O czym chcesz poczytać?
  • Słowa kluczowe

  • Tematyka

  • Rodzaj

  • Artysta

Polska i Polacy. Dzieje narodu do 1795 roku. Wielka ilustrowana Historia Polski



Przekaż nam 1.5%. Wesprzyj naszą edukacyjną misję »

Jan Matejko, Zawieszenie dzwonu Zygmunta na wieży katedry w Krakowie w 1521, Niezła sztuka

Jan Matejko, Zawieszenie dzwonu Zygmunta na wieży katedry w Krakowie w 1521 r. | 1874, Muzeum Narodowe w Warszawie

Polska Jagiellonów

Czasy zygmuntowskie

Po niespodziewanej śmierci króla Aleksandra, na tronie polsko-litewskim zasiadł przedostatni syn Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunt. Objął on we władanie na 41 lat, bo tyle trwało jego panowanie, 800 tysięcy km2 i 7 milionów ludności. Od razu przyszło nowemu królowi toczyć kolejne wojny. Jeszcze w 1507 roku z Moskwą, na stronę której przeszedł były doradca Aleksandra, odsunięty przez Zygmunta, kniaź Michał Gliński. Tzw. wieczny pokój, podpisany w 1508 roku, przetrwał zaledwie cztery lata. W 1509 roku Polskę zaatakował hospodar mołdawski Bogdan III zw. Jednookim lub Ślepym, znany gwałtownik i okrutnik, któremu Zygmunt odmówił ręki swojej najmłodszej siostry, Elżbiety Jagiellonki. Mimo że król zachorował i nie mógł poprowadzić polskiej armii na wroga (zresztą w czasie całego panowania nigdy nie dowodził w polu, choć przebywał jak najbliżej działań wojennych), hospodar został pokonany (wyprawą dowodził hetman Mikołaj Kamieniecki), a konflikt zażegnany w 1510 roku.

Marcello Bacciarelli, Hołd pruski, Niezła sztuka

Marcello Bacciarelli, Hołd pruski | 1796, Muzeum Narodowe w Krakowie

Między 1512 a 1515 rokiem Zygmunt zdążył odeprzeć najazd Tatarów i sprzymierzyć się z pokonanym chanem Mengli Girejem przeciw Moskwie (której wojska zajęły Smoleńsk, ale zostały rozgromione przez kniazia Konstantego Ostrogskiego w bitwie pod Orszą w 1514 roku, co jednak nie przyniosło zwrotu utraconych ziem) oraz uczestniczyć w słynnym zjeździe monarchów w Wiedniu, gdzie cesarz za dynastyczne małżeństwa otwierające drogę do tronów Czech i Węgier przestał popierać Krzyżaków i Moskwę przeciw Polsce.

Malarz z kręgu Lukasa Cranacha Starszego, Bitwa pod Orszą 8 IX 1514, Niezła sztuka

Malarz z kręgu Lukasa Cranacha Starszego, Bitwa pod Orszą 8 IX 1514 | 1525-1535, Muzeum Narodowe w Warszawie

Sprawa Krzyżaków, których wielki mistrz, Albrecht Hohenzollern, siostrzeniec Zygmunta, z poparciem cesarza Maksymiliana I odmawiał polskiemu królowi złożenia hołdu i chciał pełnego uniezależnienia państwa zakonnego od Polski, została ostatecznie rozwiązana w 1525 roku, kiedy Albrecht Hohenzollern, pod wpływem Marcina Lutra, zsekularyzował zakon i przekształcił państwo w lenno Korony Polskiej. Uroczysty hołd lenny książę pruski złożył Zygmuntowi 10 kwietnia na rynku w Krakowie. Na słynnym obrazie Jana Matejki ten dzień triumfu Rzeczypospolitej budzi zadumę Stańczyka, który zdaje się przewidywać, że w przyszłości lennik pruski zdradzi swego pana.

Jan Matejko, Stańczyk, sztuka polska, malarstwo polskie, Niezła Sztuka

Jan Matejko, Stańczyk | 1862, Muzeum Narodowe w Warszawie

Od 1518 roku Zygmunt miał nową, włoską żonę, tym razem młodszą o lat 27, księżniczkę Bonę Sforzę, kobietę inteligentną, ambitną i energiczną, nieprzejednaną przeciwniczkę Habsburgów. Król starał się zaś unikać otwartej konfrontacji z tą dynastią i na tym tle dochodziło między małżonkami do ostrych sporów. Zygmunt zresztą często ustępował żonie. Bona doprowadziła do wyboru 10-letniego królewicza Zygmunta Augusta na króla Polski. Była to pierwsza i zarazem ostatnia w Polsce elekcja vivente rege, czyli „za życia króla”. Po niej Zygmunt zyskał swój znany przydomek „Stary”, który miał go odróżniać od drugiego Zygmunta – młodego.

