Izabella z Czartoryskich Działyńska i Zamek w Gołuchowie. Światowa kolekcja światowej kobiety

Niewiele było w dziewiętnastowiecznej Polsce kolekcji sztuki dorównujących zbiorom europejskim, ale bez wątpienia gołuchowska kolekcja Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej spełniała te kryteria. Jak powstawała i kim była jej właścicielka?

Zamek w Gołuchowie

Najlepsza partia swoich czasów

Charles Victor Normand, Izabella Elżbieta z Czartoryskich Działyńska | 2 poł. XIX wieku, (rycina Édouard Louis Dubufe), Muzeum Narodowe w Krakowie

Tuż przed wybuchem powstania listopadowego zbiory pieczołowicie gromadzone przez Izabelę Czartoryską, babkę Działyńskiej, w Puławach zostały przeniesione przez jej syna Adama Jerzego Czartoryskiego do Paryża¹ i znalazły swoje miejsce w Hôtel Lambert. Pałac ten stał się zbornym punktem Polaków na obczyźnie – tu wykuwała się polityka emigracyjna i kształtowały mody intelektualne. Syn Izabeli był „niekoronowanym królem” – cieszył się poważaniem, wpływami. Jego jedyna córka wzrastała w niezwykłej atmosferze, na którą składały się nowoczesny Paryż oraz bogata tradycja i żywy patriotyzm domu rodzinnego. Przyszła na świat w roku 1830. Nadano jej imię Elżbieta, ale używała imienia Izabella – być może świadomie nawiązując do zasłużonej dla polskiej kultury i rozmiłowanej w sztuce babki – Izabeli Czartoryskiej z Flemmingów. Otrzymała staranne wykształcenie wzbogacone lekcjami rysunku, malarstwa i rzeźby².

Była obyta w towarzystwie, kulturalna, światowa, a do tego piękna – wysoka, smukła, o kruczoczarnych włosach – postać „najwykwintniej szlachetnego zewnętrznego kształtu” według słów Zygmunta Krasińskiego³. Towarzyszył jej rój wielbicieli⁴, ona zaś w ogóle nie wybierała się za mąż⁵. Jednak w tamtych czasach ślub w wyższych sferach nie był sprawą prywatną, tylko rodową, wielu zatem starało się o jej rękę, wśród nich nawet bratanek Napoleona⁶. Musiała uchodzić za doskonałą partię, a w kręgach patriotycznie nastawionej polskiej emigracji przez bliskie pokrewieństwo z Jerzym Czartoryskim – za dosłownie najlepszą. Nie było dane Izabelli samodzielnie zdecydować o własnym losie, gdyż za jej plecami zapadła decyzja o połączeniu dwóch ważnych rodów – książęcego rodu Czartoryskich i skromniejszego, lecz także zasłużonego dla Polski hrabiowskiego rodu Działyńskich.

Jan Kanty Działyński, źródło: Wikipedia.org

Obie rodziny widziały w tym małżeństwie korzyść polityczną dla siebie (obie rodziny spotkał zawód: Działyńskich, gdyż na Janie wygasł ród, a Czartoryskich – ponieważ plan zwiększenia za pomocą mariażu wpływów w Wielkopolsce się nie powiódł)⁷. Mężem Izy (jak nazywano ją w domu) miał zostać Jan Działyński – syn Tytusa, pana na Kórniku.

Żadne z nich nie popierało tego projektu. Izabella groziła pójściem do klasztoru i odwlekała ślub jak mogła (czas zaręczyn sięgnął dwóch lat)⁸, Jan – jedyny syn swego ojca – z ponurą pokorą wykonywał wolę ojcowską wbrew skłonności serca i pomimo niechęci do książęcych salonów⁹.

Ambitni, zasłużeni, wielcy przedstawiciele ważnych rodów – Adam Jerzy Czartoryski, „niekoronowany król Polski”, i hrabia Tytus Działyński – dopięli swego i wbrew woli dzieci w roku 1857 w kościele na Wyspie św. Ludwika w Paryżu połączyli je w obliczu Boga nierozerwalnym węzłem małżeńskim.

