M I G A W K A Z W Y S T A W Y:
Kopernik i jego świat
Organizator: Zamek Królewski w Warszawie
Czas trwania: 25 kwietnia – 30 lipca 2023
Kurator wystawy: Norbert Haliński
Przy szachownicy dziejów zmieniają się wielcy i pomniejsi gracze, ale tylko raz na jakiś czas zjawia się ktoś, kto wywraca stolik. Kimś takim bez wątpienia był Mikołaj Kopernik, jeden z największych, a przy tym bezkrwawych rewolucjonistów w historii. Rewolucjonista powszechnej świadomości. Jego nazwisko zna każdy, ale na ile znamy go jako człowieka?
Zdjęcie z ekspozycji Kopernik i jego świat, fot. Zamek Królewski w Warszawie
Z okazji jubileuszu 550-lecia urodzin najważniejszego spośród astronomów Zamek Królewski w Warszawie otworzył wystawę, która z jednej strony przybliża jego nietuzinkową osobę, z drugiej – zabiera w fascynującą podróż po realiach epoki, której był dzieckiem. Na wystawie prezentowanych jest blisko 170 unikatowych eksponatów wypożyczonych z 21 polskich oraz zagranicznych ośrodków muzealnych i naukowych, w tym pierwsze wydanie głównego, przełomowego dzieła Kopernika De revolutionibus orbium ceolestium (O obrotach sfer niebieskich).
Zdjęcie z ekspozycji Kopernik i jego świat, fot. Zamek Królewski w Warszawie
Mikołaj Kopernik na zawsze zapisał się w annałach ludzkości jako uczony, który „wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię”, a więc obalił uświęconą tradycją sięgającą starożytności geocentryczną wizję świata, zastępując ją modelem heliocentrycznym. Nie wszyscy jednak wiedzą, że astronomia nie była ani jedyną, ani nawet główną dziedziną zainteresowań tego wybitnego umysłu. Kopernik był także lekarzem, prawnikiem, matematykiem i ekonomistą, a więc prawdziwym człowiekiem renesansu, który wykształcenie zdobywał na najznakomitszych ówcześnie uniwersytetach Europy. Jako kanonik przynależał ponadto do stanu duchownego, a jego głównym źródłem utrzymania było administrowanie dobrami kościelnymi.
Zdjęcie z ekspozycji Kopernik i jego świat, fot. Zamek Królewski w Warszawie
Przestrzeń wystawy podzielona jest na części odpowiadające poszczególnym płaszczyznom aktywności Mikołaja Kopernika. Są to kolejno: 1. Gabinet lekarski, 2. Żywot kanonika, 3. Pracownia astronomiczna, 4. Przedsionek gabinetu Kopernika, 5. Gabinet Kopernika. Razem tworzą one spójną i kompletną narrację na temat wszechstronnej umysłowości uczonego, jak również przybliżają czasy, w których żył, a więc pełen kulturowych i politycznych wstrząsów, ale i naznaczony gwałtownym cywilizacyjnym rozwojem początek nowożytności. Szósta, ostatnia część wystawy poświęcona jest recepcji postaci astronoma w sztuce następnych stuleci.
Zdjęcie z ekspozycji Kopernik i jego świat, fot. Zamek Królewski w Warszawie
Zdjęcie z ekspozycji Kopernik i jego świat, fot. Zamek Królewski w Warszawie
Wśród prezentowanych obiektów zobaczyć można m.in. aż trzy wydania dzieła O obrotach sfer niebieskich (w tym pierwsze, kanoniczne), a także traktat ekonomiczny autorstwa Kopernika oraz inne cenne starodruki, z których część należała do osobistej kolekcji astronoma i zawiera jego odręczne adnotacje. Prócz tego na wystawie znajdują się zabytkowe przyrządy naukowe z epoki, w tym astrolabium z XV wieku i instrumenty pomiarowe należące do Michała Anioła (XVI wiek).
