Abby Rockefeller i MoMA, czyli historia założycielki najważniejszego muzeum sztuki współczesnej świata

W Nowym Jorku, pomiędzy najwyższymi drapaczami chmur, a dokładnie w centralnej części Manhattanu przy 53. ulicy, między Piątą a Szóstą Aleją bije serce nowoczesnej i współczesnej sztuki, tam bowiem znajduje się jedno z największych i najważniejszych muzeów poświęconych tej dziedzinie, czyli Museum of Modern Art, znane powszechnie jako MoMA.

Museum of Modern Art, fot. Iwan Baan, dzięki uprzejmości MoMA

Wnętrze Museum of Modern Art, fot. Iwan Baan, dzięki uprzejmości MoMA

Wnętrze Museum of Modern Art, fot. Iwan Baan, dzięki uprzejmości MoMA

Wnętrze Museum of Modern Art, fot. Iwan Baan, dzięki uprzejmości MoMA

Museum of Modern Art, fot. Iwan Baan, dzięki uprzejmości MoMA

To szczególne miejsce, posiadające obecnie 16 tys. m² przestrzeni ekspozycyjnej¹ (dla porównania to dziewięć razy więcej niż Zachęta), bogate w 150 tysięcy obiektów należących do najrozmaitszych gatunków sztuki nowoczesnej, w tym dzieł wszystkich najwybitniejszych jej przedstawicieli, a także mające na swoim koncie wystawy o przełomowym dla historii sztuki znaczeniu, powstało ponad 90 lat temu. Dla publiczności jego podwoje po raz pierwszy otwarto w listopadzie 1929 roku podczas inauguracyjnej wystawy, gdzie w centrum Manhattanu, na 12 piętrze budynku Heckschera, w wynajętych sześciu salach utworzonej, można rzec: ad hoc, galerii, zaprezentowano prace Cézanne’a, Gauguina, Seurata i van Gogha. Ekspozycję obejrzało przez miesiąc aż 47 tys. osób.

Vincent van Gogh, La Mousmé | 1888, National Gallery of Art, Waszyngton

Paul Gauguin, Manao Tupapau | 1892, Albright Knox Art Gallery, Buffalo

Georges Seurat, Niedzielne popołudnie na wyspie Grand Jatte | 1884–1886, Art Institute of Chicago

Organizowane z inicjatywy Alfreda H. Barra w ciągu kolejnych kilkunastu lat pokazy (np. wystawa poświęcona kubizmowi i sztuce abstrakcyjnej (1936) czy bodaj dotychczas największa retrospekcja dzieł Picassa) realizowano z dużo większym rozmachem, co zapewniło muzeum rozgłos i międzynarodowe uznanie. I tak jest do dziś, bowiem mająca od pierwszych lat swojego istnienia zawsze znakomitych dyrektorów i kuratorów, instytucja wciąż utrzymuje swój prestiż, kształtując na obu półkulach świata myśl krytyczną o sztuce ostatnich 150 lat oraz opinie o niej w kolejnych pokoleniach odbiorców. Jednocześnie, dzięki nowatorskiemu podejściu do gromadzenia zbiorów, przyczyniła się też do przedefiniowania samego pojęcia muzeum sztuki².

3 kobiety

Aż trudno uwierzyć, że powstanie MoMA było efektem starań trzech dam w czasach, gdy męska dominacja w życiu publicznym wydawała się czymś oczywistym. Były to jednak kobiety wyjątkowe, dziś można powiedzieć: prawdziwe wizjonerki, prywatnie zaś zaprzyjaźnione ze sobą panie: Abby Aldrich Rockefeller, Lillie P. Bliss i Mary Quinn Sullivan.