Chybiony mezalians

Izabella była niezwykle dumna ze swego książęcego pochodzenia i przekonana o głębokim posłannictwie dziejowym rodu Czartoryskich¹⁰ (co potem w znacznym stopniu miało przesądzić o zmianach, jakie zaordynowała na zamku w Gołuchowie). Nie ułatwiało jej to relacji z Janem, który był zaledwie hrabią i nad którym swoją wyższość demonstrowała już w okresie narzeczeńskim. Ambitnego i drażliwego Jana złościło to niepomiernie i nieraz rodziny obojga angażowały się w łagodzenie sporu¹¹. To im zależało na mariażu będącym w gruncie rzeczy mezaliansem, i to na wielu polach. Poza wzmiankowanymi tytułami także pozycja społeczna ojców pary młodej pozostawała w dysproporcji. Podobnie majątek Działyńskich – na warunki Wielkopolski więcej niż znaczący – na tle stanu posiadania Czartoryskich jawił się skromnie¹². Z tego też względu zdecydowano o podpisaniu intercyzy i  rozdzielności majątkowej męża i żony.

Izabella z Czartoryskich Działyńska | 1915, według pastelu Marie Pauline Coeffier z 1857, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Relacja małżonków pozostająca przedmiotem rozlicznych złośliwych plotek po dziś dzień najczęściej jest określana jako trudna. „Małżeństwo z Izabellą było [dla Jana] pasmem goryczy i upokorzeń” – według słów jego biografa¹³. Ponadto dzieliły ich poglądy polityczne dotyczące zarówno tego, jaką drogą Polska powinna dążyć do niepodległości, jak i tego, jaki kształt odrodzona ojczyzna miałaby przybrać¹⁴. Warto jednak zaznaczyć, że z biegiem czasu małżonkowie stawali się sobie coraz bliżsi i w ostatnich latach życia Jana ich relacja nabrała cech głębokiego wzajemnego oddania i przyjaźni. Namiętności fizycznej była pozbawiona całkowicie – życzeniem Izabelli było, by ich małżeństwo pozostało białe¹⁵. Nie mamy dziś pewności, czy faktycznie tak było, gdyby jednak, można by to uznać za wyszukaną zemstę za przymus zawarcia małżeństwa dynastycznego. Łączyła ich jednak wspólnota zainteresowań tak gorących, że można je nazwać pasją: kolekcjonowanie dzieł sztuki, a także restauracja gołuchowskiej siedziby.

Wnętrze zamku w Gołuchowie, fot. Roman K. Urbaniak

Gołuchów – głucha prowincja

Izabella niechętnie opuściła Paryż, w którym się wychowała i którego atmosferą przesiąkła. W jej domu rodzinnym bywały najważniejsze osobistości ówczesnego Paryża, a także wielcy artyści swoich czasów, by wymienić choćby Eugène’a Delacroix¹⁶. Izabella, nazywana w domu po prostu Izą, rozwijała swoje pasje artystyczne – uczyła się malarstwa, rzeźby, muzyki¹⁷, jednak trwałe miejsce w historii zapewniło jej kolekcjonerstwo, którym zaczęła się zajmować jeszcze przed dwudziestym rokiem życia¹⁸. Od tego czasu stale aż do końca życia poszerzała systematycznie swoją wiedzę i sieć kontaktów.

Leon Kapliński, Portret Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej | 3 ćwierć XIX wieku, Muzeum Narodowe w Warszawie

Była stałą klientką najlepszych paryskich (i nie tylko!) antykwariatów, bywała na aukcjach, a także korzystała z pomocy starannie dobranego grona specjalistów. Szczególne miejsce w tej żywej sieci powiązań zajmowała Marie Joséphine Rousset¹⁹. Była ona przyjaciółką i pomocnicą Izabelli w wielu różnych sprawach, przede wszystkim w sprawach sztuki. Kiedy Izabella opuściła Paryż, Joséphine reprezentowała ją na aukcjach i wykonywała cotygodniowy obchód antykwariatów, by zbadać możliwość nabycia poszukiwanych dzieł²⁰.