Zdjęcie z ekspozycji Kopernik i jego świat, fot. Zamek Królewski w Warszawie
Głównym elementem sekcji poświęconej dziełom sztuki związanym z postacią Mikołaja Kopernika jest ikoniczne płótno Jana Matejki Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem, wypożyczone na tę okazję z Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego – uczelni, która jeszcze jako Akademia Krakowska była Alma Mater Mikołaja Kopernika i która jest współorganizatorem wystawy.
Jan Matejko, Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem | 1871–1873, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius, Kraków
Mikołaj Kopernik. Instrumenty obserwacyjne
Kopernik wykorzystywał do obserwacji astronomicznych znane co najmniej od czasów Ptolemeusza, wykonane własnoręcznie instrumenty: kwadrant słoneczny służący do wyznaczenia nachylenia ekliptyki do równika niebieskiego; astrolabium pierścieniowe do mierzenia długości i szerokości ekliptycznej gwiazd i planet; trójkąt paralaktyczny (trikwetrum) albo narzędzie paralaktyczne służące do określania odległości zenitalnej ciała niebieskiego i wykorzystywane do wyznaczenia paralaksy Księżyca.
Ponadto Kopernik używał astronomicznej tablicy doświadczalnej przeznaczonej do wyznaczania momentów równonocy, własnoręcznie wykonanej w 1517 roku na ścianach zamkowego krużganka w Olsztynie. To jedyny zachowany przyrząd astronomiczny Kopernika. Prawdopodobnie posługiwał się także kamerą otworkową (camera obscura) służącą do obserwacji zaćmień Księżyca.
Mikołaj Kopernik. Zasługi teoretyczno-obserwacyjne
W twórczym dialogu z dorobkiem historii astronomii i filozofii przyrody Kopernik sformułował dwie nowe, oryginalne teorie astronomiczne, szczególną i ogólną, które przedstawił odpowiednio w pracach pt. De hypothesibus motuum colestium a se constitutis commentariolus (Komentarzyk o hipotezach ruchów niebieskich, ok. 1507) i De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich, 1543). Kopernik pracował nad De revolutionibus w latach 1515–1530 i uzupełniał je do 1542 roku.
Konstruując swoje teorie astronomiczne, Kopernik w sensie dosłownym poruszył Ziemię, a wstrzymał Słońce, obdarzył bowiem Ziemię trzema ruchami: obrotem dobowym wokół własnej osi, obrotem rocznym wokół nieruchomego Słońca (co czyniło Ziemię planetą krążącą wokół Słońca) oraz ruchem deklinacji związanym z ruchem precesyjnym i zmiennym nachyleniem ekliptyki.
Wprowadzenie ruchu rocznego Ziemi doprowadziło do dwóch zasadniczych konsekwencji. Po pierwsze, spowodowało jednoznaczne ustalenie porządku planet, zależącego od okresów ich obiegów wokół tzw. średniego Słońca (zgodnie z zasadą, że im dłuższy okres obiegu, tym dalej położona planeta). Po drugie, umożliwiło jednoznaczne określenie odległości planet od tzw. średniego Słońca.
Geocentryczny układ świata wg Ptolemeusza, w: Andreas Cellarius, Harmonia Macrocosmica | Amsterdam 1708, Biblioteka Narodowa Ukrainy im. Władimira Wiernadskiego, Kijów
Wprowadzenie ruchu dziennego Ziemi zastępowało dzienny ruch sfery niebieskiej przyjmowany w teoriach geocentrycznych, a ruchu deklinacji Ziemi – długookresowe ruchy przypisywane sferze gwiazd stałych. Opisywane przez Kopernika ruchy Ziemi oraz spoczynek Słońca i sfery gwiazd stałych są hipotezami kosmologicznymi. Jak zauważył on w De revoltionibus (to myśl zaczerpnięta od Wojciecha z Brudzewa i burydanistów), są one bardziej prawdopodobne niż wcześniejsze hipotezy spoczynku Ziemi oraz ruchu Słońca i sfery gwiazd stałych. Istotą osiągnięcia Kopernika w warstwie matematycznej było skonstruowanie teorii szczególnej i ogólnej, połączonych z teorią astronomiczną Ptolemeusza pewnymi uogólnionymi zasadami korespondencji. Dla pewnych warunków granicznych teorie w warstwie matematycznej były równoważne geometrycznie (mimo iż w warstwie kosmologicznej postulowały odmienne hipotetyczne ontologie).