Od lewej: Lillie P. Bliss, ok. 1924, Mary Quinn Sulivann i Abby Aldrich Rockefeller 1922, źródło: Moma.org

Wszystkie trzy odczuwały głęboką potrzebę edukowania społeczeństwa amerykańskiego w zakresie sztuki najnowszej, zwłaszcza tej, która rodziła się w pracowniach żyjących wówczas artystów. Ich bezkompromisowość i niezłomność w dążeniu do celu spowodowały, że nadano im nieformalne określenie adamantine ladies³ – szlachetnych i twardych niczym diament. Rzeczywiście, wprawdzie krótko, ale tworzyły zespół niezwykle skuteczny.

Zamysł utworzenia stałego muzeum sztuki współczesnej w Nowym Jorku dojrzewał dość długo, bo właściwie od czasów pamiętnego Armory Show – pokazu zorganizowanego w 1913 roku⁴. Historyczne spotkanie założycielskie odbyło się piętnaście lat później, w 1928 roku, i miało miejsce przy okazji obiadu, na który Abby Aldrich Rockefeller zaprosiła osoby mogące wesprzeć ją w realizacji odważnego pomysłu. Nie mogła bowiem pogodzić się z tym, że tak duże i znaczące miasto jak Nowy Jork wciąż nie ma publicznej galerii, w której można zobaczyć dzieła współczesnych mistrzów malarstwa. Pierwotnie jej zamiarem było utworzenie małego muzeum, które w założeniu miało się skupić na aktualnej twórczości artystów europejskich, na bieżąco odzwierciedlającej to, co określa istotę awangardy czyli zachodzące w sztuce nieustanne zmiany⁵. Alfred Barr, pierwszy dyrektor muzeum, taką kolekcję widział jako „torpedę poruszającą się w czasie”, której czoło sięgałoby teraźniejszości, a koniec najdalej sto lat w przeszłość⁶.

Abby Aldrich Rockefeller, fot. H.T. Koshiba, dzięki uprzejmości Rockefeller Archive Center

Jakkolwiek uwzględnianie przemian przez stosowanie zasady ciągłej wymiany zbiorów zdaniem ówczesnych krytyków kłóciło się z samym pojęciem muzeum, pomysł ten udało się wcielić w życie. Po latach zresztą zdecydowano, wbrew początkowym planom, o zaprzestaniu wyprzedaży najstarszych prac i stworzeniu stałej kolekcji, do której włączano, poza europejskimi, również dzieła artystów amerykańskich. Mimo iż muzeum narodziło się z inicjatywy kobiet, Abby Rockefeller, dbając o jak największe szanse dla powodzenia misji, do współpracy zaprosiła wpływowych i doskonale obeznanych z tematem mężczyzn: historyków sztuki A. Congera Goodyeara, Paula J. Sachsa, Alfreda Barra oraz Franka Crowninshielda – krytyka sztuki i dziennikarza słynnego magazynu kulturalnego „Vanity Fair”⁷.

Pomimo że nie byle kto oddawał się sprawie, mąż Abby, John D. Rockefeller Jr., co najmniej z obojętnością traktował zaangażowanie żony i mimo znakomitych możliwości przez wiele lat nie wspomagał jej fundacji, tak jak można by oczekiwać od wielkiego filantropa. Jednak gdy w końcu sukces stał się jej udziałem, wspaniałomyślnie podarował działkę, na której zbudowano ostateczną siedzibę muzeum, kładąc kres ciągłym przeprowadzkom⁸. W ten sposób z zaciekłego wroga stał się najbardziej hojnym dobroczyńcą MoMA. Mimo braku poparcia męża Abby Rockefeller poradziła sobie znakomicie, przyczyniając się najpierw do powstania, a potem do rozkwitu muzeum.

Kim była Abby?

