Jak odbić komuś żonę i spędzić z nią resztę życia. Wlastimil Hofman i jego historia miłosna

To nie będzie artykuł na portal plotkarski, chociaż gdyby takowy istniał w 1916 roku, z pewnością napisano by tam o Wlastimilu Hofmanie i Adeli Hammer. To oni przedstawieni są na obrazie znajdującym się w kolekcji Krzysztofa Musiała. Tytuł tego dzieła to Autoportret z przyszłą żoną. Jaka historia kryje się za tym obrazem? Kim był Wlastimil Hofman?

Wlastimil Hofman, Autoportret z przyszłą żoną | 1916, © Kolekcja Krzysztofa Musiała

Wlastimil Hofman, fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Tego nazwiska nie znajdzie się w Polskim słowniku biograficznym ani w Słowniku artystów polskich i obcych w Polsce działających. A obrazy Hofmana to jedne z najbardziej pożądanych obecnie dzieł sztuki polskiej. Jeśli chodzi o rodzimych malarzy – od 1990 do 2004 roku dzieła Wlastimila Hofmana, obok prac Jacka Malczewskiego, sprzedawały się najlepiej. W samych latach 2001–2004 na aukcjach zostało sprzedanych 137 obrazów Hofmana¹! Wystarczy regularnie przeglądać katalogi polskich domów aukcyjnych, żeby bez najmniejszego problemu trafić na któreś z dzieł malarza.

Wlastimil jako pierwszy Polak został członkiem Wienner Secession Galerie i jako drugi (po Oldze Boznańskiej) członkiem Société Nationale des Beaux-Arts w Paryżu². Wystawiał swoje prace w kraju, a także za granicą – w Paryżu, Monachium, Wiedniu, Berlinie, Lwowie, Kolonii i Pradze³. Jego obrazy zakupiło bawarskie Muzeum Sztuki, a w Paryżu miał indywidualną wystawę ponad dziewięćdziesięciu prac. Dzięki wystawionej w 1921 roku Spowiedzi uzyskał nominację na członka Salonu Narodowego Francji⁴.

Wlastimil Hofman, Spowiedź | 1906, Muzeum Narodowe w Warszawie

W Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie prowadził zajęcia ze studentami. W przeciwieństwie do polskich kompendiów wiedzy i słowników, Hofman figuruje w kilku obcojęzycznych encyklopediach sztuki⁵. Dziwi fakt, że artysta tak bardzo uznany za granicą, jest kompletnie nieznany w Polsce szerszemu gronu. Jak pisał Jan Sztaudynger: „był jednym z najbardziej, a jednocześnie najmniej uznanych w Polsce”⁶.

Niebieska farba na czapki

Wlastimil Hofman, a właściwie Vlastimil Hofmann, urodził się w Karlinie (dzisiaj dzielnica Pragi) 27 kwietnia 1881 roku, jako syn Polki i Czecha. Z powodu swojego pochodzenia był prześladowany przez całe życie. Imię zmienił podczas pobytu w Polsce za radą Jacka Malczewskiego – usunął z nazwiska jedno „n”, a „V” zamienił na „W”⁷. Pod koniec życia, będąc już staruszkiem, otrzymał wezwanie do zmiany nazwiska na polskie pod groźbą grzywny w wysokości 30 000 złotych⁸… Sprawę udało się załagodzić, a sam Hofman mówił: „Nazwisko mam niemieckie, imię czeskie. Nie jestem ani Niemcem, ani Czechem. Jestem Polakiem”⁹.

Pierwsze siedem lat życia Wlastimil spędził w ojczyźnie swego ojca¹⁰. Tu się uczył i tu także ujawniły się jego pierwsze zdolności plastyczne. W swoim pamiętniku pisał tak:

„Pamiętam, że w Karlinie (…) po kolacji dawano na stół dwa arkusze papieru; mój brat wciąż na papierze pisał swoje imię etc., a ja tylko rysowałem ołówkiem różne różności. Pamiętam także, jak w Karlinie na moje imieniny czy urodziny tata przyniósł mi akwarelowe farby i jak raz prosiłem ojca o niebieską farbę, bo potrzebowałem ją na czapki i mundury żołnierzy (…) Z proroctwem, że będę malarzem rosłem”¹¹.