Geometria teorii Kopernika
W odróżnieniu od teorii Johannesa Keplera (1571–1630), w której płaszczyzny wszystkich orbit planetarnych przecinają się w fizycznym Słońcu, w teorii szczególnej i ogólnej Kopernika płaszczyzny te przecinają się w tzw. średnim Słońcu (środku orbity ziemskiej wokół Słońca). Oznacza to, że teorie Kopernika nie były w istocie heliocentryczne. Sugerował to sam astronom w założeniu III szczególnej teorii przedstawionej w Commentariolus: Omnes orbes ambire Solem tamquam in medio omnium existentem, ideoque circa Solem esse centrum mundi („Wszystkie sfery krążą wokół Słońca jako środka i dlatego w pobliżu Słońca znajduje się środek Świata”).
Heliocentryczny układ świata wg Mikołaja Kopernika, w: Andreas Cellarius Harmonia Macrocosmica | Amsterdam 1708, Biblioteka Narodowa Ukrainy im. Władimira Wiernadskiego, Kijów
Dokładność predykcji teorii Kopernika
Z uwagi na to, że płaszczyzna horyzontu obserwatora znajdującego się na Ziemi dzieli sferę nieba na dwie równe części z niemierzalnym błędem, a Kopernik nie mógł wyznaczyć paralaksy rocznej gwiazd, uważał on, że „świat podobny jest do nieskończonego”. Pogląd ten stał w jawnej sprzeczności ze średniowiecznymi oszacowaniami promienia sferycznego świata geocentrycznego, wynoszącego 20 000 promieni Ziemi.
Frontyspis Tablic rudolfińskich Johannesa Keplera z postaciami astronomów: Aratusa, Hipparchusa, Ptolemeusza, Mikołaja Kopernika, Metona i Tychona Brahego | 1627, John Carter Brown Library, Providence
Mikołaj Kopernik. Konsekwencje naukowe
Sformułowane przez Kopernika teorie astronomiczne negowały wcześniejsze geocentryczne teorie astronomiczne. Wywołało to silną reakcję w obrębie astronomii (matematyki), fizyki (filozofii przyrody) oraz kosmologii. Proces ten zaczął się już za życia Kopernika, a finał znalazł w czasach nam współczesnych.
Recepcja wizerunku Mikołaja Kopernika
1
Marco Basaiti, Portret astronoma | 1512, Lwowska Narodowa Galeria Sztuki im. Borysa Woźnickiego, Lwów
Obraz pędzla Marca Basaitiego (ok. 1470–po 1530) uważany jest za jeden z najlepszych przykładów wczesnego renesansu malarstwa weneckiego. Według Giorgia Vasariego każdy wenecki dom w tamtych czasach był ozdobiony portretami. Ich kolekcjonowanie, szczególnie tych przedstawiających wybitnych mężczyzn i znane kobiety, było bardzo popularne na początku XVI w. Stanowiły nie tylko uwiecznienie portretowanej osoby, ale także ucieleśnienie idealnego wizerunku z epoki, podkreślając zdolności i cechy indywidualne. Obecnie na dziedzictwo twórcze Marca Basaitiego składają się sygnowane dzieła datowane na lata 1496–1521. Wiadomo, że artysta studiował i pracował do 1505 w warsztacie Alvise Vivariniego, od którego zapożyczył wyrafinowaną klarowność form i rysunków. Tam również poznał twórczość portretową Antonella da Messiny. Dzieła Giovanniego Belliniego miały znaczący wpływ na dalszy rozwój stylu artystycznego Basaitiego. Tworząc Portret astronoma, autor trzymał się schematu portretowego wypracowanego w malarstwie weneckim na początku XVI wieku: sięgający do pasa wizerunek został przedstawiony na neutralnym tle za parapetem, o który model się opierał. Motyw parapetu jako funkcja iluzjonistyczna został zapożyczony z malarstwa holenderskiego poprzez prace Antonella da Messiny. Niemal monochromatyczna kolorystyka obrazu wskazuje, że prace Marca Basaitiego zostały w tym okresie wzbogacone o tonalne techniki malarskie. Głównym problemem, podobnie jak większości portretów renesansowych, jest brak imienia przedstawianej osoby.