Kolekcjonerka miała zaufanie do jej wiedzy i gustu. Korzystała  pomocy Marie nawet wtedy, gdy wśród jej stałych doradców znaleźli się pracownicy Luwru²¹. Liczba doradców rosła – byli to starannie dobierani specjaliści w poszczególnych dziedzinach. Fakt, że Izabella nie polegała wyłącznie na własnym guście, ale ciągle poszerzała wiedzę i wspierała się opiniami profesjonalistów, świadczył o jej nowoczesnym podejściu do własnej kolekcji. Było ono znakiem czasów i zasadniczo różniło Izę od jej babki Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej, której zbiór miał rys wyraźnie romantyczny i, jak twierdzą niektórzy, ze względu na profil zbioru i przypisywane mu funkcje bardziej przypominał relikwiarz niż muzeum²². Związki z kolekcją babki polegają głównie na ciągłości tradycji rodowych – poza tym różni je wszystko²³.

Po ślubie przyszło Izabelli opuścić tętniące życiem miasto, stolicę ówczesnego świata wraz z jego ożywionym środowiskiem handlarzy sztuką, i udać się do majątku męża, Gołuchowa²⁴. Jan wraz z ojcem poczynili starania, by przygotować włości na przybycie księżniczki, jednak często cytowany wyimek z listu Izabelli do ojca mówi wszystko: „Gołuchów wygląda jak siedziba niedużej kasztelanii w średniowieczu po ataku i złupieniu”²⁵. Nie pomogły prowadzone przez Jana z wielkim zapałem nasadzenia w parku, nie pomogły przeniesienie z ojcowskiego Kórnika militariów, wyrobów złotniczych i zastaw stołowych oraz rozliczne zakupy mebli i antyków²⁶. Prawda była taka, że Gołuchów dostał się w ręce Działyńskich jako ruina tylko w części nadająca się do zamieszkania i pośpieszne zabiegi niewiele mogły tu zmienić. Osobną kwestią jest to, że Jan nie miał ręki do prowadzenia majątku. Nie lubił tego i nie potrafił²⁷.

Zamek w Gołuchowie

Izabella nie od razu polubiła malownicze półruiny²⁸, choć od początku wzbudziły w niej pewien rodzaj zainteresowania²⁹. Nudziła się na prowincji. Próbowała skracać sobie czas, sadząc drzewa i ucząc się… polskiego. Z dzisiejszej perspektywy dziwi to, że córka patrioty i organizatora życia politycznego Polaków na obczyźnie mogła nie znać języka ojczystego, jednak wtedy to francuski był językiem salonów i w nim Izabella prowadziła nie tylko korespondencję, ale też rozmowy z własnym mężem. Mimo dużych zdolności językowych i zainteresowań lingwistycznych (uczyła się arabskiego!) polskiego w stopniu zadowalającym nie nauczyła się nigdy³⁰. Kiedy mogła, starała się uciekać do Paryża, a tam uzupełniała swe gromadzone pieczołowicie w Hôtel Lambert zbiory.

Hôtel Lambert, architektura zewnętrzna | dzięki uprzejmości: Antyki d’Raculi

Hôtel Lambert, antyszambr (przedpokój) na drugim piętrze | dzięki uprzejmości: Antyki d’Raculi

Hôtel Lambert, antyszambr (przedpokój) na drugim piętrze | dzięki uprzejmości: Antyki d’Raculi

Rozwój kolekcji

Izabella miała bardzo sprecyzowane upodobania artystyczne – gustowała szczególnie we wczesnym renesansie północnym, z zapałem zbierała rzeźbę i grafiki. Do jej pierwszych potwierdzonych rachunkami nabytków należały miedzy innymi ryciny Dürera i Lucasa van der Leydena oraz współczesna im dolnoreńska rzeźba w drewnie. Zdaniem Teresy Jakimowicz można na podstawie jej konsekwentnych wyborów zrekonstruować pewien typ wrażliwości estetycznej właściwy Izabelli, cechujący się skłonnością do powściągliwej i nerwowej zarazem dekoracyjności oraz monochromatyzmu, a także predylekcją do dzieł w warstwie formalnej operujących linią i płaszczyzną w większym stopniu niż pełną bryłą. Drugą osią zainteresowań Izabelli było starożytne i średniowieczne rzemiosło artystyczne – bardzo powszechny wówczas we Francji przedmiot kolekcjonerstwa. Wcześnie rozpoczęła poszerzanie swej kolekcji o dzieła emalierstwa³¹.

