Eleonora księżna Toskanii, córka wicekróla Neapolu, piękność z obrazu Bronzina była przede wszystkim wielką mecenaską sztuki i Pierwszą Damą Florencji. Gdyby nie ona, nie mielibyśmy Florencji takiej, jaką dziś podziwiamy. Przedstawiam historię kobiety, która wpłynęła na losy miasta renesansu nie mniej niż jej oddany polityce i ekonomii mąż Kosma I.
Agnolo Bronzino Portret Eleonory Toledańskiej z synem Janem, ok. 1545
olej na desce, 115 × 96 cm, Galeria Uffizi, Florencja
Dzieciństwo Eleonory
Eleonora urodziła się 11 stycznia 1522 roku w Alba de Tormes w Salamance, jako druga córka markiza Villafranca, Don Pedra Alvarez de Toledo i Marii Osorio, drugiej markizy Villafranca. Kiedy Eleonora miała dziesięć lat, jej ojciec został wicekrólem Neapolu. Inwestował w rozbudowę stolicy Kampanii umacniając mury miejskie, budując nowy mur wzdłuż brzegu morza oraz unowocześniając twierdze obronne. W czasach dzieciństwa Eleonory jej ojciec zbudował także pałac wicekróla i stworzył miejską strukturę wokół niego. Do dzisiaj ta część Neapolu jest nazywana dzielnicą hiszpańską.
Ślub z Medyceuszem
Eleonora wyszła za mąż 29 marca 1539 roku. Miała wtedy 17 lat. Kiedy na dwór Neapolu w poszukiwaniu odpowiedniej kandydatki na żonę przybył wysłannik Kosmy Medyceusza, Don Pedro de Toledo zaproponował swoją najstarszą córkę, Izabelę. Kosma jednak bardzo dobrze pamiętał jej młodszą siostrę, którą miał okazję poznać podczas swojej wizyty w 1536 roku. Poprosił więc o jej rękę i po długich negocjacjach pomiędzy rodami ustalono datę ślubu. Ślub został zawarty przez pełnomocnika księcia Kosmy w Neapolu. Eleonora wyruszyła w podróż do męża 11 czerwca 1539 r. w towarzystwie dwóch braci. Rejs odbywał się siedmioma galerami. Rankiem, 22 czerwca, młoda małżonka przybyła do portu w Livorno. Jeszcze tego samego dnia wyruszyła w podróż do Pizy i w połowie drogi spotkała swojego męża. Po krótkim pobycie w Pizie młoda para udała się do Poggio a Caiano, gdzie spędziła kilka dni. Następnie udali się do Florencji. 29 lipca miasto uroczyście powitało młodą księżną w Porta al Prato, po czym małżonkowie udali się do San Lorenzo, gdzie odprawiono oficjalne uroczystości ślubne.
Szczęśliwe małżeństwo
Małżeństwo było oczywiście doskonale przemyślane pod względem ekonomicznym i społecznym. Ożenek z córką zubożałego wicekróla Neapolu był bardzo pożądany dla rodu Medyceuszy. Eleonora i Kosma byli zgodnym małżeństwem, oboje bardzo religijni, ufali sobie i spędzali ze sobą dużo czasu. Podczas wielu podróży Kosmy księżna towarzyszyła mężowi. Co ciekawe, Kosma przez całe życie pozostał wierny Eleonorze. O jej wierności chyba nie trzeba wspominać, była idealną mieszkanką Florencji, przykładem dla innych kobiet, szczególnie młodych panien i mężatek.
Eleonora urodziła jedenaścioro dzieci, w tym siedmiu synów (a wiadomo, że to głównie synowie byli pożądani…), a większość dzieci osiągnęła dojrzałość. Śmiertelność wśród noworodków w tamtych czasach oraz śmiertelność kobiet w połogu wynosiła około 40%. Brak chorób wenerycznych (zaleta wierności małżeńskiej) zadecydował o zdrowiu kobiety i rodzonych przez nią dzieci. To dzięki małżeństwu Eleonory i Kosmy linia Medyceuszy odrodziła się, a ich dwaj synowie, Ferdynand i Francesco, rządzili jako Wielcy Książęta Toskanii.
