonę i matkę. Niewątpliwie była jedną z tych kobiet, które rezygnują z własnej twórczości i rozwoju, by wspierać męża.
Marc Chagall z żoną Bellą, fot. Hugo Erfurth | 1923, źródło: Wikipedia.org
Marc i Bella spędzili dzieciństwo w Witebsku, niebogatym sztetlu w ówczesnym Imperium Rosyjskim2. Oboje pochodzili z rodzin wielodzietnych, byli chasydami. Żadne z nich nie cierpiało jednak niedostatku. Ojciec Marca przez całe życie handlował śledziami. Natomiast rodzice Belli mieli sklep jubilerski, za co zresztą drogo zapłacili po wybuchu rewolucji. Kiedy Bella przedstawiła rodzicom narzeczonego, nie spodobało im się, że ekscentryczny artysta, zafascynowany własną urodą, malował sobie oczy i różował usta3.
Marc Chagall, Chrystus i malarz | 1951, Muzea Watykańskie, Watykan
Jest coś, co znacząco wyróżnia dzieciństwo Marca i Belli, którzy wychowywali się w rodzinach chasydzkich. Wiara była stale obecna w ich życiu, szczególnie w trakcie świąt. O ile chrześcijaństwo po latach zachowało dwa główne święta w ciągu roku – Boże Narodzenie i Wielkanoc – o tyle w judaizmie jest takich świąt co najmniej siedem, a ich obchody wiążą się zawsze z przygotowaniem konkretnych potraw, wspólnymi modlitwami i posiłkami. Obrzędy są mniej lub bardziej skomplikowane, barwne, zakładają podział na role, nawet dzieci biorą udział w poszczególnych rytuałach. Wspólne celebrowanie świąt w połączeniu z najważniejszym, czyli miłością i wsparciem rodziców, sprawiło, że zarówno dla Marca, jak i dla Belli dzieciństwo miało fundamentalne znaczenie.
Marc i Bella Chagallowie, fot. nieznany | ok. 1920, Museum of Modern Art, Nowy Jork
W 1909 roku Chagall przebywał na stałe w Petersburgu, gdzie pracował jako retuszer, malował szyldy i studiował. Przyjeżdżał jednak często do rodzinnego miasta. Podczas jednego z powrotów poznał Bellę Rosenfeld. Co robi zakochany malarz? Oczywiście tworzy portret ukochanej. Chagall w swoich wspomnieniach opisał wizytę Belli w pracowni, a potem malowanie aktu. Artysta podobno nigdy wcześniej nie widział kobiety nago. Gotowe dzieło chciał powiesić na ścianie w rodzinnym domu, ku zawstydzeniu swojej matki.
Wielka odległość
W 1911 roku artysta znalazł się po raz pierwszy w stolicy Francji. Jego pobyt w Paryżu stał się dla zakochanych trudnym okresem rozłąki. Jednocześnie to miasto było dla Chagalla objawieniem. Paryskie światło, kolory, smaki i zapachy, a także nowe kontakty artystyczne znacząco wpłynęły na jego sztukę. Cztery lata później Chagall wrócił do Rosji. Wtedy jeszcze nie zdawał sobie sprawy, że wraca prosto w paszczę lwa, który nie będzie chciał go potem wypuścić.
Marc Chagall, Paryż z okna | 1913, Solomon R. Guggenheim Museum, Nowy Jork
Urodziny albo Rocznica
25 lipca 1915 roku Marc i Bella zawarli ślub. Obraz Urodziny (znany też jako Rocznica) został namalowany przez artystę na kilka tygodni przed tą datą. Praca jest własnością nowojorskiego Muzeum Sztuki Nowoczesnej (MoMA). Warto zauważyć, że nie jest to olej na płótnie, tylko na kartonie, od muzeum takie dzieło wymaga więc okresowego leżakowania po ciemku w magazynie.