W 1889 roku Hofmanowie przeprowadzają się do Krakowa, gdzie młody Wlastimil uczęszcza na lekcje rysunku:

„Pragnąłem być wielkim artystą, drugim Matejką (…) Tak ogromnie lubiłem rysować w tych czasach, że wszystkie książki szkolne, wszystkie papiery porysowałem”¹².

Nie tylko książki ucierpiały z powodu pasji Wlastimila, ale i jego nauka szkolna. Rodzina próbowała wybić mu z głowy artystyczne zapędy, ale Hofman porzucił gimnazjum, aby zdawać egzaminy wstępne do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Został przyjęty

Na drugim roku zapisuje się na zajęcia do pracowni Jacka Malczewskiego: „W pracowni Jacka Malczewskiego będę mógł wreszcie oddychać powietrzem prawdziwej sztuki!”¹³. Malarz ten będzie miał niewątpliwie największy wpływ na twórczość Hofmana i stanie się dla niego na zawsze największym autorytetem. Już jako dojrzały artysta otwarcie mówił: „Szczycę się tym, że byłem uczniem i zaufanym towarzyszem mistrza Malczewskiego”¹⁴.

Także mistrz ogromnie cenił swojego ucznia – po śmierci Malczewskiego jego żona podarowała Hofmanowi paletę zmarłego męża z dedykacją¹⁵.

Wpływ malarstwa Malczewskiego widać u Hofmana we wspólnej dla obu artystów tradycji młodopolskiego symbolizmu: w podobnych układach kompozycyjnych, alegorycznych i symbolicznych tematach, gdzie natura łączy się z poetyckością, baśniowością i fantastyką¹⁶.

Wlastimil Hofman, Na nowy żywot, skrzydło tryptyku | 1906, Muzeum Śląskie w Katowicach

Jednak wielu krytyków widzi Hofmana jedynie jako ucznia i kontynuatora Jacka Malczewskiego, nazywając go „gorszym Malczewskim”¹⁷. Hofman nigdy nie uwolnił się od tych porównawczych opinii. Jego obrazy są jednak bardziej stonowane kolorystycznie, brak im ostrych kontrastów barwnych, są bardziej liryczne i wyważone¹⁸. Malarz praktycznie nigdy nie zmienił swojego stylu, będąc wiernym temu samemu repertuarowi formalno-treściowemu: tematom religijnym (Madonny i sceny spowiedzi), baśniowo-fantastycznym (fauny), martyrologicznym i historycznym.

Wlastimil Hofman, Koncert | 1910, Muzeum Narodowe w Krakowie

Gdy w Europie pojawiały się nowe tendencje w sztuce abstrakcyjnej, Hofman nie potrafił lub nie chciał „unowocześnić” swojego malarstwa. W ten sposób pozostał poza głównym nurtem ówczesnej sztuki polskiej i europejskiej¹⁹, i być może dlatego całkiem o nim zapomniano.

Wlastimil Hofman, Madonna ze szpakiem | 1909, Muzeum Narodowe w Poznaniu

W historii sztuki twórczość Hofmana lokuje się na jej obrzeżach, jednak pozostał on twórcą wiernym sobie samemu, a „[…] jego sztuka jest szczera i prosta – taka, jak on sam”²⁰. Malarstwo było zawsze jego wielką miłością.

Wlastimil Hofman, Wiosna | 1918, Muzeum Narodowe w Krakowie

Wlastimil Hofman i jego druga wielka miłość

Jak doszło do powstania Autoportretu z przyszłą żoną? Początkiem całego zamieszania w życiu Hofmana był wybuch I wojny światowej. Przeniósł się on wówczas do Pragi, gdzie zamieszkał u swego bliskiego kuzyna (syna cioci Ludwiki, siostry matki Hofmana), Ludwika Hammera. Żoną krewniaka była Adela Hammer, z domu Goller. W ten sposób przypominał sobie Wlastimil Hofman ich pierwsze spotkanie: „Urocza kuzynka czeka z obiadem na stole. W jadalni zauważam jeden z moich pierwszych obrazów, który w roku 1906 wysłałem na wystawę do Towarzystwa Manesa w Pradze. Okazuje się, że żona Ludwika wówczas jeszcze jako kilkunastoletnia panna Goller wybrała się z ojcem na wystawę. Jej ojciec, z wykształcenia chemik (…) należał do znawców sztuki. Zaproponował córce wybranie obrazu, który się jej najbardziej podoba. No i przypadkiem był to mój obraz, co za miła niespodzianka”²¹. Historia godna scenariusza filmowego.