Agnolo Bronzino Kosma I Medyceusz | ok. 1545, Museo Nacional Thyssen-Bornemisza, Madryt
Mecenat artystyczny Eleonory
Początkowo młodzi zamieszkali w Palazzo Medici przy via Larga. Kiedy przenieśli się do Palazzo della Signoria, Eleonora postanowiła zmienić jego wygląd. Zgodnie z ówczesną tradycją małżonkowie zajmowali osobne apartamenty. Kosma był zajęty polityką i ekonomią, więc pozostawił żonie decyzje o dekoracji i wyposażeniu pałacu. Chciał, aby pałac, w którym zamieszkała jego żona, kobieta najpotężniejszego człowieka we Florencji, był reprezentatywną, ukazującą bogactwo i władzę siedzibą. Darzył żonę dużym zaufaniem i to głównie jej zmysłowi estetycznemu zawdzięczamy wygląd wielu komnat Palazzo Vecchio. Eleonora zajmowała górne piętra i w latach 40-tych XVI wieku zatrudniła wielu innowacyjnych artystów, aby upiększyli wnętrza, w których przebywała. Kaplicę udekorował Bronzino. Zielona komnata ma sklepienie zdobione freskami autorstwa Ridolfa del Ghirlandaio, zaś nad sklepieniem małego gabinetu pracował Francesco Salviati. W Sali Estery znajduje się umywalnia pochodząca z Palazzo di Parte Guelfa.
Agnolo Bronzino Eleonora di Toledo | 1543, Narodowa Galeria, Praga
Brak ogrodu w Palazzo Vecchio był dla Eleonory tak dokuczliwy, że gdy tylko przyszedł jej posag, wraz z mężem zdecydowali o kupnie Palazzo Pitti. Nabyty w 1549 roku pałac był niedokończony, bo Luca Pitti chcąc przewyższyć w splendorze rodzinę Medyceuszy, zbankrutował podczas budowy. I oto Medyceusze znowu okazali się największą potęgą Florencji.
Eleonora i Kosma znacznie rozbudowali pałac zaprojektowany przez Bartolomea Ammannatiego, architekta i rzeźbiarza, który odtąd pozostał już na usługach Medyceuszy. Tereny za pałacem zostały zakupione od kilku rodzin, w tym od rodu Boboli. Cały kompleks ogrodowy nazwany Ogrodami Boboli Florencja zawdzięcza Eleonorze. To osiągnięcie zbudowane dzięki jej wizji i zaangażowaniu. Prace zostały rozpoczęte przez Tribola, mistrza architektury krajobrazu, który pracował już dla Medyceuszy w Castello, a po jego śmierci były kontynuowane przez Bartolomea Ammannatiego i Bernarda Buontalentiego. Dla księżnej pracowali także Baccio Bandinelli, Benvenuto Cellini, czy miniaturzysta – Giulio Clovio, a także słynny Giorgio Vasari.
Oprócz ogrodów Boboli Eleonora interesowała się kulturą całej Florencji. To jej zawdzięczamy powstanie Ostatniej wieczerzy Giorgia Vasariego. Księżna zleciła artyście namalowanie obrazu dla klasztoru Murate we Florencji, gdzie dzieło pozostawało aż do kasacji zakonu w czasach Napoleona Bonaparte. Po zamknięciu klasztoru przeniesiono je do Santa Croce, gdzie niestety uległo ogromnemu zniszczeniu podczas powodzi w listopadzie 1966 roku. Uszkodzoną Ostatnią wieczerzę trzymano jako depozyt miejscowego nadleśnictwa przez kolejne 40 lat. Renowacji podjęto się dopiero w 2006 roku i trwała ona 10 lat. W pięćdziesiątą rocznicę powodzi odnowiony obraz przeniesiono do muzeum Santa Croce.
Eleonora na swoim dworze stawiała poetki przed poetami, zatrudniała włoskich i hiszpańskich mówców, wspierała jezuitów i patronowała wielu kościołom. Z pewnością miała także duży wpływ na wiele decyzji swojego męża dotyczących jego mecenatu artystycznego.