Jan Matejko, Zygmunt Stary, Bona Sforza, ubiory w Polsce, Niezła sztuka

Jan Matejko, Zygmunt Stary i Bona Sforza. Ubiory w Polsce 1200-1795 r. | 1860, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu

W 1532 roku Zygmunt Stary podpisał pokój z Turcją, zapewniający Polsce prawie 90 lat bez starcia z muzułmańską potęgą. Dwa lata później walczył znowu z Moskwą, a tymczasem niezadowolona szlachta domagała się większych praw. Zygmunt nie bez powodu nazywany jest „królem senatorskim”, bo zdecydowanie sprzyjał możnowładcom, uważając, że ich decydujące znaczenie w państwie jest naturalne i nie należy go zmieniać. Szlachta jednak upomniała się o siebie, zawiązując w 1537 roku w obozie pospolitego ruszenia pod Lwowem pierwszy w Polsce sejm rokoszy i zamiast wojny z Mołdawią zaczęła „wojnę rokoszą”, w której poległy tysiące… kur, potrzebnych dla nakarmienia rokoszan. Król musiał pójść na ustępstwa, gwarantując elekcyjność tronu i egzekucję praw (przestrzeganie dawnych praw i zwyczajów przyznanych szlachcie).

Henryk Rodakowski, Wojna kokosza, Niezła sztuka

Henryk Rodakowski, Wojna kokosza | 1872, Muzeum Narodowe w Warszawie

Król przeżył 81 lat, w tym połowę na tronie Polski. Podczas pogrzebu pisarz Stanisław Orzechowski powiedział: „Wielka jest, Panowie, a Bracia sława tej łaskawości króla Zygmunta, nie wiem bodaj, czy nie największa na świecie. Chciał, by w wolnej Rzeczypospolitej obywatele mogli swobodnie głos podnosić, swobodnie wypowiadać swoje zdania, swobodnie wysuwać swe żądania, upominać się, stawiać zarzuty (…) postanowił w tej Rzeczpospolitej postępować z wami [szlachtą] nie jak z niewolnikami, lecz dziećmi, nie jak z poddanymi, lecz jak z towarzyszami i przyjaciółmi, z największą życzliwością, aby zarówno on słuchał swoich, jak swoi jego”.

Rzeczpospolita Obojga Narodów

Gdy Zygmunt August miał dwa lata i był jeszcze pod opieką mamki, bojarzy litewscy uznali go za przyszłego wielkiego księcia Litwy, co ogłosili siedem lat później. Jako czterolatkowi planowano mu małżeństwo, a w wieku lat dziesięciu włożono na głowę koronę Królestwa Polskiego. Stało się tak przede wszystkim dzięki staraniom matki, królowej Bony, która od urodzenia czuwała nad synem i była jego pierwszą nauczycielką. Król był dobrze wykształcony, mówił po łacinie, włosku i niemiecku, potrafił przemawiać i pisać, znał przyrodę, geografię, matematykę i alchemię. Kochał książki i zgromadził wspaniałą bibliotekę. Z przyjemnością słuchał muzyki. Dbał nie tylko o duszę, ale i o ciało. Jeszcze za życia Zygmunta Starego młody król dobrze zasłużył się Litwie, przeprowadzając reformę pieniądza oraz tzw. reformę włóczną, polegającą na wprowadzeniu nowej miary gruntów – włóki i wymierzeniu nią ziemi, co przyczyniło się do usprawnienia gospodarki. Na Litwie też Zygmunt August ożenił się potajemnie z młodą wdową Barbarą Radziwiłłówną i mimo że szlachta zażądała, aby porzucił wybrankę, zdecydowanie odmówił, ze względu na niemożność zerwania przysięgi, sakramentu, uczciwości, słowa królewskiego i utratę zbawienia. Doprowadził do jej koronacji, po której w niedługim czasie, ku jego rozpaczy, Barbara zmarła.