Wnętrze Zamku w Gołuchowie, Sala Waz Antycznych, fot. A. Pawlikowski | 1905, zbiory Muzeum Zamku w Gołuchowie

Pod wpływem Jana zaczęła się interesować antycznymi wazami greckimi³². Jan stworzył kolekcję liczącą 125 obiektów (w tym słynną hydrię z przedstawieniem Safony³³), której wartość artystyczna i naukowa, wysoko oceniana już w XIX wieku, nie straciła na znaczeniu i dziś³⁴.

Hydria ze sceną rodzajową we wnętrzu, malarz Eupolisa | Ateny ok. 450 p.n.e, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Małżonkowie poszerzali swoje zbiory, podróżując do Włoch, uczestnicząc w aukcjach³⁵, a także odwiedzając – niekiedy wspólnie – antykwariaty Wiednia i Pragi³⁶. Mieli jednak odrębne kolekcje, a Jan chcąc zakupić coś dla Izabelli, musiał uzyskać jej zgodę, ponieważ miała ściśle sprecyzowane plany i jasną wizję rozbudowy kolekcji – nie było w niej miejsca na przypadkowe egzemplarze³⁷. Profil kolekcjonerski Izabelli był na wskroś współczesny – była wybredna w swoich zakupach, skrupulatna i podpierała się gronem profesjonalnych doradców, którzy właśnie w tym czasie zaczynali stanowić odrębną grupę zawodową. Dbała także o naukowe opracowanie swoich zbiorów³⁸. Jej kolekcja, nosząca wyraźny rys indywidualny, była zasadniczo różna od powstających w tym samym czasie w Polsce – te w znacznym stopniu były motywowane patriotycznym posłannictwem, które odciskało swoje piętno na ich charakterze³⁹. Wyodrębniona w Gołuchowie tzw. Sala Polska była niejako na marginesie zbiorów, była hołdem złożonym tradycji, pewną formą konformizmu, a nie wyrazem zainteresowań kolekcjonerskich Izabelli⁴⁰.

Wnętrze zamku w Gołuchowie, Sala Polska, | 1905, zbiory Muzeum Zamek w Gołuchowie

Wnętrze zamku w Gołuchowie, Sala Polska, fot. A. Pawlikowski | 1905, zbiory Muzeum Zamku w Gołuchowie

W XIX wieku istniał nieformalny wymóg prezentacji zbiorów⁴¹. Wynikało to po części z chęci promocji własnych poczynań kolekcjonerskich, w części z ideowego posłannictwa. Zarówno Izabella, jak i Jan wielokrotnie prezentowali swoje nabytki na publicznych pokazach, w tym także na najważniejszych imprezach XIX wieku – wystawach światowych⁴² kształtujących powszechne wyobrażenie o tym, w jakim kierunku zmierza świat. Pojawiały się także na łamach prestiżowej „Gazette des Beaux-Arts”⁴³. W późniejszym okresie Izabella Działyńska wydawała także drukowane w Paryżu katalogi własnych zbiorów. Zadbała też o fachową opiekę dla nich,  zatrudniając kustosza konserwatora, wykształconego jej sumptem we Francji i Włoszech Mikołaja Bobowskiego⁴⁴. Najważniejsze działy kolekcji Izabelli to ryciny, emalie średniowieczne, zabytki rzemiosła artystycznego starożytności i średniowiecza.

Wnętrze Zamku w Gołuchowie, Sala Muzealna, fot. A. Pawlikowski | 1905, zbiory Muzeum Zamku w Gołuchowie

Wielka historia

Wiek XIX był czasem przemian i powstań. Wiadomość o wybuchu jednego z nich zastała Działyńskich podczas podróży na Bliski Wschód – Jan pospieszył niezwłocznie do kraju, by wziąć udział w postaniu styczniowym. Chciał jak ojciec zasłużyć się ojczyźnie. Zaangażował się w organizowanie finansów, broni i żołnierzy w zaborze pruskim i przerzucanie ich na teren zaboru rosyjskiego. Oddawał się pracom z wielkim zapałem, całym sobą, a także poświęcił znaczną część majątku – nie tylko własnego. Zaciągnął pożyczki na istotne sumy nie tylko w banku, ale też u siostry, matki i żony⁴⁵.