Pierwsza Dama Toskanii
Eleonora bywa nazywana Pierwszą Damą Florencji, osobą, która sprawowała obowiązki regentki podczas nieobecności lub choroby męża. Działo się tak w latach 1541-1543 podczas wojny oraz 1544-1545, gdy Kosma był chory. Najdłuższy czas jej rządów przypadł na lata wojny z Sieną – 1551-1554. Kilka lat później, w 1560 roku, jako księżna Sieny wraz z mężem triumfalnie wjechała do miasta. Zlecała nowe budowle w mieście i kupowała kolejne połacie ziemi wzbogacając majątek Medyceuszy. Znała się na ekonomii, bo zakupiona ziemia rolnicza stale przynosiła coraz większy dochód. Jej mecenat artystyczny to także pośredni finansowy zysk Florencji. Eleonora była kobietą, która oficjalnie nie sprawowała publicznych funkcji, ale bez której nie byłoby potęgi jej męża.
Śmierć i pogrzeb Eleonory
Zanim ukończono ogrody Boboli oraz rozbudowę Palazzo Pitti, Eleonora zachorowała na gruźlicę i nie była w stanie cieszyć się z postępu prac. Jesienią, 1562 roku, wyruszyła z mężem i trzema synami do Pizy. Celem było spędzenie zimy w łagodniejszej od Florencji strefie klimatycznej, która miała posłużyć zdrowiu księżnej. Jadąc przez bagniste tereny Maremmy zaatakowane malarią, na zdrowiu zapadli synowie Medyceuszy. Starszy, 19-letni Giovanni zmarł w listopadzie, a kilka tygodni później także jego młodszy brat, niespełna 16-letni Don Garzia. Księżna, osłabiona gruźlicą, także zachorowała i zmarła 18 grudnia 1562 roku. Jak zapisał wenecki ambasador towarzyszący im w podróży – księżna zmarła w ramionach męża, zasmucona i zrozpaczona. Ciało Eleonory sprowadzono do Florencji 28 grudnia i pochowano w grobowcu Medyceuszy przy bazylice San Lorenzo.
Portrety Eleonory
Księżna była bardzo piękną kobietą. Liczne portrety wykonywane przez nadwornych artystów ukazują subtelną i spokojną damę o nienagannej fryzurze, doskonałym ubraniu, bogatej biżuterii i pięknych dłoniach. Szczupła kobieta o łagodnym spojrzeniu, której oczy, w miarę upływu lat, były coraz bardziej podkrążone. Portrety Eleonory stanowią swoiste świadectwo tego, jak wyczerpującą pracę musiały wykonywać kobiety tamtych czasów. Nawet wielkie damy, które stać było na służbę, wykwintne jedzenie, ciepłe łoże i odpoczynek, rodziły dzieci do czasu, aż małżonek opuścił ich sypialnię lub zmarły w połogu. Jedenaście porodów wyczerpało Eleonorę. Śmierć dzieci, pomimo tego, że dość powszechna w tamtych czasach, była emocjonalnym ciosem. Ostatni portret pokazuje piękną, dojrzałą kobietę, która jednak w tamtym dniu miała zaledwie trzydzieści sześć lub siedem lat. Najsłynniejszy jest portret księżnej z synem Giovannim namalowany w 1545 roku.
Książę Kosma I pragnął uspokoić nastroje społeczne. Jego piękna żona i wybitny portrecista mieli przyczynić się do odbudowania powszechnego szacunku dla rodu, który ucierpiał w wyniku wielu skandalów. Dlatego na najsłynniejszym portrecie wykonanym przez Bronzina, Eleonora pozuje jako Wielka Księżna z synem i spadkobiercą. Portret jest nie tylko arcydziełem sztuki malarskiej i estetyczną przyjemnością. To przede wszystkim demonstracja władzy i przekaz, że Medyceusze są silni, godni poparcia i liczą się w Europie, niczym rody królewskie.
Słów kilka o Wielkim Księciu Toskanii. Czy na pewno tylko „mąż swojej żony”?