Abby Rockefeller w 1900 roku, źródło: Wikipedia.org

Kim zatem była założycielka nowojorskiego muzeum sztuki współczesnej, mother of MoMA (mama MoMA) – jak żartobliwie zwie się ją, wykorzystując grę słów – czyli Abigail Greene „Abby” Aldrich Rockefeller? Abby urodziła się w Providence w stanie Rhode Island 26 października 1874 roku w bardzo zamożnej i wpływowej rodzinie, jako jedno z czworga dzieci amerykańskiego biznesmena, polityka i senatora. Odebrała staranne, choć typowe dla panien z jej sfery, wykształcenie. Po skończeniu szkół jako niespełna dwudziestoletnia kobieta udała się w swoją pierwszą podróż po Europie, podczas której odwiedzając liczne muzea, mogła zapoznać się z dziedzictwem kulturowym starego kontynentu. Czteromiesięczne grand tour obejmujące większość krajów zachodnioeuropejskich rozbudziło jej estetyczną wrażliwość i wpłynęło znacząco na zainteresowanie sztuką. Podróż ta zachęciła Abby do późniejszych wielokrotnych wypraw w różne zakątki świata oraz rozwijania kolekcjonerskich pasji przez resztę życia⁹.

Prywatna galeria Abby Aldrich Rockefeller w jej mieszkaniu na Manhattanie, fot. dzięki uprzejmości Rockefeller Archive Center

Jesienią 1894 roku Abby Aldrich poznała swojego przyszłego męża, Johna Davidsona Rockefellera Jr. Syn „naftowego giganta” Johna D. Rockefellera Sr. – założyciela firmy Standard Oil, twórcy bodaj największej w historii USA fortuny oraz wielkiego filantropa, odziedziczył po ojcu nie tylko imię, nazwisko i z czasem majątek, ale przede wszystkim potrzebę działalności charytatywnej. Zasłynął podejmowaniem i finansowaniem licznych inicjatyw na rzecz społeczeństwa, bowiem w jego przekonaniu kapitał rodzinny Rockefellerów powinien służyć dobru publicznemu i ludzkości¹⁰.

John D. Rockefeller Jr. oraz Abby Aldrich Rockefeller, fot. dzięki uprzejmości Rockefeller Archive Center

Abby Rockeffeler z synem Nelsonem | 1908, Rockefeller Archive Center

Narzeczeni pobrali się po pięciu latach znajomości w 1901 roku, a ich wesele zapisało się w historii imprez towarzyskich jako niezwykle huczne i wystawne. Młodzi wyraźnie różnili się temperamentami, ale na szczęście wyjątkowo się uzupełniali. Ona – nie bez powodu zwana „kobietą w rodzinie”, uchodziła za spontaniczną, pełną energii, uroku i poczucia humoru, ale jednocześnie potrafiła być troskliwa i wyrozumiała dla wręcz obsesyjnie potrzebującego jej męża. On – ze wszech miar poważny i nieustannie oczekujący psychicznego wsparcia, był wobec Abby bardzo zaborczy i gdyby tylko mógł, nie dzieliłby się nią z nikim. Chciał ją mieć tylko dla siebie nawet wtedy, gdy chodziło o czas i uwagę poświęcaną szóstce ich własnych dzieci, a co dopiero gdy rzecz dotyczyła zaangażowania Abby w przedsięwzięcia jej własnego pomysłu¹¹.

A trzeba zauważyć, że Abby Rockefeller spragniona była samodzielności i towarzystwa, a wysoka pozycja społeczna i małżeństwo z najbogatszym Amerykaninem otwierały przed nią wiele możliwości. Jako aktywna młoda dama już w czasie I wojny światowej zaangażowała się w działalność Amerykańskiego Czerwonego Krzyża oraz Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Młodych Kobiet (YWCA)¹². Jeśli zaś chodzi o pasje kolekcjonerskie, początkowo dzieliła je z mężem, zakupując dzieła sztuki klasycznej i przedmioty luksusowe do swojego domu: chińską porcelanę, antyki perskie i azjatyckie, grafiki japońskie, średniowieczne gobeliny, dzieła europejskiej sztuki dawnej¹³.

