To miasto przyciągało najpiękniejsze umysły. Rezydowali w nim Lucas Cranach starszy, Johann Wolfgang von Goethe, Friedrich Schiller, Ferenc Liszt, Johann Sebastian Bach czy Walter Gropius – a to tylko kilka wybitnych nazwisk. Zdaje się, że w pewnych czasach wszystkie drogi prowadziły do Weimaru.

Miasto literatury

Niepozorne, liczące tylko ponad 65 000 mieszkańców niemieckie miasto położone w Turyngii było jednym z najważniejszych ośrodków kultury na przełomie XVIII i XIX wieku. Weimar, bo o nim mowa, niezwykły rozkwit zawdzięczał m.in. wielkiej księżnej Annie Amalii, bratanicy Fryderyka Wielkiego, która po śmierci męża w 1758 roku przejęła władzę w księstwie Saksonia-Weimar-Eisenach. Swoim dwóm synom, Karolowi Augustowi i Konstantynowi, starała się zapewnić jak najlepsze wykształcenie. W 1772 roku postanowiła sprowadzić na dwór pisarza i filozofa Christopha Martina Wielanda oraz pruskiego oficera i tłumacza Karla Ludwiga von Knebla, którzy mieli się zająć edukacją jej nastoletnich synów. Niedługo potem von Knebel przedstawił Karolowi Augustowi Goethego. Gdy w 1775 roku książę osiągnął pełnoletniość i przejął władzę, zatrudnił poetę, znanego już wówczas autora Cierpień młodego Wertera, na stanowisku w Izbie Finansów. Kilkanaście lat później zaś Goethe został ministrem edukacji i dyrektorem miejscowego teatru.

W 1799 roku do Weimaru zawitał poeta i filozof Friedrich Schiller. Szybko zaprzyjaźnił się z Goethem, z którym postanowił założyć Weimarskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, mające głosić nowe, nawiązujące do starożytności spojrzenie na klasycyzm. Obaj brali także udział w wieczorkach literackich organizowanych przez księżną Annę Amalię.

To dzięki tym dwóch twórcom Weimar zyskał miano stolicy niemieckiego życia literackiego, którego symbolem stała się Biblioteka Księżnej Anny Amalii ze wspaniałą salą rokokową. Przez pewien czas instytucją kierował zresztą sam Goethe. Kolekcja, której ważną część stanowią literackie zbiory księżnej, liczy ponad milion woluminów. Za szczególnie cenne uznaje się średniowieczne rękopisy.

O życiu Goethego i Schillera w Weimarze przypominają ich domy, które do dziś można zwiedzać. Nad brzegiem rzeki Ilm wznosi się Letni Dom Goethego (Goethes Gartenhaus), w którym poeta zamieszkał niedługo po przybyciu do miasta. W 1782 roku przeniósł się na plac Frauenplan, do domu (Goethes Wohnhaus), który został przebudowany według jego wytycznych. Mieszkał tam pięćdziesiąt lat, aż do swojej śmierci w 1832 roku. Obecnie budynek w większości jest zachowany w takim stanie, w jakim był w ostatnich latach życia Goethego.

Wyjątkowym miejscem, w którym pielęgnuje się spuściznę po poecie, jest także Archiwum Goethego i Schillera (Goethe- und Schiller-Archiv), gdzie można zapoznać się m.in. z jego korespondencją, w tym listami do Charlotte von Stein. Charlotte była wielką miłością Goethego, a jego uczucie – zdaje się, że nieodwzajemnione – rozkwitło właśnie w Weimarze. Literat wykazywał się niezwykłą kochliwością, w ciągu osiemdziesięciotrzyletniego życia pałał gorącym afektem do wielu kobiet. Miał ponad siedemdziesiąt lat, gdy jego serce zabiło dla… siedemnastoletniej Ulrike von Levetzow. Jednak to Charlotte okazała się najbliższą mu powierniczką, o czym świadczy fakt, że o swoich uczuciach zapewniał w… 1600 listach adresowanych do pani von Stein.

Niedaleko placu Frauenplan mieszkał również Schiller, który chciał być blisko swojego przyjaciela. Jego dom (Schillerhaus) znajduje się przy obecnej ulicy Schillera – a przyjaźń obu panów upamiętnia pomnik na placu Teatralnym. Posągi poetów stoją obok siebie i są równej wysokości, choć w rzeczywistości autor Cierpień młodego Wertera był kilka centymetrów niższy.

Co ciekawe, w Weimarze nie brakuje polskich akcentów. W parku nad rzeką Ilm można natknąć się na popiersie jednego z naszych wieszczów narodowych, Adama Mickiewicza. Rzeźba nie znalazła się tam przypadkowo, okazuje się bowiem, że Mickiewicz zawitał do Weimaru w sierpniu 1829 roku, mało tego – odwiedził Goethego i gościł u niego kilka dni. O historycznym spotkaniu wiemy z korespondencji Antoniego Edwarda Odyńca, który towarzyszył autorowi Pana Tadeusza w niemieckich podróżach.