Czasy, w których panował Kosma I Medyceusz, to jedna z ciekawszych epok w historii Florencji. Kosma objął władzę w mieście w 1537 roku. Miał wtedy 17 lat. Wówczas nikt o tym nie wiedział, ale to był początek dwustuletniej władzy Medyceuszy (zakończonej w 1737). Kosma od początku wiedział, że musi poślubić kobietę możnego rodu oraz zapewnić Florencji wysoki dochód, między innymi w postaci posagu panny. Nie chodziło więc o romantyczną historię, lecz o interes Medyceuszy.
Książę szybko poradził sobie z politycznymi przeciwnikami. Prowadził totalitarne rządy, miasto miało zapomnieć o republikańskich ideałach będących spuścizną po Cyceronie. Te wszystkie działania przywróciły jednak wspaniałość Florencji. Możne rody odsunięte od realnej władzy republikańskiej i zdegradowane do pozycji dworzan początkowo nie były zadowolone. Kosma miał jednak doskonały plan, bo stanowiska i władzę rozdzielał według zasług i wykształcenia, nie szczęścia narodzin. W Toskanii rozpoczął się złoty wiek, przywrócono prawny i społeczny porządek, ożywiono handel i bogacono się. Medyceusz stworzył sprawny system sądowniczy i policję. Poza Florencją szczególnie zasłużył się w Pizie, gdzie odrestaurował uniwersytet i podjął się rewitalizacji miasta, ściągając do niego kupców i budując kanał łączący ją z Livorno.
W Livorno stworzył natomiast port wzmacniając gospodarkę morską i powołując zakon Rycerzy Świętego Stefana do ochrony. W 1555 roku podbił Sienę (tę historię przedstawił Giorgio Vasari w wielkoformatowym fresku w Palazzo Vecchio), a kilka lat później Montalcino. Na polu artystycznym nie ustępował żonie. Wspierał artystów budując potęgę rodu. U Giorgia Vasariego zamówił portret Wawrzyńca Wspaniałego, swojego przodka, przywrócił świetność pałacowi Medyceuszy i Bibliotece Laurenziana, wpierał Akademię Rysunku, stworzył stanowiska archeologiczne w Chiusi, Arezzo i innych miastach w celu wydobywania artefaktów etruskich jako pamiątek pochodzenia Florencji. Poczynił także starania by dialekt florencki stał się centralnym językiem Włoch.
Dzięki Kosmie również Eleonora miała szansę zaistnieć w czasach, w których określano ją jako morbidezza – delikatną, wykwintnie bladolicą. Książę był wielkim moralistą i wiernym mężem. Kurtyzany w XVI wieku były bardzo popularne. Nie było ich tyle, co w Rzymie, Wenecji, czy Neapolu, ale cieszyły się powszechnym uznaniem. Otóż książę wydał rozporządzenie, w którym zabronił kurtyzanom odziewać się w jedwabie i nakazał okrywać się żółtym welonem tak, by były od razu rozpoznawalne. Nie spodobało się to wielbicielom pewnej kurtyzany, Tullii d’Aragona i zezwolili oni na dowolny strój tej nader wykształconej poetycko i filozoficznie kobiecie. To temat na osobny artykuł, ale świadczy o tym, że pomimo tego, że florenckie kurtyzany z racji swojego wykształcenia mogły stanowić doskonałe towarzystwo dla arystokracji, to nie były akceptowane przez wiernego żonie Kosmę I.
Autor nieznany (według Agnolo Bronzina), Portret Kosmy I Medyceusza | prawdopodobnie po 1574, The National Gallery, Londyn
To, z czego Kosma jest najbardziej znany, to zlecenie Vasariemu budowy Uffizi, a następnie słynnego Korytarza Vasariego łączącego dzisiejsze muzeum z pałacem Pitti.
Po śmierci żony, w 1569 roku Kosma został koronowany przez papieża Piusa V na pierwszego Wielkiego Księcia Toskanii. W 1570 roku książę poślubił swoją kochankę, Camillę Martelli, z którą miał córkę, Virginię, przyszłą księżną Modeny. Wkrótce po tym zrzekł się władzy nad Florencją na rzecz swojego syna, Francesca. Kosma I zmarł w 1574 roku i został pochowany obok Eleonory w kaplicy przy bazylice San Lorenzo.
