Johannes Vermeer „Dziewczyna z perłą”

Johannes Vermeer, Dziewczyna z perłą, ok. 1665–1666
olej, płótno, 44,5 × 39 cm,
Mauritshuis, Haga

Johannes Vermeer, Dziewczyna z perłą | ok. 1665-1667, Mauritshuis, Haga

Niewątpliwie jest to jedno z najczęściej reprodukowanych dzieł w historii malarstwa. A przecież śmiało można by zapytać: co w tym obrazie jest niezwykłego? To dzieło niepozorne, bo mierzące zaledwie 44,5 × 39 cm¹. I pewnie z łatwością można by je przeoczyć przechadzając się po haskim Mauritshuisie, gdyby nie tłum turystów oblegających go dookoła. Dziewczyna z perłą, pomimo swoich niewielkich wymiarów i prostoty ujęcia, hipnotyzuje i na długo pozostaje w pamięci. Dzieło wyśmienitego malarza Johannesa Vermeera nie bez powodu nazywane jest „Mona Lisą Północy”.

Vermeer był cenionym artystą oraz znawcą sztuki w XVII-wiecznych Niderlandach. Po przedwczesnej śmierci w wieku zaledwie 43 lat², popadł w zapomnienie, a jego obrazy często były przypisywane innym malarzom. Na nowo odkryto jego geniusz dopiero w latach 80. XIX wieku.

Vermeer był perfekcjonistą. Nad każdym obrazem pracował bardzo długo, średnio tworzył 2–3 dzieła na rok. Dużo uwagi poświęcał detalom i kompozycji. Dziś znanych jest jedynie 36 obrazów jego autorstwa. Najsłynniejszy z nich, Dziewczyna z perłą, datowany na lata 1665–1666, przez długi czas był w prywatnej kolekcji, niedostępny dla szerszej publiczności. Jako Dziewczyna w turbanie został kupiony na aukcji w 1881 roku za niewielką wówczas kwotę 2 guldenów i 30 centów. Dzieło nabył kolekcjoner sztuki Arnoldus Andries des Tombe. Po jego śmierci w 1902 roku płótno zostało przekazane Muzeum Mauritshuis w Hadze, gdzie znajduje się do dziś³.

© Mauritshuis Museum, Den Haag, fot. Ivo Hoekstra

© Mauritshuis Museum, Den Haag, fot. Ronald Tilleman

Po restauracji dzieła w 1994 roku usunięto pożółkłą warstwę werniksu, dzięki czemu sygnatura mistrza stała się widoczna, a obrazowi został przywrócony dawny blask⁴.

© Mauritshuis Museum, Den Haag, fot. www.mauritshuis.nl/girlwithablog

Dzieło przedstawia młodą dziewczynę, której twarz ukazana na czarnym jednolitym tle zwraca się w kierunku widza. Wyraźnym, a właściwie jedynym, akcentem jest kolczyk z dużą perłą, w której widzimy refleks światła. Światło – jak w większości dzieł Vermeera – pada z lewej strony obrazu. To ono jest najważniejszym czynnikiem budującym nastrój w jego twórczości i modelującym kształty w miękki, niemal leonardowski sposób. Kompozycja jest oszczędna i statyczna, kolorystyka harmonijna, choć raczej chłodna. Szczególnie zwraca uwagę często stosowany przez artystę dwuton cynober–ultramaryna.

Vermeer często malował kobiety. Jednak Dziewczyna z perłą różni się od pozostałych dzieł tego malarza. Zazwyczaj ukazywał swoje modelki we wnętrzu mieszczańskich domów, wykonujące codzienne czynności, jak na słynnych dziełach Mleczarka lub Czytająca list. Kobiety na jego płótnach są zwykle osadzone w określonym kontekście historycznym, a stroje i przedmioty wskazują na ich role społeczne bądź ukryty w obrazie przekaz. Dziewczyna z perłą została przedstawiona na czarnym tle, widoczna od ramion w górę, bez szczególnych atrybutów. Kostium, a właściwie zawinięty na głowie turban, również nie podpowiada nam wiele. Nie jest niczym charakterystycznym dla epoki, w której tworzył artysta. Począwszy już od XVI wieku turbany były używane jako rekwizyty w obrazach w celu dodania im egzotyki.

To, co intryguje najbardziej, to mimika twarzy modelki. Sprawia wrażenie, jakby została przyłapana przez widza, a świadomość bycia obserwowaną odbija się w jej twarzy; szeroko otwarte oczy i lekko rozchylone usta pokazują nam jej zaskoczenie lub nawet strach. Wyraziste emocje przeciwstawione są bezruchowi, wręcz pustce, która otacza bohaterkę. Światło, padające z lewej strony obrazu, oświetla i miękko modeluje jej twarz. Dodaje to nieco teatralności, wciąż jednak bardzo subtelnej. Brak kontekstu sytuacyjnego oraz czarne tło za postacią wzmagają dodatkowo aurę tajemnicy. Typ urody portretowanej kobiety jest bardzo intrygujący. Nie odzwierciedla klasycznych kanonów piękna, przez co tym bardziej zastanawiamy się, czy dziewczyna nam się podoba. Jej twarz natomiast skrywa w sobie dużo emocji, których nie potrafimy odgadnąć.