Kamienica Abby i Johna R. Rockefellerów przy 53. ulicy, fot. dzięki uprzejmości Rockefeller Archive Center

Od połowy lat 20. Abby zaczyna kupować dzieła europejskich modernistów, a także współczesną sztukę amerykańską, czego nie pochwalał jej mąż. Jako kolekcjonerzy małżonkowie zaczęli iść w przeciwnych kierunkach. Ona pragnęła zapewnić godne miejsce sztuce swoich czasów, on natomiast, uważając sztukę współczesną za niemoralną, dofinansowywał dzieła z przeszłych wieków, wydając krocie na renowację katedr i zamków we Francji, a także na rekonstrukcję najstarszej dzielnicy Williamsburga. Utworzono z niej tzw. żywe muzeum, które Abby wzbogaciła swoimi zbiorami sztuki ludowej¹⁴.

Abby Rockefeller była początkowo nieco osamotniona w swej sympatii do sztuki awangardowej. W owym czasie Amerykanie nieczęsto przejawiali zainteresowanie nią, można wręcz śmiało powiedzieć, że hołdowanie sztuce współczesnej i stawianie jej na równi ze sztuką dawną budziło w najlepszym razie wątpliwości. Co jednak ciekawe, dużą część wąskiego grona miłośników stanowiły kobiety – głównie spadkobierczynie fortun powstałych w czasach rewolucji przemysłowej, które na fali coraz bardziej aktywnego feminizmu pragnęły wykazać się niezależnością myślenia i postępowania, a także spełnić chwalebny obowiązek wobec społeczeństwa¹⁵.

Szczęśliwie Abby udało się poznać odpowiednie osoby, które potrafiły jej doradzić w zakupach i stały się łącznikami z artystyczną bohemą. Wśród nich był malarz Arthur B. Davies, który jednak nie doczekał otwarcia MoMA, ale jego rekomendacje wpłynęły na kolekcję muzeum. Było to możliwe dzięki pośmiertnemu nabyciu obrazów należących do artysty, ale też za sprawą zbiorów Lilie P. Bliss, której również był doradcą. Bliss krótko współpracowała z pozostałymi dwoma paniami – zmarła dwa lata po otwarciu MoMA. W spadku zapisała 150 obrazów swojej modernistycznej kolekcji fundacji. Aktem tym bardzo przyczyniła się do pobudzenia aktywności młodego przecież muzeum, które swoje zbiory opierało przede wszystkim na darach. Choć Abby Rockefeller starała się, jak mogła, dokonywać przemyślanych i korzystnych zakupów, niekiedy zdarzało się przeoczyć dobre okazje. Jednakowoż idea ruchomej kolekcji MoMA umożliwiała sprzedawanie starszych, by nabywać nowe obiekty i tak skutecznie powiększać i rozwijać zbiory. Dzięki takiemu obrotowi udało się nabyć m.in. Panny z Awinionu Picassa¹⁶.

Pablo Picasso, Panny z Awinionu | 1907, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Duży wpływ na kształtowanie gustu oraz zakupy Abby miała Edith Gregor Halpert – pionierska dealerka sztuki najnowszej. Stosunkowo rzadko Abby wspominała o niej w kontekście założenia MoMA, co było tyleż uzasadnione, co niesprawiedliwe. Helpert była bowiem osobą nieciesząca się szacunkiem ludzi, z którymi zawodowo i prywatnie związana była Rockefeller i z którymi musiała się liczyć. Niewątpliwie to właśnie Edith była mentorką Abby w kwestii amerykańskiej sztuki modernistycznej oraz twórczości ludowej, którą uważała za ogniwo zespalające plastyczne tradycje Ameryki Północnej. To właśnie ona umożliwiała Abby zaglądanie do pracowni malarzy i bezpośredni z nimi kontakt. Niestrudzona promotorka amerykańskich artystów musiała być obdarzona niezwykłą charyzmą i intuicją, tak przecież niezbędną w handlu sztuką, skoro karierę rozpoczęła jako biedna żydowska imigrantka z Ukrainy, a skończyła jako multimilionerka, która sztukę ludową oraz amerykańską awangardę wprowadziła na salony¹⁷.

