Stanisław Wyspiański, Portret Wandy Siemaszkowej w stroju scenicznym Panny Młodej z »Wesela«, 1901,
pastel, papier, 61,5 × 47,2 cm,
Muzeum Górnośląskie w Bytomiu
Fotografia Wandy Siemaszkowej • Stanisław Wyspiański, Portret Wandy Siemaszkowej w stroju scenicznym Panny Młodej z »Wesela« | 1901, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu
Przez pierwsze dni marca 1901 roku na łamach krakowskiej prasy informowano o odbywających się w Teatrze Miejskim próbach do dramatu Stanisława Wyspiańskiego Wesele. Ponieważ bohaterami sztuki miały być osoby powszechnie znane, wydarzeniem tym żył cały Kraków, a plotkom i domysłom nie było końca.
W szczególności dziennikarze „Czasu” komunikowali o oryginalności sztuki i wyzwaniach przed jakimi stanęli grający w niej aktorzy. „Ponieważ jednak sztuka ta, wysoce oryginalna, dla artystów przedstawia duże trudności i potrzebuje w wykonaniu wielkiej subtelności, przeto nie będzie jeszcze graną w nadchodzącą sobotę, chociaż w niedługim bardzo czasie wejdzie na repertuar”1. To notatka z 4 marca 1901 roku. W kolejnych wydaniach dziennika, w dziale wydarzeń kulturalnych, umieszczano anons mającej się odbyć prapremiery dzieła Wyspiańskiego w dniu 16 marca.
Pełne próby miały rozpocząć się dokładnie na cztery dni przed uroczystym pokazem. Kierował nimi reżyser spektaklu Adolf Walewski (wcielając się równocześnie w rolę Nosa) oczywiście przy pomocy autora Wesela. Nie brakowało jednak złośliwych komentarzy, że premiera ostatecznie „wyreżyserowała się sama”.
„Wesele”. Teatr Miejski w Krakowie, Muzeum Narodowe w Krakowie
Wyspiański wziął również udział w pracach nad dekoracją sceniczną. W tym zakresie współpracował z Janem Spitziarem, który w Teatrze Miejskim pracował od 1893 roku, a więc od samego początku działalności tej instytucji. Spitziar w przeważającej większości udostępniał jednak gotowe projekty do kolejno wystawianych sztuk, natomiast rzadziej realizował własne pomysły. Panowie mieli okazję współpracować ze sobą wielokrotnie, między innymi przy inscenizacji dramatu Bolesław Śmiały.
Scenografia Wyspiańskiego była niemalże wiernym odtworzeniem wnętrza bronowickiej chaty, należącej do Włodzimierza Tetmajera oraz jego żony Anny Mikołajczykówny.
To w tym miejscu podczas drugiego dnia wesela Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny (ślub miał miejsce 20 listopada 1900 r. w kościele NMP w Krakowie) odbyły się czepiny, wydarzenie, będące kanwą dla napisania przez Wyspiańskiego dramatu, którego teatralna interpretacja stała się wielką sensacją jeszcze przed samą premierą.
Stanisław Kamocki, Portret Jadwigi Mikołajczykówny | między 1898 a 1902, Muzeum Narodowe w Krakowie
Ciekawość kto i w jakim świetle zostanie przedstawiony na scenie doskonale wpłynęła na frekwencję widowni. I to nie tylko w dniu pierwszego pokazu. Po upływie ponad miesiąca czasu na łamach „Głosu Narodu” można było przeczytać:
„Wesele Wyspiańskiego wypełniło wczoraj znowu teatr po brzegi. Kasa była wyprzedana. Sukces kasowy tego znakomitego dzieła jest w ogóle wprost wyjątkowy.2”
Wyspiański odpowiadał również za oświetlenie spektaklu, zapewniając dodatkowe efekty między innymi dzięki zmianie barwnych filtrów na reflektorach, czy też uzyskując w tle celowo przemieszczające się cienie grających aktorów.
Za kostiumy odpowiedzialny był Ludwik Rozwadowicz. Prasa informowała już wcześniej, że stroje będą oryginalne, takie jakie są używane w Bronowicach3.
Aleksander Gierymski, Dziewczyna z Bronowic | 1893–1894, Muzeum Narodowe w Krakowie
Ze względu na obecność w dramacie znacznej liczby postaci, w spektaklu musiało wziąć udział większość pracowników teatru, a niektóre role znajdują się w rękach artystów pierwszorzędnych4.
I tak wymieniając nielicznych, w rolę Pana Młodego wcielił się Bolesław Zawierski, Panny Młodej – Wanda Siemaszkowa, Gospodarza – Włodzimierz Sobiesław. Pierwowzorem Dziennikarza był Rudolf Starzewski, autor licznych recenzji teatralnych w krakowskim „Czasie”. Natomiast w postać Czepca wcielił się Józef Kotarbiński, dyrektor Teatru Miejskiego w Krakowie w latach 1899-1905, w którego to domu 17 lutego 1901 roku odbyła się premiera Wesela, w postaci uroczystego odczytu tego dzieła.
Wanda Siemaszkowa | 1908, karta pocztowa, autor: Teodozy Bahrynowicz, Leon Propst, Muzeum Krakowa
Oprawę muzyczną powierzono Michałowi Świerzyńskiemu, kompozytorowi, synowi malarza Saturnina Świerzyńskiego. Ludowe utwory zaprezentowała wówczas kapela złożona z czterech bronowickich chłopów, zastąpiona w późniejszym czasie zespołem profesjonalnych muzyków.
Wesele wystawiano w Krakowie do 1904 roku, a więc do momentu konfliktu Wyspiańskiego z Kotarbińskim, czterdzieści dziewięć razy. Rok później sztukę na deski teatru przywrócił jego nowy dyrektor Ludwik Solski (o tę posadę bezskutecznie zabiegał również Wyspiański), z pewnymi zmianami, które zastosował uprzednio we Lwowie.
Dekoracje wykonane przez Stanisława Wyspiańskiego złożono do magazynów. W niewyjaśnionych okolicznościach zaginęły stroje. Częściowo zostały one utrwalone na pocztówkach realizowanych na podstawie fotografii ukazujących aktorów w kostiumach scenicznych, które wykonano w atelier, w sztucznie wyreżyserowanych pozach.
Panna Młoda – Wanda Siemaszkowa
Doskonałą kreację Wandy Siemaszkowej w roli Panny Młodej docenił sam autor dramatu. Wyspiański miał w ramach podziękowań podarować jej kosz marcepanowych ziemniaków wraz z dołączonym liścikiem:
„Mojej uroczej Pannie Młodej – Stanisław Wyspiański”.
Siemaszkowa nie była pierwszą aktorką wybraną do odegrania tej roli. Uprzednio propozycję odrzuciły chociażby Gabriela Morska oraz Maria Przybyłko. Ostatecznie Wanda Siemaszkowa zgodę na wystąpienie w dramacie podjęła dopiero na trzy dni przed słynną prapremierą.
Wanda Siemaszkowa w roli Julki w sztuce W sieci Jana Augusta Kisielewskiego, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl
Jej możliwości aktorskie widzowie podziwiali podczas kolejno wystawianych spektakli. 15 czerwca 1901 roku podano jednak informację, że z powodu nagłej niedyspozycji Pani Siemaszkowej, rolę Panny Młodej w kolejnym przedstawieniu odegra inna wybitna aktorka, wspomniana już Maria Henryka Przybyłko-Potocka5. To właśnie druga z Pań została uwieczniona na fotografii, którą wydano następnie w formie pocztówki.
Bolesław Zawierski (Pan Młody) i Maria Henryka Przybyłko-Potocka (Panna Młoda) w strojach z Wesela, Atelier „Zofia ” | 1901, źródło: Encyklopediateatru.pl
Jak wyglądała aktorka wcielająca się w rolę Panny Młodej w dniu prapremiery Wesela, chociaż fragmentarycznie, można zobaczyć na dwóch wykonanych przez Wyspiańskiego portretach Wandy Siemaszkowej.
Stanisław Wyspiański, Portret Wandy Siemaszkowej w stroju scenicznym Panny Młodej z »Wesela« | 1901, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu
Stanisław Wyspiański, Portret Wandy Siemaszkowej w roli Panny Młodej w dramacie »Wesele« | 1901, Muzeum Narodowe w Krakowie
Na pracy znajdującej się w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu aktorka ukazana została w stroju scenicznym. Częściowo, artysta uchwycił jej białą bluzkę oraz zdobiony gorset. Na głowie, zgodnie z bronowickim strojem ludowym, ma założony wianek, z którego na ramiona opadają liczne tasiemki w kwiatową dekorację.
Na odwrociu pracy znalazła się odręczna adnotacja Wandy Siemaszkowej, informująca o czasie i miejscu powstania portretu:
„Pozowałam ś.p. Stanisławowi Wyspiańskiemu w roku wystawienia Wesela 1901 – jako – Młoda – Wesela, w Krakowie, przy Krowoderskiej, w Maju. Wanda Siemaszkowa Kraków 11/5 1912 r.”
Stanisław Wyspiański, Portret Wandy Siemaszkowej w stroju scenicznym Panny Młodej z »Wesela«, odwrocie | 1901, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, fot. Witalis Szołtys
Do mieszkania przy ulicy Krowoderskiej w Krakowie, wraz z rodziną, Wyspiański wprowadził się około 15 stycznia 1901 roku. W jednym z pokoi mieściła się jego słynna błękitna pracownia, której ściany pomalowano w kolorze szafiru. Właśnie w tym miejscu zgodnie z wpisem aktorki miał powstać jej portret.
Siemaszkowa była uważana za jedną z najwybitniejszych aktorek swoich czasów. Została zapamiętana nie tylko ze względu na doskonałe kreacje sceniczne, ale również zaangażowanie w pracę pedagoga, wizje reżyserskie, a także za umiejętności zarządzania instytucjami na stanowisku dyrektora teatru.
Wanda Siemaszkowa jako Donna Alnica w Bestii Jerzego Żuławskiego | 1907, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl
Jej ojciec, Feliks Sierpiński, był twórcą amatorskiej grupy teatralnej, co z dużym prawdopodobieństwem wpłynęło na wybór życiowej drogi. Pierwsze kroki na polu aktorskiej edukacji stawiała w Warszawie w 1886 roku, gdzie podstawowych lekcji udzielał jej Józef Kotarbiński. Z czasem na scenach teatrów pojawiała się w towarzystwie najwybitniejszych artystów, jak chociażby Heleny Modrzejewskiej. Na etapie zdobywania zawodowych doświadczeń istotną postacią jaką miała okazję spotkać był Tadeusz Pawlikowski, od którego wsparcia i cennych wskazówek rozpoczęła się jej wielka kariera.
Wanda Siemaszkowa jako Donna Alnica w Bestii Jerzego Żuławskiego | 1907, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl
Przełomowe w życiu artystki były występy w sezonie 1898/99. Zagrała wówczas m.in. w roli Marii w Warszawiance Stanisława Wyspiańskiego, czy też jako Młynarka w Zaczarowanym kole Lucjana Rydla. Występowała również w utworach współczesnych. Stworzyła doskonałe role Marii Stuart (w inscenizacji dramatu Juliusza Słowackiego), czy Heddy Gabler z utworu Henrika Ibsena. Gościnnie występowała w całej Polsce, a od 1906 roku przez dwanaście lat pracowała w teatrze lwowskim.
Wanda Siemaszkowa, Przedstawienie Królewska rodzina w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie | 1934, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Po zakończeniu I wojny światowej podjęła się kierowania Teatrem Miejskim w Bydgoszczy. Przez okres czterech sezonów współpracowała również z Teatrem Śląskim w Katowicach. Na Śląsku obchodziła jubileusz 50-lecia swojej pracy twórczej. Od 1945 roku kierowała Teatrem Ziemi Rzeszowskiej, który nosi imię Wandy Siemaszkowej. Zmarła dwa lata później, w dworku Marii Konopnickiej w Żarnowcu.
Wanda Siemaszkowa, Przedstawienie Upiory Henryka Ibsena w Teatrze Miejskim im. Juliusza Słowackiego w Krakowie | 1935, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Portret Wandy Siemaszkowej w stroju scenicznym Panny Młodej z Wesela został zakupiony do zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu w 1947 roku z kolekcji Ireny Łepkowskiej w Krakowie. Obecnie stale eksponowany jest w przestrzeni Galerii Malarstwa Polskiego.
Bibliografia:
1. Wesele we wspomnieniach i krytyce, Kraków, 1970.
2. Godyń D., Laskowska M., Wyspiański, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2019.
3. Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie sezon 1972/1973, folder pod. red. Hanny Sarneckiej-Partyki.
Artykuł sprawdzony przez system Antyplagiat.pl
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
Informacja o tym, kto był pierwowzorem Dziennikarza, dość niefortunnie znajduje się wśród informacji na temat obsady sztuki. To raczej nie to miejsce 🙂
Ślub Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny miał miejsce 20 listopada 1900 r. w kościele NMP w Krakowie, nie 21 listopada.
Jeden kostium z prapremiery do roli Upiora znajduje się w zbiorach Muzeum Krakowa i jest prezentowany na wystawie w Rydlówce.