Miasto architektury

Domy Goethego i Schillera zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO wraz z innymi zabytkami architektury, które można podziwiać w Weimarze. Świadectwami minionych epok i ich świetności są m.in. Zamek Miejski (Stadtschloss), barokowy Pałac Belvedere (Schloss Belvedere), Zamek w Tiefurcie (Schloss Tiefurt), który był letnią rezydencją księżnej Anny Amalii, a także miejscem spotkań literackich i towarzyskich, czy Zamek w Ettersburgu (Schloss Ettersburg), gdzie Schiller w 1800 roku skończył pisać swoją sztukę teatralną Maria Stuart. Piękne późnobarokowe i klasycystyczne wnętrza można podziwiać również w Pałacu Wdowim (Wittumspalais).

W Weimarze znajdziemy też przykłady secesyjnej architektury. Perełką jest Hansahaus zaprojektowany przez Rudolfa Zapfego. Budynek zwieńczony kopułą wyróżnia się fasadą o nieregularnej, nieco opływowej linii. Niezwykłym zabytkiem architektury jest także dom własny przedstawiciela secesji, pochodzącego z Belgii Henry’ego van de Veldego. Wzniesiony przez niego Dom Pod Topolami (Haus Hohe Pappeln) kojarzy się z wiejskimi rezydencjami, ale w jego wnętrzach można odkryć wiele secesyjnych elementów i drobiazgów.

Van de Velde przyjechał do Weimaru w 1902 roku na zaproszenie niemieckiego hrabiego Harry’ego Kesslera. Architekt postanowił utworzyć w mieście Szkołę Rzemiosła Artystycznego i w 1907 roku zaprojektował dla niej siedzibę utrzymaną w stylu późnej secesji. Osiem lat później zrezygnował z posady dyrektora szkoły. Stanowisko przejął wówczas… Walter Gropius, który w 1919 roku, łącząc Szkołę Rzemiosła Artystycznego i Akademię Sztuk Pięknych, utworzył Bauhaus.

To w tym miejscu i momencie rozpoczęła się historia architektury modernistycznej, z którą możemy się bliżej zapoznać właśnie w Weimarze. W tym celu warto udać się do Dzielnicy Weimarskiego Modernizmu, gdzie mieszczą się Muzeum Bauhausu i Muzeum Nowego Weimaru (Museum Neues Weimar). W tym pierwszym, na wystawie Bauhaus pochodzi z Weimaru, prezentowane są eksponaty z najstarszych na świecie zbiorów Bauhausu, takie jak: lampa Wilhelma Wagenfelda, serwis do herbaty Marianne Brandt, krzesło z listew Marcela Breuera czy kołyska Petera Kelera.

Z kolei w Muzeum Nowego Weimaru można zwiedzić ekspozycję Drogi do Bauhausu, która skupia się na czasach poprzedzających powstanie Bauhausu, związanych ze wspomnianymi już Harrym Kesslerem, mecenasem sztuk, oraz Henrym van de Veldem. Wystawa pozwala zapoznać się nie tylko z dziełami realizmu, impresjonizmu i secesji, lecz także z postacią Friedricha Nietzschego, filozofa, który wywarł znaczący wpływ na niemiecką kulturę.

Wyjątkowym zabytkiem Bauhausu w Weimarze jest dom modelowy, nazywany Domem Na Rogu (Haus Am Horn). To jedyny projekt architektoniczny Bauhausu zrealizowany w tym mieście. Budynek, w którego wyposażenie zaangażowali się przedstawiciele wszystkich sztuk użytkowych wykładanych na uczelni Bauhaus, powstał w ciągu zaledwie sześciu miesięcy.

Miasto sztuki

W 1552 roku, u schyłku życia, do Weimaru przeniósł się malarz Lucas Cranach starszy wraz ze swoim synem Lucasem Cranachem młodszym. Zamieszkali w kamienicy usytuowanej w samym rynku, a więc sercu miasta. Cranach starszy założył w niej pracownię, w której rozpoczął pracę nad tryptykiem Ukrzyżowanie. Zmarł jednak zaledwie rok później, w wieku osiemdziesięciu lat, i jego dzieło dokończył syn. Obecnie ołtarz, jeden z piękniejszych przykładów szesnastowiecznej sztuki, można podziwiać w późnogotyckiej świątyni przebudowanej w stylu barokowym – kościele pw. św. św. Piotra i Pawła, znajdującym się przy Herderplatz w Weimarze. Świątynia została znacznie uszkodzona w trakcie II wojny światowej, ale tryptyk przetrwał burzliwe czasy minionej epoki dzięki temu, że zdołano ukryć go przed nalotami na miasto w 1945 roku.

W Weimarze znajduje się także imponująca kolekcja rysunków i grafik, które wyszły spod ręki najwybitniejszych artystów, takich jak: Leonardo da Vinci, Albrecht Dürer, Giovanni Domenico Tiepolo, Peter Paul Rubens, Antoon van Dyck, Rembrandt van Rijn, François Boucher, Caspar David Friedrich, Edvard Munch czy Auguste Rodin. Istotną część kolekcji stanowią zbiory Goethego, który posiadał ponad 9000 grafik i ponad 2000 rysunków (!), a wśród nich prace Jacopa Tintoretta czy Antoine’a Watteau. Kolekcja rysunków i grafik należy obecnie do Fundacji Klassik Stiftung Weimar i można oglądać ją na życzenie, po wcześniejszym umówieniu się.

