Yves Saint Laurent w Marrakeszu, fot. Reginald Gray © Fondation Pierre Bergé–Yves Saint Laurent, © Musée Yves Saint Laurent, Paryż
Yves Henri Donat Mathieu-Saint-Laurent (1936–2008) sukces i oryginalność swoich kreacji zawdzięczał przede wszystkim matce i Afryce. Jego przodkowie mieszkali w Alzacji, z której wyemigrowali, gdy została przyłączona do Cesarstwa Niemieckiego w 1871 roku. Charles Jules Mathieu-Saint-Laurent (1831–1877) był prawnikiem i zastępcą burmistrza w Colmarze. Jego żona Émilie, z domu Leblond, z pochodzenia była meksykańską Indianką. Podobno wyróżniała się tak niezwykłą urodą, że została modelką Frédérica-Auguste’a Bartholdiego i pozowała mu do posągu Oceanii, stanowiącego część fontanny Pięciu Kontynentów w Colmarze. Prawnuk tej pary, a ojciec Yves’a, Charles Mathieu-Saint-Laurent (1909–1988), został prezesem firmy ubezpieczeniowej posiadającej sieć kin w koloniach francuskich Afryki Północnej: Algierii, Tunezji i Maroku.
Młody Yves Saint Laurent, © Fondation Pierre Bergé–Yves Saint Laurent
Artysta przyszedł na świat w algierskim Oranie, gdzie żył Albert Camus, autor słynnej powieści Dżuma, której akcja zresztą rozgrywa się w tym mieście. Przyszły projektant mody spędził tu swą młodość. Inspirowały go barwy, zapachy i klimat afrykańskiego kraju, który na skutek wojny z Francją (1954–1962) na jego oczach zmienił się nie do poznania. W Oranie urodziła się także matka Yves’a, Lucienne Andrée Wilbaux (1914–2010), jako owoc kazirodczego gwałtu. Fakt ten zaciążył na jej życiu i miał wpływ na kondycję psychiczną jej wrażliwego syna. To właśnie matka, z którą łączyła go szczególna więź, rozbudziła w nim zamiłowanie do rzeczy modnych, zainteresowanie strojem i jego detalami. Jako projektant mody Yves wspierał kobiety w walce o emancypację i niezależność. Traktował je jak krzywdzone boginie, strojem wzmacniał ich siłę i składał im hołd.
Edukacja
W Oranie Yves uczęszczał do Lycée Lamoricière, w 1954 roku przeniósł się do stolicy Francji, by uczyć się w École de la Chambre Syndicale de la Couture Parisienne. Szkoła, założona w 1868 roku, zapewniała edukację w dziedzinie mody i technik haute couture. Termin ten jest – dzięki dekretowi z 1945 roku – prawnie chronioną nazwą pracowni, które muszą spełniać określone kryteria, spośród których najważniejsze to rękodzieło, limit zatrudnianych pracowników oraz organizacja dwóch pokazów mody rocznie. Warunki dekretu mają zapewniać unikatowość strojów szytych na miarę, w odróżnieniu od masowości ubiorów prêt-à-porter. Marka ta jest zarezerwowana dla Paryża, który w czasach Ludwika XIV stał się stolicą mody.
Notabene pierwszą wielką osobistością francuskiej haute couture była Rose Bertin, która doradzała w kwestiach modowych królowej Marii Antoninie. Z sukcesem konkurowała z mężczyznami w patriarchalnym systemie przedsiębiorców – w 1770 roku otworzyła własną pracownię Le Grand Mogol.
Kariera i wojna
Yves Saint Laurent zrobił błyskotliwą karierę w Paryżu dzięki zwycięstwu w konkursie firmy Woolmark na projekt sukienki koktajlowej. Poznał wówczas redaktora naczelnego miesięcznika „Vogue”, Michela de Brunhoffa, który zaaranżował jego spotkanie z Christianem Diorem. Król mody zatrudnił oryginalnego młodzieńca jako asystenta, a następnie mianował go głównym projektantem.
Christian Dior i Yves Saint Laurent, za kulisami pokazu mody avenue Montaigne 30., Paryż | ok. 1956, fot. dzięki uprzejmości © Musée Yves Saint Laurent, Paryż
Po śmierci swego mentora i mistrza w 1957 roku Saint Laurent, mając zaledwie dwadzieścia jeden lat, przejął kierownictwo artystyczne domu mody Dior i uratował firmę przed bankructwem.