Teofil Kwiatkowski (według obrazu Leona Kaplińskiego), Jan Kanty Działyński w stroju szlacheckim polskim | 1884, zbiory Muzeum Zamku w Kórniku

Jego działania cechowała gorliwość, która nie szła niestety w parze z profesjonalizmem – na skutek jego nieostrożności nastąpiła wielka fala aresztowań osób zaangażowanych w pomoc powstańcom. Dla władzy pruskiej była to „zdrada stanu”, więc czyn zagrożony karą śmierci⁴⁶. Jan umknął przed aresztowaniem, ale zaocznie otrzymał najwyższy wymiar kary, jego majątek zaś został obłożony sekwestrem. Małżonkowie osiedli w Paryżu, w ukochanym przez Izabellę Hôtel Lambert.

Hôtel Lambert, pokój na drugim piętrze | dzięki uprzejmości: Antyki d’Raculi

Portret Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej w Gołuchowie | ok. 1885, Muzeum Narodowe w Warszawie

Izabella poszerzała swoją kolekcję, a Jan dalej się zadłużał na kolejne szlachetne przedsięwzięcia. Okres przymusowej emigracji trwał sześć lat, dopiero w roku 1869 Jan poddał się rewizji procesu (karę śmierci zamieniono na twierdzę), a następnie, wynikiem starań rodziny, udzielono mu amnestii i zdjęto sekwestr⁴⁷. Długi jednak zostały. Rodzina ze strony Jana zgodziła się darować pożyczone mu wcześniej pieniądze. Żona oczekiwała spłaty, na którą Jan nie miał środków. Przekazał jej swoją kolekcję waz antycznych, chciał także oddać Gołuchów, jednak Izabella długo nie wyrażała na to zgody⁴⁸.

Dopiero zmieniająca się sytuacja polityczna we Francji i wydarzenia roku 1870 roku sprawiły, że arystokracja przestała czuć się bezpiecznie w Paryżu⁴⁹. Wtedy Izabella poważnie zaczęła brać pod uwagę przeniesienie się do Gołuchowa i przejęcie go w zamian za długi, co nastąpiło na początku lat 70. Odtąd to Izabella była panią na Gołuchowie, a Jan mógł jej służyć radą i pomocą – co też chętnie czynił. Pierwotnie układ był odwrotny.

Gołuchów – długa droga od ruiny do ziemskiego raju

Po ślubie Izabella pomagała Janowi urządzać na odległej prowincji nową siedzibę rodową, na którą została skazana wyrokiem ojca i teścia. W latach 1858–1859 nadeszło kilkadziesiąt obrazów olejnych, pasteli i rycin (w tym portret rodziców Stanisława Augusta Poniatowskiego pędzla Bacciarellego), tworząc dość typowe wyposażenie malarskie siedziby magnackiej.

Warto tu podkreślić, że obrazy nie były częścią kolekcji skrupulatnie tworzonej przez Izabellę podług własnego gustu, lecz zbiorami rodzinnymi, szeregiem pamiątek. Malarstwo jej nie interesowało jako przedmiot kolekcjonerstwa. Z czasem nabyła pojedyncze obrazy, kierowała się jednak chęcią treściowego dopełnienia wnętrza zamku, a zakupy obrazów miały miejsce w późniejszym okresie, gdy zamek przeszedł na własność Izabelli.

Od początku lat 60. Izabella zaczęła też kupować fragmenty lapidarialne z myślą o restauracji zamku⁵⁰. Izabella już wtedy dobierała elementy małej architektury: ozdobne portale, kominki, nadproża oraz drobne elementy rzeźbione pochodzące głównie z Francji i Włoch, mające posłużyć do nadania zamkowi nowego wyrazu. Kiedy zapadła decyzja o renowacji  Gołuchowa, tego typu zakupy przybrały na sile.