Oblicza współczesnej sztuki można z kolei podziwiać podczas Weimarskiego Lata, festiwalu, który co roku trwa od czerwca do września. W jego ramach organizowane są atrakcyjne wydarzenia, m.in. koncerty plenerowe, występy taneczne, przedstawienia teatralne. Całe miasto zamienia się wówczas w wielką scenę.

Częścią Weimarskiego Lata jest także Święto Sztuki, które w 2025 roku rozpocznie się 20 sierpnia i będzie trwało do 7 września. To największy festiwal sztuki współczesnej w Niemczech wschodnich. Hasło tegorocznej edycji brzmi „O co walczymy”.

Miasto muzyki

Weimar okazywał się również doskonałym miejscem rozwoju dla geniuszy muzycznych. W 1703 roku przybył tu Johann Sebastian Bach – miał wówczas tylko osiemnaście lat. Został przyjęty do kapeli dworskiej księcia Jana Ernesta III, ale nie zagrzał w niej zbyt długo miejsca – po kilku miesiącach przeniósł się do Arnstadt, gdzie pracował jako organista. W 1708 roku wrócił jednak do Weimaru. Tym razem miał pełnić funkcję organisty na dworze Wilhelma Ernesta. Po sześciu latach mianowano go koncertmistrzem. W Weimarze Bach mnóstwo komponował, stworzył m.in. wiele utworów organowych, mimo to jesienią 1717 roku postanowił złożyć wypowiedzenie. Wilhelm Ernest tak się rozzłościł, że zamknął kompozytora w więzieniu. Uwolnił go dopiero po miesiącu.

Ponad sto lat później do miasta przyjechał kolejny muzyczny geniusz, Ferenc Liszt – pianista, kompozytor i dyrygent, który do 1861 roku obejmował stanowisko głównego dyrygenta orkiestry dworskiej. Dzięki jego działalności Weimar stał się ważnym ośrodkiem niemieckiego życia muzycznego. O latach bytności Liszta w Weimarze przypomina jego dom (Liszt Haus), znajdujący się na zachodnim skraju parku nad rzeką Ilm.

Miasto parków i ogrodów

Ważną część krajobrazu kulturowego Weimaru stanowią ogrody i parki, które cieszą się zasłużoną sławą, zachęcając do zaczerpnięcia oddechu w relaksującej przestrzeni po całodziennym zwiedzaniu miasta. Ciekawostką jest, że na rozwój sztuki ogrodowej w Weimarze wpływ miał m.in. Goethe, co tylko pokazuje, jak liczne i wszechstronne były jego zainteresowania.

W 1778 roku poeta wraz z Karolem Augustem złożyli wizytę księciu Leopoldowi III w Wörlitz, gdzie zachwycili się parkiem w stylu angielskim, ozdobionym obiektami małej architektury. Jeszcze w tym samym roku zaczęli projektować park wzdłuż rzeki Ilm, w pobliżu Letniego Domu Goethego. Potężna, licząca aż 48 hektarów przestrzeń została urozmaicona dziełami architektury. Goethe, inspirując się starożytnymi willami, zaprojektował m.in. Dom Rzymski, który stał się ulubioną letnią rezydencją Karola Augusta. Równie ogromny ogród rozciąga się wokół Pałacu Belvedere.

W latach 1724–1748 stworzono tam przestrzeń rekreacyjną z oranżerią i labiryntem, gdzie Karol August prowadził wraz z Goethem badania botaniczne. Ich zwieńczeniem było założenie ogrodu botanicznego, w którym rosło prawie 8000 gatunków roślin krajowych i zagranicznych.

Młodszy brat księcia Karola Augusta, Konstantyn, również zapragnął założyć angielski park krajobrazowy – wybrał w tym celu rozległe tereny wokół Zamku w Tiefurcie. Rozciągający się po obu stronach rzeki Ilm park wypełniają nie tylko kwiaty i drzewa, lecz także obiekty małej architektury, m.in. pawilon herbaciany.

Bibliografia:
1. Ivory M., Przewodnik National Geographic. Niemcy, tłum. B. Kocowska, Warszawa 2004.
2. Karolak Cz., Kunicki W., Orłowski H., Dzieje kultury niemieckiej, Warszawa 2007.
3. Oellers N., Steegers R., Spotkajmy się w Weimarze. Literatura i życie za czasów Goethego, tłum. M. Przybecki, Poznań 2004.
4. Podróże marzeń. Niemcy, tłum. K. Cierniak, Warszawa 2007.
5. Strona internetowa miasta Weimar, https://www.weimar.de.
6. Strona internetowa Klassik Stiftung Weimar, https://www.klassik-stiftung.de/.