Jego pierwsza kolekcja Trapeze, przedstawiona w styczniu 1958 roku, odniosła ogromny sukces. Jednak dwa lata później w związku z wojną Francji z algierskim Frontem Wyzwolenia Narodowego Yves został powołany do wojska. Załamał się nerwowo przed wyjazdem do kraju swego dzieciństwa, gdzie miał tłumić antykolonialne powstanie, strzelać do sąsiadów i szkolnych kolegów. Piętnowany i zaszczuty przez żołnierzy w koszarach trafił do szpitala psychiatrycznego Val de Grâce, gdzie elektrowstrząsami usiłowano zmienić także jego orientację na heteroseksualną. Leczono go środkami uspokajającymi, których przyjmowanie przyczyniło się do jego trwającego całe życie uzależnienia od narkotyków.
W trakcie ponad siedmioletniego konfliktu w Algierii zginęło łącznie prawie milion osób, a kolejne dwa miliony wyemigrowały. Byli to Europejczycy, głównie Francuzi, często – jak rodzina Camusa i Saint Laurenta – mieszkający tam od pokoleń. Exodus dotyczył prawie takiej samej liczby rdzennej ludności. U progu niepodległości, którą uzyskała ta francuska kolonia w 1962 roku, nasiliły się zamachy terrorystyczne – w Oranie doszło do ich serii w lipcu tamtego roku. Wojna w Algierii była tematem tabu we Francji do 1999 roku.
Coming out of the closet
Tymczasem dom mody Dior z powodu niezawinionej absencji zwolnił Saint Laurenta. Mężem opatrznościowym okazał się wówczas Pierre Bergé (1930–2017), który wydostał projektanta ze szpitala. Panowie poznali się w 1958 roku i zauroczyli się w sobie od pierwszego wejrzenia.
Pierre Bergé i Yves Saint Laurent w Marrakeszu | koniec lat 60-tych, © Pierre Bergé © Droits réservés, dzięki uprzejmości © Musée Yves Saint Laurent, Paryż
Dla Saint Laurenta Bergé porzucił swego partnera – malarza ekspresjonistę Bernarda Buffeta. Bergé był sekretarzem artysty, to dzięki niemu obracał się w kręgach artystycznych i nawiązywał kontakty z wieloma pisarzami, wśród których znaleźli się Albert Camus i Jean Cocteau. To właśnie Cocteau przedstawił Bergé’owi Diora, który z kolei zapoznał go z Saint Laurentem.
Bergé w imieniu Saint Laurenta pozwał Diora za naruszenie umowy o pracę. Otrzymane odszkodowanie w wysokości 680 000 franków stało się kapitałem początkowym, dzięki któremu obaj mogli założyć firmę modową w 1961 roku. Szybko nabrali wiatru w żagle, bo osiemdziesiąt procent udziałów wykupił pozyskany przez nich Jesse Mack Robinson, kierownik kilku korporacji w amerykańskiej Atlancie i filantrop. Yves Saint Laurent Couture zatrudniła personel, który porzucił Diora. Pierwsza kolekcja została zaprezentowana już 29 stycznia 1962 roku.
Yves Saint Laurent przy swoim biurku w studio przy alei Marceau 5 w Paryżu | 1986, © Droits réservés, dzięki uprzejmości Musée Yves Saint Laurent, Paryż
Musée Yves Saint Laurent w Paryżu, fot. © Sophie Carre, dzięki uprzejmości © Musée Yves Saint Laurent, Paryż
Yves Saint Laurent, Anne-Marie Muñoz i Pierre Bergé w studio przy alei Marceau | 1977, fot. Guy Marineau, © Guy Marineau, dzięki uprzejmości © Musée Yves Saint Laurent, Paryż
Podział ról w firmie był przejrzysty: Yves projektował, Pierre zajmował się stroną finansowo-organizacyjną. To on przekonał twórcę do wejścia na chłonny rynek ubrań i odegrał kluczową rolę w przekształceniu domów mody z przedsiębiorstw rzemieślniczych w międzynarodowe korporacje produkujące gotową odzież.