Kuzyn odstępuje Hofmanowi pokój na pracownię. Odtąd artysta maluje zawzięcie, portretuje całą rodzinę – z uroczą żoną Ludwika na czele. Adela, Ada, Adzia, samotna i zaniedbywana przez męża, spędza dużo czasu w pracowni Wlastimila, towarzysząc malarzowi przy pracy. Jak pisze Bogusław Czajkowski, który w książce Portret z pamięci spisał wspomnienia Wlastimila Hofmana: „Duszą pracowni jest pani Ada, żona kuzyna, z którą nawiązuje bliską przyjaźń. Jej drobną, jasną, owalną twarz utrwala w kilkunastu wyjątkowo dobrych kompozycjach […] wywiązuje się między nimi coś mocniejszego niż uczucie kuzyna do kuzynki”²². Autorki katalogu do wystawy Wlastimila Hofmana w Muzeum Narodowym w Gdańsku w 2013 roku piszą o Adzie, że była wielką i jedyną, oprócz malarstwa, miłością Wlastimila Hofmana²³.

Autoportret z przyszłą żoną

Wlastimil spędza u kuzyna trzy lata, a latem 1917 roku wraca do Krakowa. Ada jedzie razem z nim²⁴. Rok wcześniej jednak Wlastimil Hofman maluje Autoportret z przyszłą żoną. Przedstawia siebie i Adę na tle surowego, zimowego pejzażu. Być może maluje ten obraz właśnie zimą 1916 roku, gdy on i Ada są zakochani, i zdecydowani na wspólne życie.

W górnym prawym rogu płótna widnieje sygnatura artysty i miejsce namalowania obrazu – Praga. Na obrazie widoczne są liczne atrybuty wskazujące na uczucie łączące osoby portretowane, a także na to, co nastąpi – ślub. Przyszła żona ma na głowie kwiatowy wieniec i – prawie że ślubny welon – woalkę okrywającą jej twarz. Na jej palcu widnieje pierścień, obiema dłońmi przyciska do siebie modlitewnik. Ciemne stroje Ady i Wlastimila odcinają się na tle jasnego, oszczędnego pejzażu²⁵. W tytule wyraża się ogromna pewność, co do przyszłości ich związku. Oto Wlastimil i Ada, obok siebie, ramię w ramię, zdeterminowani i gotowi, aby odtąd iść razem przez życie.

Niestety już dwa lata później zmuszeni są opuścić Polskę, gdyż Adzie, którą jest obywatelką Czechosłowacji, grozi internowanie²⁶. Wyjeżdżają do Paryża, Ada uzyskuje rozwód z Ludwikiem i na Wielkanoc wychodzi za mąż za Wlastimila. Nie mają podróży poślubnej – zamiast tego idą razem do Luwru²⁷.

Prostokąty i kwadraty

W 1920 roku wracają do Krakowa, gdzie spędzają dziewiętnaście spokojnych lat, podczas których Wlastimil Hofman aktywnie uczestniczy w życiu artystycznym – zarówno w kraju, jak i za granicą.

Wlastimil i Ada Hofmanowie w ogrodzie przed domem w Krakowie | 1936 r., fot. dzięki uprzejmości Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze

Niestety wybuch II wojny światowej zmusza Hofmanów do ucieczki z Krakowa. Są na liście gestapo za pomoc uchodźcom czeskim²⁸. Podczas ucieczki z ostrzeliwanego miasta to Ada dźwiga ciężki plecak wypełniony pędzlami i farbami męża, gdyż Wlastimil jest chory²⁹. Ich droga wiodła przez Tarnopol, Odessę, Stambuł, Palestynę³⁰. W Tel Awiwie Ada załatwia kawałki dykty, na śmietnikach zbiera puszki po konserwach i wycina z nich małe blaszane prostokąty i kwadraty, aby Wlastimil miał na czym malować³¹.

W 1946 roku wreszcie, po raz kolejny, wracają do Krakowa. Wtedy też prezentowana jest pierwsza powojenna wystawa Hofmana, która spotyka się z dużą krytyką. Jest to główny powód kolejnego wyjazdu Hofmanów z z grodu Kraka; dzięki przyjacielowi Janowi Sztaudyngerowi przenoszą się do Szklarskiej Poręby.

Wlastimilówka

Wlastimil i Ada Hofmanowie w Wenecji | 1935, fot. Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze

Ada oznacza drogę z dworca w Szklarskiej Porębie do ich nowego domu, tak zwanej Wlastimilówki, dziesiątkami tabliczek w kolorach: szafirowym, czerwonym, zielonym³². Żyje im się dobrze, chociaż Wlastimil jest chorowity.