W zbiorach nowojorskiego MoMA znajduje się także szkic na papierze do obrazu Urodziny, który pozwala nam prześledzić, jak Chagall komponował swoją pracę. Artysta chciał zbudować wyważoną, harmonijną kompozycję, opartą na diagonali (linii ciał kochanków).
Marc Chagall, Urodziny, szkic | 1915, Museum of Modern Art, Nowy Jork
Cała scena rozgrywa się w niewielkim pokoju urządzonym na modłę rosyjską. Widoczny z okna fragment uliczki w miasteczku świadczy o tym, że jest to rysunek z natury. W centrum kompozycji widzimy parę kochanków, Bellę i Marca, unoszących się w powietrzu i lekceważących tym samym jakiekolwiek prawa fizyki. Bella ma na sobie czarną suknię z białym falbaniastym kołnierzem, a w ręce trzyma bukiet złożony z polnych kwiatów, w którym można dostrzec gałązkę paproci albo akacji.
Marc obraca się nienaturalnie, aby móc pocałować ukochaną. Jego ciało zostało ukazane w zupełnie nierealistyczny sposób. Usta kochanków łączą się w czułym pocałunku.
Marc Chagall, Urodziny | 1915, Museum of Modern Art, Nowy Jork
Warto zauważyć, że wśród kolorów, którymi posłużył się artysta, znajdziemy czerwony, zielony, czarny i biały – czyli barwy zalecane do malowania przez antagonistę i przeciwnika Chagalla, twórcę suprematyzmu, Kazimierza Malewicza, propagującego w tamtym czasie nową rosyjską sztukę.
Wielka ucieczka
Marc Chagall, Les Amoureux aux Fruits ou Deux Tetes (Marc i Bella) | 1950, kolekcja prywatna
18 maja 1916 roku przychodzi na świat córka Ida. Chagall ma teraz rodzinę na utrzymaniu. Tymczasem historia zupełnie nie w porę daje o sobie znać. Współpraca z nową władzą nie jest łatwa. Chagall zakłada Akademię Sztuk Pięknych w Witebsku i sprowadza do niej znakomitych nauczycieli (m.in. Malewicza, El Lissitzky’ego), po czym musi uciekać z miasta. Wyjeżdża do Moskwy, gdzie maluje dekoracje dla Teatru Żydowskiego – jedna z nich stała się potem inspiracją do musicalu Skrzypek na dachu. W tamtym czasie Chagall podjął w końcu jedyną słuszną decyzję o ucieczce. Przyjaciele pomogli mu załatwić paszport, opłacić podróż do Berlina, a nawet wywieźć obrazy w bagażu dyplomatycznym. Bella dojechała do męża kilka miesięcy później. Można tylko przypuszczać, że wyrobienie paszportu dla niej i córki było o wiele łatwiejsze niż dla Chagalla, którego władze próbowały zatrzymać w kraju. Latem 1922 roku cała rodzina połączyła się w Berlinie, a jesienią 1923 roku wyjechała do Paryża. Artysta prędko odnalazł starych przyjaciół, poznał też nowych, w tym kolekcjonerów i marszandów zainteresowanych jego sztuką. We francuskiej stolicy przede wszystkim odnalazł się jako ilustrator. W tamtym czasie było to nadzwyczaj lukratywne zajęcie. Chagall wykonał między innymi ilustracje do Martwych dusz Gogola.
Portret potrójny
Wielu historyków sztuki dawnej zajmujących się sztuką przed 1900 rokiem nie ma pojęcia, jak dokładnie wyglądali ówcześni twórcy. Sztuka dwudziestowieczna ma to szczęście, że artyści dawali się fotografować w różnych okolicznościach, a Chagall, sądząc po ogromnej liczbie zdjęć zachowanych w archiwum rodzinnym, chętnie pozował i lubił się fotografować.
