Hit czy tabu? / Książka Leo Steinberga

Recenzja

Smakowity tytuł książki Leo Steinberga Seksualność Chrystusa. Zapomniany temat sztuki renesansowej w swojej pierwotnej odsłonie, przewrotnie inicjowanej słowem „seksualność”, może niewątpliwie wzbudzić zainteresowanie czytelników z kategorii poszukiwaczy sensacji; w odsłonie drugiej, przy choćby pobieżnym „wtargnięciu” umysłu w treść wskazuje, iż praca ta należy do publikacji naukowych próbujących zweryfikować potoczną wiedzę o sztuce i kulturze renesansu.

Autor w mocno erudycyjny, ale (co istotne) łatwy w odbiorze sposób udowadnia, jak ważną rolę w epoce odrodzenia odgrywał nie tylko realizm czy wręcz naturalizm, ale także odziedziczona w spadku po sztuce starożytnej i średniowiecznej, obciążona bogatymi treściami, symbolika gestu i ciała.

Steinberg analizuje szereg (wydawać by się mogło) typowych przedstawień, pomijanych wcześniej przez historyków sztuki bądź zdawkowo opisywanych. Tak więc w książce pojawia się analiza takich ujęć ikonograficznych, jak np. Święta Anna Samotrzeć, Matka Boska z Dzieciątkiem, Święta Rodzina, Pokłon Trzech Króli, Obrzezanie Chrystusa, Złożenie do grobu, Pieta, Vir Dolorum, Zmartwychwstanie, jednak we wszystkich cytowanych przykładach autor wskazuje istotną funkcję, jaką pełnią genitalia Jezusa. Co więcej, symboliczną wagę tego właśnie narządu ciała Steinberg bardzo odważnie porównuje ze stygmatami Męki Pańskiej, czyniąc znak równości między ostentatio genitalium a ostentatio vulnerum!

Zwracając uwagę czytelnika m.in. na gest św. Anny dotykającej penisa Dzieciątka Jezus czy Marii odsłaniającej dolną część ciała swego Syna, prowokując, by czytelnik śledził wzrok króla klękającego przed małym Jezusem, jednocześnie wpatrzonego w dziecięce przyrodzenie, rozważając możliwą erekcję skrytą pod perizonium Ukrzyżowanego, Steinberg buduje napięcie, które zaraz rozładowuje ustępami z renesansowych kazań i średniowiecznych pism teologicznych, dążąc do jednego zamierzonego wcześniej celu – wyjaśnienia głębokiego przesłania religijnej sztuki odrodzenia.

Steinberg przekonuje, iż tak właśnie ujawniana cielesność czy raczej seksualność Chrystusa służyła w ówczesnej sztuce nade wszystko jako język wypowiedzi o samym akcie Wcielenia. Św. Anna czy Matka Boska dotykające penisa Dzieciątka udowadniają, iż jest On uczłowieczonym Bogiem, co więcej – unaocznione genitalia małego Jezusa czy też Chrystusa ukazanego już jako osoba dorosła, pełniąc rolę wyznacznika płci, jednocześnie sugerowały smutny akt Jego przyszłej śmierci – płeć równa się śmierć, bowiem płeć stwarza człowieka, człowieka śmiertelnego! W książce szczególnie interesująco prezentują się fragmenty dotyczące przedstawień zmarłego Chrystusa, który – martwy – dotyka dłonią podbrzusza. Jak pisze autor, „(…) słowo umarło jako człowiek we wszystkim, triumfując nad śmiercią i grzechem – jego seksualność została zwyciężona przez czystość, śmiertelność przez Zmartwychwstanie”. Steinberg równie frapująco analizuje widoczny w wielu obrazach akt erekcji będący według niego świadectwem potencji Chrystusa, jego siły i mocy, erekcja ma odpowiadać tu rezurekcji. Istotne jednak jest to, że tak często odnotowywana przez twórców seksualność Chrystusa i przynależna mu płeć nie jest jednocześnie erotyczna, jest bezgrzeszna, czysta i dziewicza!