Awangarda
Ten śmiały krok stawiający na egalitaryzm przyniósł obu nie tylko zawrotny sukces finansowy, ale i wizerunkowy. Bergé, kierując się wiedzą biznesową i intuicją, znakomicie wykorzystał predyspozycje Yves’a szczególnie uwrażliwionego na nowe zjawiska społeczne. W 1966 roku partnerzy otworzyli butik SAINT LAURENT na lewym brzegu Sekwany, by ubierać wszystkie kobiety, a nie tylko zamożne klientki. Rozwinięto sieć sklepów w różnych krajach, co pozwoliło stworzyć przystępniejszą cenowo ofertę w latach 80. Tak powstała garderoba nowoczesnej kobiety, na którą składały się spodnie, marynarka i trencz. Projektant ubrał panie w smoking, strój safari i kombinezon. Używając męskich atrybutów i wyposażając je w symbole władzy, dodał im pewności siebie i śmiałości. Jednocześnie ocalił ich kobiecość, osłaniając ich ciała transparentnymi tkaninami.
Wpływ na artystyczne decyzje dyktatora mody mieli także egzystencjaliści, ich anarchizm i nonkonformizm. Awangarda rewolucji hippisowskiej pogłębiła w nim zainteresowania innymi kulturami oraz odmiennymi stanami świadomości. Saint Laurent wypromował typowe dla subkultur skórzane kurtki i wysokie buty oraz nurt unisex. W swoich projektach wykorzystywał też modę uliczną.
Sława i rozstanie
Od schyłku lat 50. aż do końca swojej kariery Saint Laurent projektował kostiumy dla teatru, baletu, kina i do musicali. Współpracował z aktorem i scenarzystą Jeanem-Louisem Barraultem, tancerzem i choreografem Rolandem Petitem i jego żoną Zizi Jeanmaire, reżyserem teatralnym Claudem Régym oraz Luisem Buñuelem czy François Truffautem i innymi sławami.
Tablica kolekcji Ensembles habillés, kolekcja haute couture jesień-zima 1965, © Yves Saint Laurent, dzięki uprzejmości © Musée Yves Saint Laurent, Paryż
Sukienka koktajlowa, kolekcja haute couture jesień-zima 1965, © Yves Saint Laurent, © Sophie Carre, dzięki uprzejmości © Musée Yves Saint Laurent, Paryż
Sukienka koktajlowa na modelce Dianie Gaertner, kolekcja haute couture jesień-zima 1965, pokaz mody Centre Pompidou, Paryż | 22 stycznia 2002, © Yves Saint Laurent, © Guy Marineau, dzięki uprzejmości © Musée Yves Saint Laurent, Paryż
Ubierał takie gwiazdy jak Jean Marais, Jeanne Moreau, Isabelle Adjani czy Catherine Deneuve, z którą połączyła go silna przyjaźń. Od 1965 roku składał hołd wielkim artystom poprzez swoje kolekcje haute couture: Mondrian Look czy rok późniejszą Pop Art Look. Inspirowała go twórczość Andy’ego Warhola, Pabla Picassa, Henriego Matisse’a, Georges’a Braque’a, Vincenta van Gogha, Jeana Cocteau, Siergieja Diagilewa i Guillaume’a Apollinaire’a. Prezentacje YSL dobitnie podkreślały związki mody z malarstwem, ale też ujawniały wpływy afrykańskiego folkloru, którym Saint Laurent inspirował się zwłaszcza w trakcie projektowania egzotycznej kolekcji Bambara z 1967 roku.
Yves Saint Laurent – szkice © Fondation Pierre Bergé–Yves Saint Laurent, Musée Yves Saint Laurent Paris, Paryż
Dzięki swoim spektakularnym pokazom mody z lat 60. i 70. personifikował epokę, w której kobiety podejmowały „męskie” zawody, Afryka wstawała z kolan, a młodzież tworzyła kontrkulturę w opozycji do konserwatywnego świata dorosłych i manifestowała swój antykonsumpcyjny bunt poprzez strój.