Jan Matejko, Zygmunt August z Barbarą Radziwiłłówną, sztuka polska, malarstwo polskie, Niezła sztuka

Jan Matejko, Zygmunt August z Barbarą na dworze radziwiłłowskim w Wilnie | 1867, Muzeum Narodowe w Warszawie

1 lipca 1569 roku w Lublinie, przedstawiciele Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego podpisali akt Unii lubelskiej, zespalającej oba kraje w jedno państwo, „wiecznotrwały związek wolnych z wolnymi, równych z równymi”, Rzeczpospolitą Obojga Narodów mającą wspólnego monarchę i wspólny parlament oraz herb. Oddzielne (koronne i litewskie) były urzędy centralne m.in.: kanclerski, hetmański i podskarbi. Nigdy w dziejach różne narody nie zawarły trwalszego związku bez użycia przemocy. I trwał ten związek nieprzerwanie nawet w czasach niewoli i narodowych powstań. Rzeczpospolita Obojga Narodów była trzecim co do wielkości państwem w Europie (po Rosji i Turcji).

Zajmowała około 800 tys. km kw. zamieszkanych przez ponad 6 mln ludności. Oprócz Polaków, którzy stanowili 40 proc. ogółu mieszkańców i Litwinów (kilkanaście proc.) w państwie żyło wiele innych narodów, wyznających wiele religii. Byli wśród nich prawosławni Rusini, luterańscy Niemcy, muzułmańscy Tatarzy i wyznający judaizm Żydzi. Poza tym spotkać można było Ormian, Wołochów, Węgrów, Włochów czy Karaimów. Mimo tej wielości narodów i kultur Rzeczpospolita była krajem tolerancyjnym. Przykładem tego może być stosunek do Żydów, którzy od średniowiecza wypędzani z kolejnych krajów europejskich mogli osiedlać się w Polsce i stanowili 5 proc. ogółu jej mieszkańców.

Do sprzymierzenia się ze szlachtą skłoniły króla m.in. wydarzenia zagraniczne, jak sytuacja w Inflantach (obszary dzisiejszej Łotwy i Estonii) i wojna z Moskwą. W 1561 roku wielki mistrz inflancki Zakonu Kawalerów Mieczowych Gothard Kettler, zaatakowany przez Iwana IV Groźnego i Danię, sekularyzował zakon, a Inflanty oddał królowi polskiemu, jako lennik. To wywołało nową wojnę z Iwanem, zakończoną w 1570 roku. Niebezpieczeństwo ze strony Moskwy, szczególnie zagrażające Litwie, miało z kolei wpływ na najważniejsze wydarzenie w czasie panowania Zygmunta Augusta – zawarcie unii realnej Korony z Litwą i powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Król, jako wielki zwolennik unii, złamał opór niechętnych Litwinów, wcielając do Korony dotychczasowe ziemie litewskie: Podlasie i Wołyń oraz Bracławszczyznę i Kijowszczyznę. Uczynił to jako dziedziczny władca Wielkiego Księstwa. Zawarta w Lublinie 1 lipca 1569 roku unia łączyła Polskę i Litwę w jedno ciało, czyli jedną Rzeczpospolitą, ze wspólnym królem, senatem i sejmem. Król mimo choroby, po zaprzysiężeniu unii udał się do kościoła Franciszkanów, gdzie na klęczkach odśpiewał Te Deum laudamus. Zygmunt August był ostatnim Jagiellonem na polskim tronie, gdyż zmarł bezpotomnie 7 lipca 1572 roku.

Jan Matejko, Śmierć Zygmunta Augusta w Knyszynie, Niezła sztuka

Jan Matejko, Śmierć Zygmunta Augusta w Knyszynie w 1572 r. | 1886, Muzeum Narodowe w Warszawie


Polska i polacy dzieje narodu, ilustrowana historia polski, książka, album o sztuce, Niezła sztukaFragmenty pochodzą z książki:

Joanna Wieliczka-Szarkowa

Polska i Polacy. Dzieje narodu do 1795 roku. Wielka ilustrowana Historia Polski »

Wydawnictwo Aromat Słowa
Kraków 2019



Portal NiezlaSztuka.net prowadzony jest przez Fundację Promocji Sztuki „Niezła Sztuka”. Publikacje finansowane są głównie dzięki darowiznom Czytelników. Dlatego Twoja pomoc jest bardzo ważna. Jeśli chcesz wesprzeć nas w tworzeniu tego miejsca w polskim internecie na temat sztuki, będziemy Ci bardzo wdzięczni.

Wesprzyj »



Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *