O czym chcesz poczytać?
  • Słowa kluczowe

  • Tematyka

  • Rodzaj

  • Artysta

O poczuciu humoru budowniczych w średniowieczu



Przekaż nam 1.5%. Wesprzyj naszą edukacyjną misję »

Dostałam kiedyś od koleżanki, podobnie jak ja rozmiłowanej w zagadkach związanych z historią sztuki, przedziwny mail z załączoną fotografią nieokreślonego bliżej fragmentu jakiejś budowli sprzed wieków, gdzie zza szerokiej listwy (?) wystawały czubek głowy, oczy i nos jakiejś istoty człekopodobnej. I podpis, że to kościół romański opactwa w Conques.

Abbaye de Sainte-Foy, opactwo benedyktyńskie, niezła sztuka

Obserwator, Abbaye de Sainte-Foy w Conques, źródło: Wikipedia.org

Oczka tego beżowego ludzika wpatrywały się we mnie tak bystro, że postanowiłam podjąć poszukiwania, by dowiedzieć się, co to za stworzenie, gdzie i co ono robi.

Dostępu do odpowiedniej literatury nie miałam, kliknęłam więc we francuską wersję „Conques” w Internecie i ukazało mi się na wielu zdjęciach Abbaye de Sainte-Foy, romańskie opactwo benedyktyńskie z przełomu XII i XIII wieku, które do dziś jest chlubą tego miasteczka. Tu, w opackim kościele odnalazłam naszego ludzika, a w pobliżu – o dziwo – całą gromadkę jego braci, a wszyscy tacy sami. Najwyraźniej zlot bliźniaków. Ale po kolei.

Conques to cudownie zachowane średniowieczne miasteczko w południowej Francji, perła – jak je nazywają – na szlaku pielgrzymki do św. Jakuba. Przez nie bowiem prowadzi od wieków via Podiensis, od Puy-en-Velay do Santiago de Compostela w Hiszpanii.

Abbaye de Sainte-Foy, opactwo benedyktyńskie, niezła sztuka

Abbaye de Sainte-Foy w Conques, źródło: Wikipedia.org

Najpierw jednak zasłynęło z innego powodu – oto w tutejszym opactwie znalazły się w IX wieku relikwie świętej męczennicy z czasów prześladowania chrześcijan na początku IV wieku: trzynastolatki imieniem Foy, po łacinie Fides („wiara”, w językach słowiańskich Wiera). Ogromny jej kult wywoływał tak tłumny napływ pielgrzymów, że w XI wieku opat Odolric zdecydował się na budowę wielkiej świątyni. Wyburzono więc mały Ermitaż i wzniesiono widoczną z dala, surową w wyrazie budowlę sakralną charakterystyczną dla stylu romańskiego. Ale, jak się okazuje, nie wszystko w niej znowu było takie surowe: już portal zdradza poczucie humoru rzeźbiarza. Wcale przy tym nie wykluczone, że rzeźbiarzem był sam architekt (zwany wtedy doktorem nauk kamieniarskich), bo nie znamy imienia ani projektanta budowli, ani autora rzeźb.

Otóż w tympanonie nad podwójną bramą widnieje Chrystus jako Sędzia na Sądzie Ostatecznym. Podniesioną prawicą kieruje zbawionych do raju, opuszczoną lewicą zsyła potępionych do piekła.

Abbaye de Sainte-Foy, opactwo benedyktyńskie, niezła sztuka

Tympanon, Abbaye de Sainte-Foy w Conques, źródło: Wikipedia.org

Relief pokrywający całą tę powierzchnię był polichromowany i wszystkie postacie nosiły kolorowe, raczej pstre stroje. Dziś widać zaledwie ślady farb, nieco większe pod samym łukiem, gdzie nigdy nie padało słońce.

Doliczono się tu aż 180 postaci wyrytych w miękkim wapieniu i z pewnością radością napełniła badaczy możliwość zidentyfikowania wielu z nich. Widać, jak św. Piotr, postępując za Najświętszą Marią Panną, prowadzi w stronę Chrystusa dwóch mnichów, z których opat trzyma za rękę samego monarchę, Karola Wielkiego. Jestem jednak pewna, że dokonując tej wyliczanki, uczeni nie wzięli pod uwagę niedających się zidentyfikować ludzików – bo wypatrzyłam je właśnie tu, na archiwolcie.