Projekt peleryny i długiej sukni Bougainvillées, kolekcja haute couture wiosna-lato 1989, © Yves Saint Laurent, dzięki uprzejmości © Musée Yves Saint Laurent, Paryż
Haftowana peleryna i długa suknia, kolekcja haute couture wiosna-lato 1989, © Yves Saint Laurent, © Alexandre Guirkinger, dzięki uprzejmości © Musée Yves Saint Laurent, Paryż
W 1974 roku Yves i Pierre założyli słynny dom mody przy 5 Avenue Marceau w Paryżu. Dwa lata później rozstali się, ale pozostali partnerami finansowymi i powiernikami; nadal łączyły ich przyjaźń i interesy. Bergé opiekował się Saint Laurentem i wspierał go w najgorszych chwilach. Od połowy lat 70. stan zdrowia projektanta się pogarszał, jego życiu towarzyszyły załamania nerwowe, niepokój i depresja. Uciekał w alkohol i narkotyki, które tylko pogłębiały jego frustrację i lęki. Opisywał je w swoich wierszach, które tworzył w apokaliptyczno-surrealistycznym stylu Comte’a de Lautréamonta, uznanego przez Alberta Camusa, obok markiza de Sade’a, Friedricha Nietzschego i Arthura Rimbauda, za przedstawiciela rewolty metafizycznej.
Od ćwierćwiecza ku końcowi kariery
Yves Saint Laurent przed tablicami z kolekcją na pokaz mody, studio przy alei Marceau 5 w Paryżu | 1986, © Droits réservés, dzięki uprzejmości Musée Yves Saint Laurent, Paryż
W 1983 roku Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku poświęciło Saint Laurentowi retrospektywę zatytułowaną Yves Saint Laurent: 25 Years of Design. Po raz pierwszy w historii projektant mody spotkał się z takim wyróżnieniem jeszcze za życia. Po niej zorganizowano kolejne duże wystawy w Pekinie, Moskwie, Sydney, Tokio i Paryżu. Jednak dekadę po wielkim tryumfie w Stanach Zjednoczonych, w 1993 roku, dom mody YSL sprzedano koncernowi farmaceutycznemu Sanofil, a sześć lat później markę odkupiła grupa Gucci. Na początku 2002 roku artysta ogłosił na konferencji prasowej, że kończy karierę. 22 stycznia w Centre Pompidou odbył się retrospektywny pokaz, na którym zaprezentowano ponad 300 projektów Saint Laurenta, a także jego ostatnią kolekcję wiosna–lato 2002. Pokaz był ukoronowaniem jego czterdziestoletniej twórczości.
W 2004 roku Fundacja Pierre Bergé–Yves Saint Laurent otworzyła swoje podwoje dla zwiedzających i pokazała wystawę zatytułowaną Yves Saint Laurent: Dialogue avec l’Art. Po niej przedstawiono kilkadziesiąt kolejnych prezentacji eksponujących związki mody, sztuki i wzornictwa.
Marokański ogród Majorelle’a
Pierre Bergé i Yves Saint Laurent odkryli Maroko w 1966 roku, a czternaście lat później kupili posiadłość w Marrakeszu. Zachwyciła ich podupadająca willa z imponującym ogrodem na planie nieregularnego prostokąta, okolona wysokim murem. Willę wraz z otaczającym ją ogrodem zaprojektował Jacques Majorelle (1886–1962), francuski malarz orientalista, który po licznych podróżach postanowił osiąść w Maroku, będącym wówczas pod francuskim protektoratem. Kupiona przez niego duża działka na obrzeżach Marrakeszu graniczyła z gajem palmowym. Majorelle zbudował na niej willę w stylu modernistyczno-mauretańskim z elementami art déco.
Budowę tego oryginalnego domu-atelier, z dużą pracownią na parterze i częścią mieszkalną na piętrze, dzieloną z żoną, zlecił w 1929 roku firmie architektonicznej Robert Poisson & Paul Sinoir. Opracował śmiałą kolorystykę budowli oraz wzór marokańskich płytek (az-zulajdż). Z zielenią i ciemną czerwienią wnętrz oraz ciepłą żółcienią sufitów, opasek okiennych i elementów drzwi kontrastowała barwa zewnętrznych ścian – głęboki, kobaltowy odcień ultramaryny, który artysta opatentował jako błękit Majorelle’a.
Yves Saint Laurent w Marrakeszu, fot. Pierre Bergé © Fondation Pierre Bergé-Yves Saint Laurent
Dziełem jego życia był egzotyczny, inspirowany tradycją orientu ogród z kwadratowym basenem przy domu i długim kanałem przecinającym tę oazę. Majorelle powiększył jego rozmiary do 9000 m² i kształtował przez czterdzieści lat, sprowadzając roślinność, w tym setki odmian kaktusów, ze wszystkich kontynentów. W 1947 roku, czyli dziewięć lat przed uzyskaniem przez Maroko niepodległości, Majorelle otworzył swój raj dla zwiedzających. Liczył na to, że płatny wstęp pokryje wysoki koszt utrzymania posiadłości, zwłaszcza zieleni. Po wypadku samochodowym i rozwodzie w połowie XX wieku artysta był jednak zmuszony sprzedać kompleks architektoniczno-ogrodowy, który z czasem popadł w ruinę.
Yves Saint Laurent i Pierre Bergé, zapaleni kolekcjonerzy sztuki, uratowali i odrestaurowali willę, a ogród wzbogacili o nowe alejki, urządzenia wodne i rośliny. Każdego roku 1 grudnia i 1 czerwca Yves Saint Laurent podróżował do Marrakeszu na dwa tygodnie, aby w swoim azylu projektować kolekcję haute couture.
Yves Saint Laurent w Maroko, fot. Pierre Bergé © Fondation Pierre Bergé–Yves Saint Laurent
Yves Saint Laurent w Dar El Hanch, fot. Pierre Bergé © Fondation Pierre Bergé-Yves Saint Laurent
Maroko zastąpiło mu utraconą Algierię, krainę dzieciństwa i młodości. Po wycofaniu się z branży modowej twórca najchętniej właśnie tu przebywał.
Rosarium w Marrakeszu i pamięć
„Przez wiele lat znajdowałem w ogrodzie Majorelle’a niewyczerpane źródło inspiracji i często marzyłem o jego niepowtarzalnych kolorach” – twierdził Yves Saint Laurent.
Zmarł w wieku siedemdziesięciu jeden lat 1 czerwca 2008 w swoim paryskim mieszkaniu przy rue de Babylone. Uroczystości pogrzebowe z udziałem przyjaciół i prezydenta Francji Nicolasa Sarkozy’ego odbyły się cztery dni później w kościele św. Rocha. Po kremacji prochy kreatora mody, zgodnie z jego życzeniem, zostały rozsypane na terenie rosarium w Marrakeszu. Stanął tam pomnik – fragment antycznej kolumny z Tangeru ze skromną, upamiętniającą „francuskiego krawca” inskrypcją.
W 2009 roku podczas aukcji 733 przedmiotów ze znakomitej kolekcji duetu Bergé–Saint Laurent sprzedano niezwykłe dzieła: od rzeźb starożytnych po obrazy Matisse’a i Picassa.
Zyski z aukcji przeznaczono na badania nad AIDS. Rok później ogród stał się własnością Fundacji Pierre Bergé–Yves Saint Laurent, a od 2011 roku zarządza nim Fundacja Jardin Majorelle z Marrakeszu – organizacja non-profit. Pierre Bergé był jej dyrektorem do swojej śmierci we wrześniu 2017 roku.
W „marokańskim raju” można podziwiać obecnie ponad 300 gatunków roślin, w tym niezliczone odmiany sukulentów. Poza dominującymi palmami są tam cyprysy, agawy, bananowce, bambusy, jukki, jaśminy, bugenwille i lotosy. Otoczoną papirusami sadzawkę zdobią lilie wodne, a w basenie pływają złote rybki. Ziemia wydaje się sucha, miejsca między drzewami i krzewami wysypane są drobnym, jasnym żwirem, urozmaicone ścieżkami oraz pergolami i ozdobione dzbanami ceramicznymi, fontannami i innymi urządzeniami wodnymi. Nad ogrodem stale czuwa grupa ogrodników. Przy ścieżkach umieszczone są ponumerowane tabliczki informacyjne z łacińskimi nazwami drzew i roślin znajdujących się w zasięgu wzroku.