To tu, pod koniec życia, 5 czerwca 1955 roku, zawierają po raz kolejny związek małżeński – po paryskim ślubie cywilnym biorą ślub kościelny³³.

Ada i Wlastimil przeżyli ze sobą pięćdziesiąt lat. Oboje umierają tego samego dnia, 6 marca, ale w odstępie dwóch lat – Ada w roku 1968, Wlastimil w 1970. Zostali pochowani razem, we wspólnym grobie³⁴. Choć rozpoczęli swoją znajomość wbrew wszelkim konwenansom, Hofmanowie byli dla siebie najlepszymi przyjaciółmi, powiernikami, kochankami.

Wlastimil Hofman, Portret żony | 1916, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Ada, którą Wlastimil uwiecznił w niezliczonej ilości portretów, była jego muzą już od początków ich znajomości, o czym świadczy Autoportret z przyszłą żoną z 1916 roku. O kobiecie tak pisał Bogusław Czajkowski: „Ona była i jest jego modelką, natchnieniem, pomocą. Pozuje do najlepszych kompozycji. Sprząta pracownię, przygotowuje farby, myje pędzle, gromadzi materiał, robi z prostych listewek ramy, maluje je na kolor srebrny, oprawia w nie wszystko, co artysta maluje; i gotuje obiad. Słowem – niezmordowany duch opatrznościowy, który czuwa nad mężem i domem”³⁵.

Wlastimil Hofman z żoną, fot. Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze

Bibliografia:
1. Bołdok S., Malarstwo na aukcjach w Polsce. Ceny 2001–2004, Kraków 2005.
2. Czajkowski B., Portret z pamięci, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971.
3. Czapska-Michalik M., Wlastimil Hofman (1881–1970), Warszawa 2007.
4. Galeria Mistrzów Polskich. Malarstwo, rysu­nek, rzeź­ba z kolek­cji Krzysztofa Musiała, Łódź 2016.
5. Jestem malarzem myśli i przeżyć: Wlastimil Hofman 1881–1970, red. M. Ruszkowska-Macur, Gdańsk 2013.
6. Kurpios S., Malarstwo religijne Wlastimila Hofmana, Kraków 2006.
7. Miliszkiewicz J., Sztuka w blasku pieniędzy, MOCAK Forum, nr 1, 2013 [dostęp: 9.12.2016]. Dostępny w internecie:  <https://mocak.pl/sztuka-w-blasku-pieniedzy-janusz-miliszkiewicz>.
8. Wolniewicz-Mierzwińska E., Sylwetka Wlastimila Hofmana w świetle jego pamiętnika, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 41, nr 3, 1979.
9. Wolniewicz-Mierzwińska E., Wlastimil Hofman – twórczość do roku 1939, [w:] Dzieła czy kicze, red. E. Grabska, T. S. Jaroszewski, Warszawa 1981.

• Info
• Lista artykułów

» Michalina Peruga

Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim i filmoznawstwa na Uniwersytecie Łódzkim. Uwielbia twórczość Alfreda Hitchcocka, film noir, malarstwo średniowieczne i sztukę włoskiego renesansu. Fascynuje ją faktura obrazu – dlatego wszystkie dzieła ogląda z nosem przy podobraziu (stresując tym muzealnych pracowników). Niejeden alarm udało jej się uruchomić w ten sposób. Niechcący oczywiście.

• Gdy nie politykuję, maluję. Winston Churchill jako artysta - 4 sierpnia 2023
• Suzanne Valadon. Modelka, która została malarką - 16 września 2022
• Sofonisba Anguissola „Gra w szachy” - 6 czerwca 2022
• Paul Signac „Opus 217” (Portret Félixa Fénéona) - 29 kwietnia 2022
• Ostatnie obrazy genialnych artystów - 6 lutego 2022
• Czy można powąchać obraz? Zapach w sztuce - 29 sierpnia 2021
• Sandro Botticelli „Portret Simonetty Vespucci jako nimfy” - 20 sierpnia 2021
• Zdrada inspiracją dla sztuki – historia Louise Bourgeois - 6 lipca 2021
• Lucas Cranach starszy „Madonna pod jodłami” - 21 lutego 2021
• Kordegarda, na straży sztuki - 10 grudnia 2020