W tym przypadku atrybuty trzymane przez portretowanego jednoznacznie wskazują na wizerunek astronoma, stąd w XIX wieku płótno uchodziło za portret Mikołaja Kopernika. W okresie powstawania pracy uczony nie tylko przebywał na terenie Italii i działał aktywnie naukowo w sferze astronomii, ale również studiował zarówno na Uniwersytecie Bolońskim, jak i na uczelni w Padwie. Debaty na temat tożsamości postaci przedstawionej przez Marca Basaitiego podnoszą wartość artystyczną dzieła i tworzą aurę tajemniczości typową tylko dla wyjątkowych dzieł sztuki.
2
Malarz nieznany, Portret Mikołaja Kopernika | XVII w., Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius, Kraków
Portret przedstawia młodego mężczyznę w ujęciu en trois quarts. Zwrócony w prawą stronę model kieruje wzrok ku widzowi. Półdługie włosy opadają na ramiona; ubrany jest w szubę podbitą futrem. Postać umieszczona została na ciemnym, jednolitym tle.
Zarówno popiersiowe ujęcie postaci, jak i format obrazu wskazują na to, że prawdopodobnie należał do serii przedstawień tzw. imagines illustrium virorum.
U dołu, na jasnym pasie widnieje napis: N.COPERNIC./n.a.1435 [?] / o.a 1543. Niewykluczone, że wizerunek był malowany na podstawie jakiejś ryciny. Autor portretu pozostaje nieznany.
3
Antoni Gramatyka, Mikołaj Kopernik w pracowni | XIX w., Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius, Kraków
Przedstawienie jest nawiązaniem do obrazu Jana Matejki powstałego w 1873 roku. Antoni Gramatyka, uczeń Matejki, namalował płótno w roku 1900. Inspirowane wyraźnie dziełem mistrza stanowi w pewnym sensie dialog, zarówno artysty, jak i głównego bohatera sceny – Mikołaja Kopernika – z pierwowzorem. Astronom w dziele Matejki został przedstawiony w chwili iluminacji, natomiast u Gramatyki siedzi na ławie, wzrok kieruje ku leżącej przed nim wyrysowanej tablicy z układem heliocentrycznym. Emocje olśnienia opadły, być może astronom zastanawia się: co dalej. Historia dzieła Kopernika jest znana: zostało ono wpisane przez Kościół na indeks ksiąg zakazanych w 1616, a wykreślone z niego dopiero z początkiem XIX wieku.
Postać Kopernika artysta ukazał we wnętrzu pracowni; astronom siedzi na ławie, w prawej dłoni trzyma cyrkiel, który opiera o poręcz ławy, za nim na ścianie wisi tkanina z motywem owoców granatu. W pracowni znajduje się zestaw instrumentów naukowych niezbędnych do obserwacji nieba. I tak, mamy tu globus nieba – stojący na kamiennej podłodze, torquetum – umieszczone na neogotyckiej kolumnie, astrolabium – zawieszone na kolumnie. Zestaw tych pochodzących z XV wieku przyrządów należał do profesora krakowskiej wszechnicy, astronoma Marcina Bylicy. Z końcem XV wieku profesor przekazał to cenne instrumentarium w darze Akademii Krakowskiej. Wszystkie wymienione przedmioty należą do stałej ekspozycji Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na środku widoczny jest neogotycki pulpit wraz z leżącą na nim księgą, wkoło rozrzucone dokumenty i otwarty wolumin. Kopernik siedzi z prawej strony kompozycji; mimo że nie jest ustawiony centralnie, to główne światło w obrazie jest skierowane na jego osobę. Po lewej stronie, przez otwór okienny widać fragment tarasu oraz stojącego na nim triquetrum; w oddali rysuje się fragment katedry fromborskiej, na nieboskłonie rozbłysły gwiazdy. Obraz jest sygnowany i datowany z lewej strony, przy dolnej krawędzi: AGramatyka / 1900.
4
Jan Matejko, Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem | 1871–1873, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius, Kraków
To wyjątkowe malarskie dzieło powstało z okazji 400-lecia urodzin polskiego astronoma w 1873 roku. Jan Matejko zaczął myśleć o tym obrazie znacznie wcześniej. Już w 1871 roku pojawił się pierwszy szkic, który kompozycyjnie ustawił właściwe płótno, namalowane dwa lata później. Po raz pierwszy skończony obraz został przedstawiony krakowskiej publiczności 20 lutego 1873 w pałacu Wielopolskich w Krakowie. To dzieło o wielkiej skali miało kilka ważnych aspektów. Oprócz celebrowania urodzin wielkiego uczonego, pięknej materii malarskiej, Matejko, którego obrazy zawsze miały ważne przesłanie, tak i w tym dziele podkreślił polskość astronoma, zwłaszcza że w tym czasie, kiedy Polska była nadal pod zaborami, toczyły się dyskusje, do jakiej nacji należał Kopernik – czy był Polakiem, czy Niemcem.
Właśnie to przedstawienie jest najbardziej znaną podobizną astronoma w Polsce. Dzisiaj nabrało wręcz cech ikonicznych. To wyobrażenie uczonego obserwującego niebo z tarasu wieży fromborskiej, z którego widoczne są fragmenty katedry, w pobliżu której Kopernik jako kanonik kapituły spędził większość swojego życia. W tle, poniżej balustrady, roztacza się widok na miasto i Zalew Wiślany. Takie miejsce, ze względu na swoje wyniesienie, było najbardziej odpowiednie do obserwacji nieba i gwiazd. W oeuvre Matejki to jednoosobowe przedstawienie, na tak dużym formacie płótna, jest wyjątkowe. Mimo że nie ma tu tłumu, tumultu i tzw. akcji, obraz jest pełen dramatyzmu. Scena rozgrywa się w nocy. Malarz uchwycił moment wielkiego poruszenia Kopernika, który oderwał się od swojej pracy, zwrócił głowę i wzrok ku rozgwieżdżonemu niebu – zrozumiał znaczenie swojego odkrycia. Dominus illuminatio mea – jest to moment iluminacji. W pełnym napięcia geście prowadzi wewnętrzny dialog. Wokół postaci znajdują się rozrzucone w nieładzie papiery i księgi. W lewej dłoni trzyma cyrkiel, z prawej strony stoi jeden z ważniejszych średniowiecznych instrumentów astronomicznych – triquetrum. Został zniszczony przez Szwedów w czasie potopu szwedzkiego w poł. XVII w. Uwagę zwraca tablica z heliocentrycznym Układem Słonecznym, który został opisany przez uczonego w dziele jego życia De revolutionibus orbium coelestium (1543).
Głowa Kopernika, z jego charakterystyczną, bujną fryzurą i rysami twarzy (malarzowi pozował jego przyjaciel lekarz – Henryk Levittoux) nawiązuje do najstarszych przedstawień astronoma – jego portretu z zegara astronomicznego znajdującego się w katedrze w Strasburgu autorstwa Tobiasa Stimmera (1574, drzeworyt wg T. Stimmera, 1587) oraz portretu znajdującego się w toruńskim ratuszu (1585). Obraz jest sygnowany z lewej strony: Jan Matejko / 19 lutego 1873.
Dzieło początkowo zamierzał kupić Jan Działyński; ostatecznie został zakupiony ze składek społecznych i przekazany Uniwersytetowi Jagiellońskiemu. Dar ten podkreślił jednocześnie związki astronoma z Akademią Krakowską. Kopernik studiował w jej murach w l. 1491–1495 na Wydziale Sztuk Wyzwolonych, a po dalszą naukę udał się do Włoch.
W 2021 obraz został wypożyczony do National Gallery w Londynie na specjalny pokaz jednego dzieła. Było to wielkie wydarzenie nie tylko dla Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, ale dla całego polskiego muzealnictwa. Eksponowany w osobnej sali, w otoczeniu instrumentów astronomicznych, również ze zbiorów Collegium Maius, wzbudzał zainteresowanie ze względu zarówno na przedstawienie postaci Kopernika, jak i na kunszt malarski Jana Matejki.
5
John Chapman, Portret Mikołaja Kopernika | 1802, Zamek Królewski w Warszawie
Kopernik ukazany został w popiersiu wpisanym w owal, pod którym widnieje sygnatura artysty: J. Chapman – sculpsit. Poniżej w prostokątnej ramce przedstawiono heliocentryczny układ planetarny. Pod kompozycją napis: N. COPERNICUS i adres wydawniczy: London Publish’d as the Act Directs April 10, 1802 by J. Wilkes.
Do wykonania wizerunku Kopernika artysta mógł wykorzystać portrety astronoma zamieszczane w popularnych, łatwo dostępnych wydawnictwach biograficzno-encyklopedycznych. Pierwowzorem mógł być drzeworyt wykonany wg rysunku Tobiasa Stimmera wydany przez Mikołaja Reusnera w Icones sive imagines virorum literis illustrium w 1587. Astronom został ukazany w popiersiu, jednak zwrócony jest w inną stronę niż model na rycinie Chapmana; drzeworyt nie oddaje też niuansów ubioru portretowanego, jak fałdy tkaniny czy krój rękawów.
Tobias Stimmer, Mikołaj Kopernik | 1587, Muzeum Narodowe w Poznaniu
Więcej elementów nawiązujących do kompozycji Chapmana wydaje się mieć portret wykonany przez Teodora de Bry, zamieszczony w dziele Jeana-Jacques’a Boisssarda Icones virorum illustrium wydanym we Frankfurcie nad Menem w 1597 roku, również wzorowany na Stimmerze. Kopernik ukazany w owalu zwrócony jest w lewo, analogiczne są fałdy ubrania, kołnierzyk czy futrzane wykończenia na ramionach. Do powyższego wizerunku de Bry nawiązuje też miedzioryt Étienne’a Jehandiera Desrochersa (1668–1741) zamieszczony w serii Recueil de portraits des personnes qui se sont distinguées tant dans les Armes que dans les Belles Lettre et les Arts […] wydanej w Paryżu w 1726. Astronom zwrócony jest w prawo, analogiczne są kołnierzyk czy futrzane wykończenia na ramionach, natomiast inne fałdy ubrania. Warto zwrócić uwagę również na chyba najbardziej znany portret Kopernika wykonany przez Jeremiasa Falcka w 1645 roku, który jednak wykazuje znacznie mniej analogii do ryciny Chapmana niż wymienione powyżej sztychy. Nie wiadomo też, jakim dziełem posłużył się rytownik, przenosząc przedstawienie układu heliocentrycznego ukazanego pod wizerunkiem astronoma. Rycina Chapmana zamieszczona została w wydawnictwie: Encyclopaedia Londinensis, or, Universal dictionary of arts, sciences…, t. 5, London, J. Adlard, 1810, tabl. m.s. 176–177. W wydawnictwie tym znalazło się wiele portretów rytowanych przez Johna Chapmana, wszystkie wykonane w preferowanej przez artystę technice miedziorytu punktowanego. Każdy z nich został zakomponowany w ten sam sposób co portret Kopernika, czyli z portretem w owalu i umieszczoną poniżej sceną odwołującą się do biografii portretowanego.