Marc Chagall, fot. Pierre Choumoff | ok.1920, źródło: Wikipedia.org
Marc Chagall | ok. 1920, Paryż, Jewish National University Library, Jerozolima
Na zdjęciu wykonanym w paryskiej pracowni artysty widzimy Chagalla przy pracy. Po lewej stronie widać dziewięcioletnią wówczas Idę w ciemnej sukience. Krawędź obrazu, który artysta maluje, dzieli całą kompozycję fotografii na pół. Po prawej stronie siedzi Bella, okryta szalem. Na sztaludze stoi obraz Portret podwójny, a w tle widać doskonale nam znane Urodziny.
Chagall malujący swoją żonę Bellę w paryskim atelier, wraz z ich córką Idą, w tle obraz Urodziny, fot. Ullstein Bild via Getty Images
Portret podwójny
Marc Chagall, Podwójny portret | 1917–1918, Musée National d’Art Moderne, Centre Pompidou, Paryż
Tym razem nie jest to już praca na kartonie, lecz olej na płótnie. Chagall w tamtym czasie był już człowiekiem bogatym i mógł sobie pozwolić na porządne utensylia malarskie. Portret podwójny jest obecnie własnością Centre Pompidou w Paryżu. Przedstawia Marca siedzącego Belli na ramionach. To scena ich ślubu – ona ma na sobie długą białą suknię, a on rodzaj czerwonego żakietu. Bella porusza się na granicy dwóch światów. Za ich plecami po prawej widać ciężką brudnożółtą chmurę, która zdaje się ich prześladować i która wkrótce spadnie na pogrążone we śnie miasteczko, czyli Witebsk. Oboje unoszą się ponad wodami, płynąc w kierunku, który w warstwie symbolicznej oznacza Zachód, ten Zachód, gdzie uciekli we trójkę. Chagall na obrazie trzyma w ręce kieliszek z winem. Nad jego głową unosi się średniowieczny aniołek (można przypuszczać, że to mała Ida). U Chagalla wszystkie anioły są dorosłe, nie ma rozkosznych pulchnych dzieciątek przesiadujących na chmurkach.
Wielka ucieczka po raz drugi
W 1941 roku Chagall dostał zaproszenie do wyjazdu, a tak naprawdę do kolejnej ucieczki. Tym razem uciekał z okupowanej Francji, w której od początku wojny ścigano i prześladowano Żydów. Początkowo artysta nie zdawał sobie sprawy z niebezpieczeństwa, jakie mu groziło. Wyjechał z Bellą z okupowanej części Francji do Marsylii, po czym został zatrzymany w trakcie łapanki w hotelu. Uratowała go interwencja przedstawiciela nowojorskiego Museum of Modern Art Variana Frya i konsula Harry’ego Binghama, którzy już wcześniej oferowali mu pomoc w wyjeździe. Wtedy Chagall zdecydował się uciekać z kraju i zabrać ze sobą rodzinę. Razem z nimi do Nowego Jorku wyjechały liczne skrzynie z obrazami.
Koniec pewnego świata
W 1944 roku Marc i Bella postanowili wracać do Francji. Początkowo chcieli wyjechać ze Stanów jesienią, tymczasem na kilka dni przed planowanym wyjazdem Bella zachorowała na infekcję wirusową, w wyniku której zmarła 2 września. Dla Chagalla był to ogromny cios, prawdziwy koniec świata. Wyjazd został odłożony, podobnie jak malowanie – artysta długo nie był w stanie normalnie funkcjonować. Ida wspierała go w żałobie. Wspólnie przetłumaczyli wówczas wspomnienia Belli z dzieciństwa pt. Płonące świece.
Marc Chagall z córką Idą | 1945, University of New Hampshire
Bibliografia:
1. Chagall B., Płonące świece, tłum. J. Sell, Kraków 1978.
2. Chagall M., Moje życie, tłum. J. Sell, Kraków 2003.
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Bella Rosenfeld i Marc Chagall – historia miłości - 14 lutego 2023