Masaccio i Masolino Św. Anna Samotrzeć |1424-25, Galeria Uffizi

Niezwykle cennym źródłem wiedzy dla czytelnika stają się też Ekskursy – druga część książki, stanowiąca swoiste dopełnienie głównego eseju, będąca brawurowym wywodem dotyczącym m.in. symboliki gestu (analiza przedstawień, w których Dzieciątko dotyka brody Marii, czy ikonografii typu Marii Lactansis). Zresztą ten drugi typ przedstawienia jest szczególnie ważny dla głównego tematu publikacji, bowiem Steinberg, porównując obrazy, w których eksponowany jest penis Dzieciątka, i akt karmienia Go mlekiem Marii, odkrywa ich wspólną ideę: „możliwość czynności seksualnych i zależność od głodu – oto cechy definiujące ludzką naturę”.

Czytając książkę Steinberga, odczuwa się niewątpliwe przekonanie, iż to, co ważne, ale i fascynujące, tkwi w pozornie niezauważalnych detalach, które autor odkrywa i „uprzejmie” wyjawia czytelnikom, jak choćby kierunek krwi, która w wielu scenach Ukrzyżowania spływa z boku Chrystusa ku kroczu, tworząc symboliczną łączność ostatecznej ofiary z aktem obrzezania (wstępną ofiarą i zapowiedzią męczeństwa), czy kolejne fazy ikonograficzne ukazywania nagiego ciała Chrystusa w scenie Chrztu w Jordanie. Steinberg dostrzega we wczesnej sztuce średniowiecznej tzw. typ „skrępowany”, w którym bądź woda zakrywa dół ciała Jezusa, bądź też dół owego ciała pozbawiony jest krocza. Z kolei ok. 1200 roku Chrystus zostaje w przedstawieniach obdarzony gestem czystości zasłaniającym łono bądź Jego ciało dekoruje się przepaską. Oba ostatnie typy trwają nadal w ikonografii renesansowej, ale już w zupełnie innym kontekście, przepaska paradoksalnie staje się teraz „(…) wyrazem protestu przeciwko wcześniejszemu zaprzeczaniu istnienia genitaliów”.

Książka Steinberga stanowi nie tylko bogate źródło wiedzy o sztuce religijnej, ale też wnosi wiele nowych refleksji do kulturowego postrzegania ciała w minionych epokach. Prezentowane przedstawienia w fenomenalny sposób zaprzeczają wielowiekowemu stałemu porządkowi postrzegania ciała jako konstrukcji hierarchicznej. Dół ciała kojarzony z tym, co ludzkie, pokorne i niższe, zdominowany przez cielesną górę symbolizującą to, co boskie, doskonałe i wyższe, w postaci Chrystusa niejako wyzwala się spod owej dominacji i trwałego porządku symbolicznego, by świadczyć nade wszystko o Chrystusie jako Bogu Wcielonym.

Zapisz

Leo Steinberg

Seksualność Chrystusa. Zapomniany temat sztuki renesansowej

Wydawnictwo Universitas
Kraków 2013

A może to Cię zainteresuje:

Info
Lista artykułów

» Jowita Jagla

Pani doktor historii sztuki, charyzmatyczny pedagog i filar muzeum we Fromborku; Obszar zainteresowań badawczych – sztuka średniowieczna (szczególnie malarstwo i ikonografia), związki sztuki z medycyną (wzajemne relacje, oddziaływanie, inspiracje wizualne), gest wotywny, ikonografia wotywna w sztuce Polskiej na tle sztuki europejskiej. Autorka książek: „Boska Medycyna i Niebiescy Uzdrowiciele wobec kalectwa i chorób człowieka”, (Neriton) Warszawa 2004; „Wieczna prośba i dziękczynienie. O symbolicznych relacjach między sacrum i profanum w przedstawieniach wotywnych z obszaru Polski Centralnej”, (Neriton) Warszawa 2009.