Józef Grassi, Portret Tadeusza Kościuszki w zbroi | 1792, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Marcello Bacciarelli, Portret koronacyjny Stanisława Augusta Poniatowskiego | 1792, zamek w Gołuchowie, oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu

Po przejęciu przez Izabellę Gołuchowa zapadła decyzja o gruntownej przebudowie, która miała miejsce w latach 1875–1882 (choć niektóre prace trwały jeszcze w latach późniejszych)⁵¹. Pierwotnie miał być w nie zaangażowany sam Viollet-le-Duc⁵², jednak ostatecznie głównym wykonawcą został Maurycy Ouradou – bliski współpracownik, a prywatnie zięć Viollet-le-Duca (choć na wczesnym etapie prac pojawiają się rozliczne nazwiska architektów)⁵³. Zamek po przebudowie miał się wyraźnie odwoływać do tradycji rodowych i miejsca.

Budowla została wzniesiona w latach 1550–1560 dla Rafała Leszczyńskiego, następnie przebudowana przez jego syna Wacława⁵⁴ – w XIX wieku relikty tej epoki były dominujące. Dla Izabelli, spokrewnionej z ostatnim królem Polski, a zarazem będącej córką „niekoronowanego króla” Adama Jerzego Czartoryskiego, ten fakt był niezwykle ważny. Wszak rodzina Leszczyńskich wydała nie tylko króla Polski, ale też królową francuską. Metryka i historia zamku zadecydowały o kierunku przebudowy.

Zamek w Gołuchowie | 1932, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Państwo Działyńscy zdecydowali się zamieszkać w dostosowanej do potrzeb mieszkańców gorzelni, a zamek przeznaczyć na cele reprezentacyjno-muzealne. Miał zostać zaaranżowany w stylu francuskim Franciszka I i Henryka II i pomieścić bogatą kolekcję sztuki ujętą w skrupulatnie opracowane ramy architektoniczne uzupełnione fragmentami lapidarnymi⁵⁵. Pierwotnie tylko dwa pomieszczenia miały mieć charakter stricte muzealny. Reszta miała być quasi-rezydencją, czy też, jak to określiła Teresa Jakimowicz – „iluzją rezydencji”⁵⁶.

Wnętrze Zamku w Gołuchowie, Sala Muzealna, fot. wykonana przez pracownię I. Krieger | ok. 1890, w zbiorach Muzeum Zamek w Gołuchowie

Budynek wraz z wystrojem komnat miał być nośnikiem idei monarchistycznych i podkreślać królewskość rodów Leszczyńskich i Czartoryskich. Program „królewski” był stworzony na wyrost, gdyż jedyny król z dynastii Leszczyńskich, Stanisław, w tym zamku, rzekomej „rezydencji królewskiej”, nigdy nie bawił, a Czartoryscy mieli wyłącznie koligacje i pretensje do korony. Nie umknęło to uwadze współczesnych – dostrzegł to już Marian Sokołowski w 1886 roku⁵⁷.

Portret Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej w Gołuchowie

Pojął jednak zamysł twórczy Izabelli, docenił spójność dzieła i jako pierwszy określił zamek mianem „kreacji” Izabelli⁵⁸. To pojęcie się przyjęło – także dziś badacze chętnie posługują się nim dla podkreślenia twórczego wkładu kolekcjonerki w stworzenie z wielu niejednorodnych dzieł znakomitej całości tworzącej godne ramy dla kolekcji sztuki – sensu życia Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej⁵⁹.

Izabella pokochała swoją siedzibę tak, że nazywała ją swoim małym ziemskim rajem, paradis terrestre. Każdy detal zamku Izabella osobiście konsultowała, a kluczem były, podobnie jak dla tworzonej przez nią z naukową poprawnością kolekcji, jej własne upodobania estetyczne. Zamek i kolekcję, do pomieszczenia której został rozbudowany, trzeba postrzegać jako całość, jako środek wyrazu indywidualnego gustu Izabelli. Czyni to z niego dzieło niezwykłe i skłania do refleksji nad tym, kiedy zestawianie dobranych elementów samo zaczyna być twórczością.