Wspaniała suknia Eleonory – sensacyjne odkrycie we Florencji
W 1857 roku książę Toskanii, Leopold II, zarządził powstanie rządowej komisji, która miała zinwentaryzować czterdzieści dziewięć trumien Medyceuszy, znajdujących się w kaplicy przy San Lorenzo. Zapewniono straże, zatrudniono najlepszych lekarzy i przedstawicieli władz miejskich. Podczas badań dokonano wielkiego odkrycia. Na trumnie Eleonory nie było żadnej inskrypcji, ale po medycznej analizie kości potwierdzono, że należą one do kobiety ponad trzydziestoletniej. Odziane były one w resztki jedwabnej sukni z haftowaną górą, w bieliznę oraz siatkę na włosach. Uznano, że jest to słynna suknia oraz ta sama złota siatka na włosy, w których księżna została sportretowana przez Bronzina. Odkrycie stało się zakończeniem pięknej historii.
Niestety, czasem postęp technologiczny psuje nam romantyczną opowieść. W 1983 roku, angielska historyczka zachodnich strojów, Janet Arnold, ponownie zajęła się konserwacją sukni. Szaty były w stanie dużego rozkładu i wymagały dziesięcioletniej pracy. Okazało się, że jedwabna suknia nie może być strojem z portretu Bronzina. To wprawdzie dzieło wykonane z jedwabiu, także z aksamitną, haftowaną górą, ale różnic pomiędzy sukniami jest zbyt dużo. Z całą pewnością stwierdzono, że księżną pochowano w innym stroju. Dzisiaj suknia trumienna Eleonory oraz stroje jej męża i syna, Don Garzii, są prezentowane w jednej z sal Palazzo Pitti w specjalnych gablotach. Słabe oświetlenie wprowadza pewną nastrojowość, ale niestety nie pozwala na zrobienie dobrych zdjęć.
Suknia trumienna Eleonory Toledańskiej przed konserwacją, fot. www.karen.htmlcreators.com
Eleonorę Toledańską portretowali najwięksi malarze XVI wieku, pracowali dla niej wybitni architekci i rzeźbiarze, kochał i cenił ją mąż. Była niezwykle wpływową kobietą, współdecydowała o losach miasta i księstwa Toskanii. Żyła odpowiedzialnie, przewidując chyba konsekwencje swoich planów i ich realizacji. Urodziła jedenaścioro dzieci i większość z nich pochowała. Dzisiaj jest bardziej znana od swojego męża. W czasach, w których od kobiety wymagano przede wszystkim, aby była dobrze zbudowana i rodziła zdrowe dzieci, Eleonora nie tylko spełniła ten społeczny obowiązek, zostawiła także spuściznę artystyczną dla wielu pokoleń badaczy. Chodząc po Ogrodach Boboli dziękuję jej za to, że kochała Florencję.
Bibliografia:
1. Dubreton J. M. L., Życie codzienne we Florencji, Warszawa 1961.
2. D’Addario A., Eleonora de Toledo. Duchess of Florence and Siena, w: The Medici Women, Perugia 2003.
3. Strathern P., Medyceusze. Mecenasi sztuki – Tyrani – Kochankowie, Warszawa 2007.
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Tycjan „Magdalena pokutująca” - 4 października 2024
- Caravaggio „Chłopiec z koszem owoców” - 28 czerwca 2024
- Guido Reni „Atalanta i Hippomenes” - 6 czerwca 2024
- Hic habitat felicitas, czyli tu mieszka szczęście. O erotycznych Pompejach - 24 kwietnia 2024
- Fresk „Wiosna”, Pompeje - 22 marca 2024
- Antonio Canova „Paolina Borghese jako Wenus Zwycięska” - 16 marca 2023
- Rafael Santi „Portret papieża Juliusza II” - 14 czerwca 2020
- Trzy Gracje — piękno od Antyku do Klasycyzmu - 28 grudnia 2019
- Piero della Francesca „Zmartwychwstanie” - 8 sierpnia 2019
- Simone Martini „Maestà” - 2 czerwca 2019