Abby Rockefeller w opinii Alfreda Barra bardziej niż pozostałe dwie damy przyczyniła się do sukcesu MoMA i propagowania modernizmu. Jest to zrozumiałe chociażby dlatego, że Lillie P. Bliss wcześnie zmarła, a trzecia z pań Mary Q. Sullivan, żona kolekcjonera sztuki i prawnika, wycofała się z aktywnej działalności w fundacji po jego śmierci, zachowując od 1935 roku dożywotnie honorowe członkostwo¹⁸. Abby, zdając sobie sprawę z tego, że również żyć wiecznie nie będzie, włączyła do pracy na rzecz MoMA swoich synów, Nelsona i Davida, którzy kontynuowali dzieło rozpoczęte przez matkę.

Nelson Rockefeller z Fridą Kahlo i Rosą Covarrubis, fot. Guzman, ok. 1943, dzięki uprzejmości Rockefeller Archive Center

Dopóki jednak żyła, działała niestrudzenie, była członkiem Rady Powierniczej, pełniła funkcję skarbnika, wiceprezesa i wiceprzewodniczącego oraz inne ważne funkcje w strukturach organizacyjnych muzeum¹⁹, służąc radą i pomocą innym. Twierdziła, że umiejętność współpracy i zarządzania zawdzięczała swoim bogatym macierzyńskim doświadczeniom²⁰. „Mama MoMA” zadbała nie tylko o swoje „ukochane dziecko”, dziełami z prywatnej kolekcji hojnie obdarowała bowiem również inne muzea, m.in. MET²¹. Odeszła w roku 1948.

Bibliografia:
1. Acts of Possession: Collecting in America, red. L. Dilworth, New Brunswick 2003.
2. https://escholarship.org/content/qt99x566tv/qt99x566tv.pdf.
3. https://press.moma.org/wp-content/uploads/2017/08/7_MoMA_June2017_PressRelease.pdf.
4. https://rockarch.org/resources/about-the-rockefellers/abby-aldrich-rockefeller.
5. https://rockarch.org/resources/about-the-rockefellers/john-d-rockefeller-jr.
6. https://web.archive.org/web/20071014042959.
7. http://findarticles.com/p/articles/mi_m1026/is_5_166/ai_n9505400.
8. https://web.archive.org/web/20150320063949.
9. http://www.theartstory.org/museum-moma.htm.
10. https://www.encyclopedia.com/women/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/sullivan-mary-quinn-1877-1939.
11. https://www.metmuseum.org/art/libraries-and-research-centers/leonard-lauder-research-center/research/index-of-cubist-art-collectors/bliss.
12. https://www.moma.org/interactives/moma_through_time/1920/starting-a-collection-from-scratch.

• Info
• Lista artykułów

» Alicja Czuber-Filonik

Sztuka w jej życiu jest obecna od lat, lubi jej poświęcać czas tzn. przyglądać się jej, analizować, czytać o niej i szperać w poszukiwaniu ciekawych informacji. Po maturze z historii sztuki skończyła policealne studium architektury. Jest żoną rzeźbiarza, matką trójki dzieci, a obecnie, po wielu latach, wreszcie studentką muzeologii, kierunku, który w pełni odzwierciedla jej zainteresowania. Uważa, że na robienie tego co lubimy nigdy nie jest za późno. Powiedzenie „czym skorupka za młodu nasiąknie...” pasuje do niej jak ulał.

• Abby Rockefeller i MoMA, czyli historia założycielki najważniejszego muzeum sztuki współczesnej świata - 5 lutego 2021
• Hrabia Atanazy Raczyński — kolekcjoner i jego galerie - 19 grudnia 2019
• Władysław Strzemiński — unizm teoria i praktyka - 15 listopada 2019
• Najwięksi kolekcjonerzy wszech czasów — Durand-Ruel, Kahnweiler, Duveen, Wildenstein - 30 września 2018
• W krainie gigantów czyli o Muzeum Guggenheima w Bilbao - 7 grudnia 2017