Zamek w Gołuchowie

Poszczególne dzieła sztuki zyskały starannie dobrane miejsca w nowoczesnych gablotach (sposób ekspozycji dzieł Izabella także konsultowała ze specjalistami!⁶⁰) poumieszczanych z rozmysłem w odpowiednio zaaranżowanych przestrzeniach specjalnie przebudowanego zamku otoczonego ogrodem.

Ogród był przedmiotem szczególnej dbałości Jana, który od samego początku otoczył go opieką i wytrwale rozbudowywał. Nawet w czasie przymusowej emigracji przesyłał potajemnie pracownikom nasiona, by sadzili nowe okazy w objętym sekwestrem parku⁶¹. Parki i ogrody Kórnika i Gołuchowa były pod koniec życia jego podstawową pasją (obok działalności wydawniczej).

Brak dziedzica

Naturalną troską każdego kolekcjonera jest los zbioru po jego śmierci. Izabella była osobą niezwykle zapobiegliwą, czego wyraz dała, ustanawiając ordynację. Zabiegi o jej utworzenie trwały latami, a zostały zwieńczone sukcesem w 1893 roku – była to ostatnia ordynacja, na jaką rząd pruski wyraził zgodę⁶². To rozwiązanie prawne miało na celu zapobieżenie podziałowi majątku (w tym kolekcji!) pomiędzy wszystkich spadkobierców⁶³. Miał być dziedziczony przez jedną tylko osobę, ordynata. W statucie Izabella napisała wprost:

„Na zamku w Gołuchowie w powiecie Pleszewskim umieściłam zbiór dzieł sztuki różnego rodzaju, który zbierałam w długim lat szeregu. Życzeniem jest moim, aby te dzieła sztuki się nie rozproszyły i aby zbiór ten zachował się pełny i cały po wieczne czasy. Spodziewam się, że zbór powyższy ogółowi pożytek przyniesie, wywołując i podnosząc upodobania do sztuki i zmysł piękna; oglądanie tych zbiorów ma być dostępne dla każdego, pragnącego znaleźć tam źródło pomocnicze do badań naukowych i w zakresie sztuki”⁶⁴.

Wynika stąd jasno, że miała świadomość wartości własnej kolekcji i że – zgodnie z duchem czasu – doceniała jej wartość naukową. Ponadto warto jeszcze raz podkreślić: zależało jej na niepodzielności kolekcji. Po śmierci Izabelli w 1899 roku kolejni ordynaci opiekowali się kolekcją, dbając o jej opracowywanie naukowe, dokumentację fotograficzną oraz udostępnianie badaczom i zwiedzającym⁶⁵. Kres tej sytuacji położył wybuch II wojny światowej.

Rozproszenie

Niemcy byli doskonale przygotowani do rabunku dzieł sztuki podczas II wojny światowej – robili to sprawnie i systemowo. Kolekcja gołuchowska dzięki rozlicznym publikacjom zagranicznym była doskonale znana, co teraz miało się obrócić przeciwko niej. Sprawująca w imieniu syna pieczę nad zbiorami Maria Ludwika w 1939 roku przezornie przeniosła do Warszawy wszystkie katalogi dzieł. Miało to utrudnić najeźdźcom stwierdzenie braku egzemplarzy, które uznała za najbardziej wartościowe i wywiozła celem ukrycia w stolicy.

Samych najcenniejszych eksponatów było osiemnaście skrzyń⁶⁶! Ostatecznie zostały odkryte i zdeponowane w Muzeum Narodowym, jednak dzięki uporowi i sprytowi Marii Ludwiki⁶⁷, a także współpracy z dyrektorem muzeum udało jej się znacząco opóźnić wywóz dzieł w głąb Rzeszy. Nie bez znaczenia były też kwestie administracyjne: Gołuchów znalazł się na terenie Kraju Warty, Warszawa zaś należała do Generalnego Gubernatorstwa. Administracje obu okręgów zabiegały o pozyskanie cennej kolekcji w całości i targi pomiędzy nimi (uwzględniające powoływanie się na statut ordynacji i zapis o niepodzielności kolekcji!) utrudniały wywóz dzieł sztuki w nie mniejszym stopniu niż zapewnienia specjalistów z Muzeum Narodowego, że przed podróżą niezbędna jest konserwacja i inwentaryzacja. Część zbiorów, która znalazła się w Warszawie, pozostała w niej aż do wybuchu powstania warszawskiego⁶⁸. Po tym wydarzeniu część dzieł została rozkradziona przez osoby indywidualne, a część wywieziono do Austrii, gdzie sporo obiektów doczekało końca wojny⁶⁹. Niewielki fragment zbioru pozostał w Muzeum Narodowym⁷⁰.