Wysoko, wysoko, na ostatnim uskoku łuku, zamiast umieścić gromadkę aniołków, jak Pan Bóg przykazał i jak się to najczęściej widzi w takich miejscach, mistrz kamieniarski (czyli ówczesny rzeźbiarz) rozlokował dyskretnie piętnaście zabawnych typków, którym tylko oczka i nosy z dziurkami sterczą spoza – i to także jest zagadka – spoza czego…?

Abbaye de Sainte-Foy, opactwo benedyktyńskie, niezła sztuka

Gdybym wiedziała, co one – te typki – na górze robią, to może bym wiedziała, kim są. Ale nie wiem i tego, co one robią. Na oko podtrzymują dłońmi jakąś długą taśmę, być może zwój bożej księgi przeznaczenia, w której zapisano los każdego człowieka – wtedy, żartobliwie mówiąc, byłyby to dyskretnie podpowiadające Sędziemu wyroki anioły, tyle że na ich skrzydła nie starczyło już rzeźbiarzowi miejsca.

Zważywszy jednak, że w XII wieku zwoje wyszły z użycia, zastąpione kodeksami, czyli księgami rękopiśmiennymi – ludziki mogą podtrzymywać filakterie, czyli banderole; tylko czemu brakuje na nich tekstu? Np. słów Chrystusa przytaczanych w Ewangelii św. Mateusza, wzywających zbawionych i przepędzających skazańców? A może te słowa tu były, tylko wyblakły, podobnie jak kolory szat?

Kiedy łamałam sobie głowę nad tą dziwną dekoracją zewnętrzną, znalazłam wewnątrz kościoła, a potem jeszcze w krużgankach opactwa dowcipnego sprawcę całego tego zamieszania – tak nam się przynajmniej zdaje. Bo oto na jednym z kilkunastu kapiteli spogląda na nas z góry, tymi samymi bystrymi oczkami, o tęczówkach i źrenicach zrobionych – jak u każdego z ludzików (po prostu za pomocą dziurkowania!) – nieco uszkodzony, ale całkiem przystojny mężczyzna, który trzyma w jednej ręce młot, a w drugiej (chyba) dłuto. I dłonie też ma zupełnie tak samo wyrzeźbione jak u ludzików – długie palce trzyma ściśle koło siebie, a widać nawet paznokcie.

Abbaye de Sainte-Foy, opactwo benedyktyńskie, niezła sztuka

Abbaye de Sainte-Foy w Conques, źródło: Wikipedia.org

Budowniczy z narzędziami do odkuwania kamienia to przecież sam mistrz! Mamy więc autoportret bezimiennego rzeźbiarza z XII wieku i po tysiącu lat szansę na rozwiązanie zagadki. Bo kiedy dzięki współczesnym aparatom fotograficznym objawiły się naszym oczom niewidoczne z dołu przez całe wieki jakieś stworki, teraz możemy zadać rzeźbiarzowi pytanie:
– Mistrzu, o co to chodzi z tymi ludzikami nad głową Chrystusa?
I wydaje mi się, że słyszę, jak odpowiada w swoim dialekcie:
– Eee, że też wy to zara musicie syćko badać. Takie tam, coby się krzynkę uśmiechnąć…

PS. Dowiedziałam się niedawno, że ci, co wszystko badają, zaliczają moich ludzików do tzw. obserwatorów, ale to już inny temat.


fleuron niezła sztuka pipsztok

Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka

» Bożena Fabiani

Dr nauk humanistycznych, wieloletni nauczyciel akademicki, obecnie na emeryturze. Autorka wielu gawęd radiowych i książek o tematyce historycznej, w tym o dziejach malarzy i sztuk pięknych w minionych wiekach. Ma też na swoim koncie tłumaczenia literatury włoskiej, głównie dla dzieci i młodzieży, oraz własne tomiki poetyckie. Od kwietnia 2021 r. prowadzi blog „Ocalić od zapomnienia” www.bozena-fabiani.pl.


Portal NiezlaSztuka.net prowadzony jest przez Fundację Promocji Sztuki „Niezła Sztuka”. Publikacje finansowane są głównie dzięki darowiznom Czytelników. Dlatego Twoja pomoc jest bardzo ważna. Jeśli chcesz wesprzeć nas w tworzeniu tego miejsca w polskim internecie na temat sztuki, będziemy Ci bardzo wdzięczni.

Wesprzyj »



Dodaj komentarz