Johannes Vermeer, Dziewczyna z perłą, detal | ok. 1665–1667, Mauritshuis, Haga

Perła umieszczona na środku kompozycji może mieć różne konotacje. W średniowieczu ozdoba ta, ze względu na swój blask i czystość koloru, kojarzona była z niewinnością. Jednak w epoce baroku pojawiała się często w martwych naturach, oznaczając marność rzeczy ziemskich oraz kobiecą próżność⁵. Warto tu wspomnieć o innym dziele Vermeera, Kobieta ważąca perły, w którym artysta umieścił modelkę na tle wiszącego na ścianie Sądu Ostatecznego. Można się zastanawiać, czy podobne znaczenie może mieć perła również w tym dziele.

A kim jest kobieta z obrazu? Nie znamy tożsamości modelki. Wokół tego zagadnienia powstało kilka teorii. Sugerowano, że mogła nią być jedna z córek artysty, Maria, jednak w czasie powstawania obrazu miała ona zaledwie dwanaście lat, więc hipoteza ta nie brzmi wiarygodnie⁶. Kolejną kandydatką jest Magdalena van Ruijven, ponieważ jej ojciec był długoletnim zleceniodawcą i opiekunem Vermeera, a przede wszystkim pierwszym właścicielem tego płótna. Również ta hipoteza ma słaby punkt: dziewczyna ubrana jest w prosty strój, bardziej charakterystyczny dla dziewcząt służebnych, niższego pochodzenia.

Najbardziej prawdopodobna jest hipoteza, że obraz nie przedstawia żadnej konkretnej osoby, jest tylko tronie⁷, czyli studium tworzonym przez malarzy w celach ćwiczebnych, czasem wystawianych na targach, a więc nie przeznaczonych dla konkretnego zleceniodawcy. Najczęściej tronies przedstawiały intrygującą fizjonomię, ekspresję twarzy, nietypową urodę. Takie płótna stanowiły demonstrację umiejętności malarskich artysty i były jedynie ciekawostką dla kolekcjonerów, a nie obrazami o dużej wartości w ówczesnym handlu sztuką. Możliwe, że dziewczyna z perłą to tylko wymyślona przez Vermeera postać.

Na poparcie tej hipotezy można wymienić jeszcze dwa podobne do tego obrazy autorstwa Vermeera: Dziewczyna w czerwonym kapeluszu oraz Portret młodej kobiety, również pochodzące z dojrzałego okresu twórczości malarza. Tutaj, podobnie jak w Dziewczynie z perłą, Vermeer skupił się przede wszystkim na oddaniu mimiki twarzy, zupełnie eliminując wątek rodzajowy, tak charakterystyczny dla całej jego twórczości. Dziewczyna z perłą łączy niezwykle oryginalny urok prostoty z mistrzowskimi przejściami światłocieniowymi, a siła wyrazu jej twarzy sprawia, że obraz nie ma sobie równych.

Bibliografia:
1. Duparc F.J., Wheelock A.K., Johannes Vermeer, Washington–Hague–New Haven 1995.
2. Slive S., Dutch painting 1600–1800, New Haven 1995.
3. Liedtke W., Plomp M., Ruger A., Baarsen R., Vermeer and the Delft school, New York 2001.
4. Strona internetowa poświęcona twórczości artysty: http://www.essentialvermeer.com/catalogue/girl_with_a_pearl_earring.html#.WfMtl1u0MdU.
5. Oficjalna strona internetowa Mauritshuis: https://www.mauritshuis.nl/nl-nl/verdiep/de-collectie/kunstwerken/meisje-met-de-parel-670/.

• Info
• Lista artykułów

» Katarzyna Jagocha

Absolwentka historii sztuki z Krakowa. W każdej epoce artystycznej znajdzie coś, co zapadnie jej w pamięć, ale szczególnym zainteresowaniem darzy sztukę holenderską XVII w. oraz okres Młodej Polski. Lubi dzieła wychodzące poza schematy swojej epoki, docenia niekonwencjonalne piękno, wszędzie szuka drugiego dna. W wolnych chwilach realizuje nową pasję, jaką jest grafika komputerowa.

• Pieter Bruegel starszy „Szalona Greta” - 12 sierpnia 2021
• Szkoła utrechcka, czyli caravaggionizm północny - 5 marca 2021
• Johannes Vermeer „Alegoria Malarstwa” - 10 maja 2020
• Rzeźbiarz pracuje w materii, aby materią być przestała. O życiu i twórczości Bolesława Biegasa - 22 kwietnia 2020
• Dante Gabriel Rossetti „Astarte Syriaca” - 29 lipca 2019
• Carel Fabritius „Szczygieł” - 27 maja 2019
• Johannes Vermeer „Mleczarka” - 18 marca 2019
• Johannes Vermeer „Dziewczyna z perłą” - 20 sierpnia 2018
• Auguste Rodin. Na drodze do modernizmu - 29 kwietnia 2018
• „Tak, jak tylko potrafię.” Jak skromny Jan van Eyck zrewolucjonizował malarstwo - 28 stycznia 2018