Saint Laurent i Bergé nie tylko rewitalizowali posiadłość Majorelle’a, ale także kupowali obrazy artysty rozproszone po prywatnych kolekcjach. Teraz można je zobaczyć na wystawie w dawnym atelier malarza, gdzie prezentowana jest także sztuka Berberów stanowiąca część potężnych zbiorów tej pary. Wśród ponad 600 eksponatów znajdują się dywany, tekstylia, biżuteria, ceramika, instrumenty muzyczne, broń oraz wyroby skórzane, metalowe i snycerskie z obszaru od gór Rif po Saharę.
Musée Yves Saint Laurent, Marrakesz, fot. Nicolas Mathéus, dzięki uprzejmości Fondation Jardin Majorelle
Musée Yves Saint Laurent, Marrakesz, fot. Nicolas Mathéus, dzięki uprzejmości Fondation Jardin Majorelle
Obok ogrodu w 2017 roku otworzono nowoczesne Muzeum YSL, atrakcyjne ze względu na tematykę, zbiory, ale i architekturę zaprojektowaną przez preferujące minimalizm francuskie studio KO. Przestrzeń wystawiennicza zajmuje 1/10 budynku o łącznej powierzchni prawie 4000 m².
Musée Yves Saint Laurent w Marrakeszu, fot. Nicolas Mathéus, dzięki uprzejmości © Fondation Jardin Majorelle
Ekspozycja w Musée Yves Saint Laurent, Marrakesz, fot. Nicolas Mathéus, dzięki uprzejmości Fondation Jardin Majorelle
Ekspozycja w Musée Yves Saint Laurent, Marrakesz, fot. Marco Cappelletti, dzięki uprzejmości Fondation Jardin Majorelle
Musée Yves Saint Laurent, Marrakesz, fot. Nicolas Mathéus, dzięki uprzejmości Fondation Jardin Majorelle
Prezentowane są tu prace Saint Laurenta w aranżacji autorstwa Christophe’a Martina. W muzeum znajduje się również sala wystaw czasowych, biblioteka naukowa licząca ponad 5000 pozycji, księgarnia, audytorium na 140 miejsc, gdzie można obejrzeć filmy o YSL i jego pokazy mody, oraz kawiarnia z tarasem. Nie wolno zapominać o marketingowym aspekcie tych działań. Po licznych sztormach finansowych, zmianach adresów i udziałowców, porażkach, ale głównie sukcesach rozmaitych towarów wypuszczanych na rynek pod szyldem YSL, jak choćby perfum, firma, zarejestrowana w 1987 roku przez Bergé’a, Robinsona i Saint Laurenta, w 2021 roku osiągnęła obroty wysokości ponad 2,5 miliarda euro i zysk liczący 715 milionów.
Czym więc różnił się Yves Saint Laurent od swoich poprzedników – jak Delacroix, Picasso, Matisse czy Majorelle – opiewających piękno północno-zachodniej Afryki? Był jedynym w tym gronie artystą, który przyszedł na świat i wzrastał na afrykańskiej ziemi, dobrze ją znał, czerpał z niej natchnienie. Tu się narodził i tu spoczęły jego prochy.
Bibliografia:
1. Benaïm L., Yves Saint-Laurent, Paryż 2002.
2. Cassatti S., Yves Saint Laurent l’enfant terrible, Bernay 2014.
3. Le musée Yves Saint Laurent Marrakech inauguré ce weekend, „Le Figaro”, 14.10.2017.
4. Les dessins d’Yves Saint Laurent, reż. L. Prigent, 2017. (film)
5. Marcilhac F., Les orientalistes Jacques Majorelle, 1995.
6. Matarese M., À Oran, la maison natale d’Yves Saint Laurent prête à survivre, „Le Figaro”, 20–21.03.2021.
7. Murphy R., Terestchenko I., The Private World of Yves Saint Laurent & Pierre Bergé, Nowy Jork, Londyn 2009.
8. Müller F., Chenoune F. i in., Yves Saint Laurent, Paryż 2010.
9. Rousseau C., Yves Saint Laurent, deux musées pour un couturier, „Le Monde”, 29.01.2016.
10. Yves Saint Lauren, Firestarter, reż. M. Somoza, 2017. (film)
11. Yves Saint Laurent: The Last Collections, reż. O. Meyrou, 2001. (film)
Artykuł sprawdzony przez system Antyplagiat.pl
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Yves Saint Laurent i Afryka - 21 stycznia 2024
- Bernardo Bellotto (Canaletto) „Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w roku 1633” - 22 grudnia 2022
