Franz Xaver Winterhalter, Portret Katarzyny z Branickich Potockiej w stroju orientalnym, 1854,
olej, płótno, 116 × 88,5 cm,
Muzeum Narodowe w Warszawie

Franz Xaver Winterhalter, Portret Katarzyny z Branickich Potockiej w stroju orientalnym | 1854, Muzeum Narodowe w Warszawie

Jak donosi Katarzyna Branicka w swym liście do siostry, podróż, w którą wybrała się z mężem, była owocem „fantasie du moment”. Małżonkowie Adam i Katarzyna Potoccy odbyli w 1852 roku dalekowschodnią wyprawę szeroko opisaną przez Maurycego Manna w 1854 roku. Podróż na Wschód zaowocowała słynnym portretem Winterhaltera.

Katarzyna Branicka (1825–1907) była wnuczką Aleksandry Engelhardt, domniemanej naturalnej córki carycy Katarzyny Wielkiej i hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego. Kobieta piękna, bogata i o znaczącym pochodzeniu. Weszła w związek małżeński z Adamem Potockim, ale wcześniej podobno nie przyjęła oświadczyn od wielu koronowanych głów. Działaczka społeczna, kolekcjonerka sztuki. Jej rodową siedzibą stał się wspaniały pałac w Krzeszowicach.

Franz Xaver Winterhalter, fot. Leonida Caldesi, © National Portrait Gallery, Londyn

Franz Xaver Winterhalter (1805–1873), niemiecki malarz, który zasłynął jako portrecista rodzin królewskich i arystokratycznych, podjął się sportretowania Katarzyny z Branickich Potockiej.

Portretował ją oraz jej dwie siostry Zofię i Elizę (Elżbietę) kilkakrotnie, lecz za najbardziej udany obraz uznaje się portret Katarzyny w stroju orientalnym. Jego styl, uznawany za sztuczny i gładki niczym nawerniksowane na glanc obrazy Mady Muller z Ziemi obiecanej, w przypadku portretu Katarzyny z Branickich Potockiej się wyróżnia. Malarz portretował również królową Wiktorię, cesarzową austriacką Elżbietę zwaną Sisi oraz wiele innych dam czy kawalerów.

Pełnopostaciowy wizerunek przedstawiony na tle krajobrazu z drzewami, z lekko skręconym korpusem, ukazuje kobietę o płomiennym, wyrazistym spojrzeniu. Mocno zarysowane rysy twarzy z uwzględnieniem nosa bohaterki portretu. Uderzająca tonacja barw i elementów stroju. Feeria kolorów, dodatków garderoby ożywia obraz, a zarazem stanowi ciekawy przykład zaobserwowania ówczesnej mody.

Franz Winterhalter, Katarzyna z Branickich Potocka | po 1854, Muzeum Zamek w Łańcucie

Moda na strój wschodni była znana w Polsce. Tu jednak nie mamy typowego szlacheckiego kontusza wzorowanego na starożytnych Sarmatach, lecz połączenie mody epoki Komuny Paryskiej z nowinkami orientalnymi. Wspomniana podróż naszej arystokratki wzbogaciła jej strój o wschodnie precjoza, które zestawiła z europejskim strojem swego czasu.

Franz Xaver Winterhalter, Portret Katarzyny z Branickich Potockiej w stroju orientalnym, detal | 1854, Muzeum Narodowe w Warszawie

Prosta fryzura wzorowana na cesarzowej Eugenii jest przyozdobiona czapką turecką zwaną fez, charakteryzującą się czerwonym kolorem i czarnym ozdobnym frędzlem. W przypadku czapki Branickiej widzimy lekko zmodyfikowany fez. Są tu czarne frędzle, ale kutasik przymocowany jest do misternie zdobionych złotych mocowań odchodzących od nasady czapki.

Franz Xaver Winterhalter, Portret Katarzyny z Branickich Potockiej w stroju orientalnym, detal | 1854, Muzeum Narodowe w Warszawie

Dalsze elementy stroju to marynarka, kaftanik, pełna spódnica przepasana szalem oraz biżuteria. Czerwona suknia wykończona złotymi haftami, doskonale dopasowana, uwydatnia figurę kobiety. Niebieska bogato wyszywana marynarka z otwartymi, wydłużonymi rękawami ukazuje prawą rękę, na której widzimy orientalną bransoletę. Sznury pereł i spinająca je brosza to bardzo bogate dodatki stanowiące całość wraz z kolczykami i dodatkowym pasem przy szalu poniżej bioder.

Na taki mariaż stroju, bogatych dodatków oraz portret u Winterhaltera może sobie pozwolić tylko osoba niezwykle zamożna. Rodzina Branickich, z której wywodziła się Katarzyna, posiadała majątek ziemski o wielkości dzisiejszej Belgii; także Potoccy mieli pod panowaniem znaczne dobra. Przedstawiony portret kobiecy wskazuje na bogatą arystokratkę, która bardzo dobrze zna swój status społeczny i pochodzenie.

Portret Katarzyny z Branickich Potockiej w stroju orientalnym autorstwa Winterhaltera można podziwiać na stałej ekspozycji w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Franz Xaver Winterhalter, Portret Katarzyny z Branickich Potockiej w stroju orientalnym | 1854, obraz na ekspozycji w Muzeum Narodowym w Warszawie

Katarzynę Branicką sportretowali również Ary Scheffer i Jan Matejko.

Ary Scheffer, Portret Katarzyny z Branickich Potockiej | 1850, Muzeum Narodowe w Warszawie

Jan Matejko, Portret Katarzyny z Branickich Potockiej (1825-1907), żony Adama | 1890, Muzeum Narodowe w Warszawie

Bibliografia:
1. Archiwum Państwowe w Krakowie, AK. pot. 357–482.
2. Mann M., Podróż na wschód, Kraków 1854.
3. Miller M., Arystokracja, Warszawa 1993.
4. Palarczykowa A., Potocka z Branickich Katarzyna, hasło w: Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, 1982, s. 742–743.
5. Słownik Terminologiczny Sztuk Pięknych, Warszawa 2007.

• Info
• Lista artykułów

» Tomasz Holak

Histo­ryk sztuki, kurator, krytyk artystyczny i pracownik muzealny. Miło­śnik sztuki współ­cze­snej i moder­ni­stycz­nej archi­tek­tury.

• Bartolomeo Veneto „Portret młodej kobiety jako Flory” - 17 grudnia 2021
• O doświadczeniu nowoczesności.
  Wywiad z dr. Krzysztofem Cichoniem - 29 sierpnia 2021
• Franz Xaver Winterhalter „Portret Katarzyny z Branickich Potockiej w stroju orientalnym” - 7 maja 2021
• Sztuka i percepcja wzrokowa. Psychologia twórczego oka - 12 października 2015
• Cztery nowoczesności. Teksty o sztuce i architekturze polskiej XX wieku - 23 sierpnia 2015
• Agnolo Bronzino „Portret Eleonory Toledańskiej z synem Janem” - 7 maja 2015
• Ferwor. Życie Aliny Szapocznikow - 24 kwietnia 2015
• Alina Szapocznikow. Przerafinowane rozdygotanie - 27 marca 2015
• Tycjan „Portret Ranuccio Farnese” - 5 marca 2015
• Prerafaelici i Legenda króla Artura - 22 lutego 2015