Św. Urszula | ok. 1520–1530, autor z kręgu Jana van der Weerda, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Św. Małgorzata | ok. 1520–1530, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Wiele dzieł wróciło po wojnie do zamku w Gołuchowie, część została włączona do kolekcji książąt Czartoryskich w Krakowie, część znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie, cześć w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Wiele eksponatów zaginęło i ma status strat wojennych. Od czasu do czasu niektóre z nich wypływają w mniej lub bardziej sensacyjnych okolicznościach⁷¹.

Wojna skończyła się już 76 lat temu, a dzieła nadal pozostają rozproszone. Poszczególne części kolekcji i pojedyncze obiekty są coraz lepiej przebadane – podobnie jak architektura zamku i dzieje kolekcji rozumianej jako całość – a świadomość ich wyjątkowości rośnie. Pora zatem, by wszystkie instytucje mające w swoich zbiorach wyimki z kolekcji Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej poważnie rozważyły, czy dla dobra ogółu nie warto by ich było z powrotem przekazać,  choćby w depozyt, do zamku w Gołuchowie, który przeznaczyła dla nich kolekcjonerka…

Bibliografia:
1. Bernhard M.L., Powrót zbiorów gołuchowskich, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1958, nr 3.
2. Bęczkowska U., Country houses as substitutes for autonomous national institutions on the lands of partitioned Poland, „Centropa” 2013, t. 13, nr 2.
3. Izabela z Czartoryskich Działyńska – kolekcjonerka dzieł sztuki, red. I. Głuszek, w: Życie sztuką, Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej, Poznań 2018.
4. Jakimowicz T., Ekspozycja muzealna na zamku w Gołuchowie (uwarunkowania historyczne oraz potrzeby i możliwości współczesne), „Rocznik Historii Sztuki” 1984, nr 14.
5. Jakimowicz T., Od kolekcji „curiosités artistiques” ku muzeum. Zbieractwo artystyczne Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej w latach 1852–1899, „Studia Muzealne” t. 13, 1982.
6. Kłudkiewicz K., Wybór i konieczność. Kolekcje polskiej arystokracji w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX w., „Seria Historia Sztuki” 2016, nr 41.
7. Kuhnke M., „Dworzanin” i „Dama” Jana Mostaerta. Historia dwóch obrazów ze zbiorów muzeum w Gołuchowie, „Muzealnictwo” 2006, nr 47.
8. Marek D., Ordynacja gołuchowska Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej (1830–1899), Poznań 1994.
9. Mężyński A., Jan Działyński 1829–1880: ostatni z rodu, Kórnik 2002.
10. Pajzderski N., Przewodnik po muzeum w Gołuchowie, Poznań 1929,  https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/show-content/publication/edition/28990?id=28990.
11. Rottermund A., Art collecting in Poland. From the Middle Ages to the present day, w: Polonia. Tesoros y colecciones artísticas, Madryt–Kraków 2011.
12. Sokołowski M., Gołuchów, Kraków 1886, https://polona.pl/item/goluchow,MTc3Nzg5OA/3/#info:metadata.

• Info
• Lista artykułów

» Danuta Niśkiewicz

Absolwentka Historii Sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Aktywna jako popularyzator i przewodnik. Ma w swoim portfolio współpracę z podmiotami takimi jak: Muzeum Narodowe w Krakowie, Uniwersytet Łódzki, Centrum Dialogu, Łódzki Szlak Kobiet, Zielona Łódź, Fundacja Po Staremu. Związana z grupą Przewodnicy Łódzcy TOTUTAM. Prowadzi blog artinpoland.eu.

• Izabella z Czartoryskich Działyńska i Zamek w Gołuchowie. Światowa kolekcja światowej kobiety - 9 lipca 2021