Jedyna do tej pory odnotowana barwna wersja tej ryciny znajduje się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu (nr inw. G.28981).
6
Jan Ligber, Portret Mikołaja Kopernika | 1804, Zamek Królewski w Warszawie
Kopernik ukazany w popiersiu, zwrócony w lewo, z prawą dłonią położoną na lewej ręce, w której trzyma gałązkę konwalii, która występuje tutaj jako atrybut filozofa przyrody i lekarza. Portret przedstawiono na neutralnym tle wpisanym w owal. Pierwowzór olejny obrazu znajdował się w Belwederze, tak jak inne portrety ukazane w powyższym wydawnictwie. Obraz odnotowany został w katalogu galerii Stanisława Augusta z 1793. Wiadomo, że sprzedano go na aukcji w Łazienkach 27 VIII 1816.
Kompozycja ukazująca Kopernika z konwalią w ręku nawiązuje do wczesnych portretów astronoma. Pierwszy to tzw. portret strasburski wykonany przez Tobiasa Stimmera wg oryginału dostarczonego mu przez Tiedemanna Giesego z Gdańska i umieszczony na powstałym w latach 1571–1574 zegarze astronomicznym, znajdującym się w katedrze w Strasburgu. Wymieniony powyżej Giese, właściciel portretu Kopernika, to biskup chełmiński, następnie warmiński, humanista korespondujący z Erazmem z Rotterdamu i Filipem Melanchtonem, znany przede wszystkim jako wieloletni przyjaciel Kopernika. Drugi to tzw. portret reusnerowski – drzeworyt wykonany wg rysunku Stimmera i zamieszczony w Icones sive imagines virorum literis illustrium Mikołaja Reusnera wydanym w 1587. Zygmunt Batowski wspomina też o bardzo interesującym – nawiązującym do kompozycji ukazanej na rycinie Ligbera – obrazie pochodzącym z galerii w Królikarni, podarowanym w 1854 do Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego.
7
Giovanni Colzi (rys.), Salucci (lit.), Portret Mikołaja Kopernika | I poł. XIX w., Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius, Kraków
Mikołaj Kopernik ukazany w popiersiu, zwrócony lekko w prawo; włosy długie i kędzierzawe; płaszcz z futrzanym kołnierzem. Rycina wykonana wg starego portretu Mikołaja Kopernika (ze szkoły bolońskiej), niegdyś przechowywanego u słynnego astronoma Tomassa Perellego (1704–1783), a później będącego w posiadaniu prof. Sebastiana Ciampi (1769–1847) we Florencji.
Sebastiano Ciampi był filologiem, slawistą. W latach 1817–1822 wykładał grekę i łacinę na nowo powstałym Uniwersytecie Warszawskim. Opublikował wiele prac z zakresu historii i kultury polskiej. Badał polonica we Włoszech. Korespondował m.in. z Zygmuntem Krasińskim, Fryderykiem Chopinem i Joachimem Lelewelem.
8
Stanisław Szukalski, Portret (symboliczny) Mikołaja Kopernika | 1973, Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu
To jedno z wielu wyobrażeń Mikołaja Kopernika wykreowanych przez Stanisława Szukalskiego. Motyw postaci astronoma był wykorzystywany przez artystę już od wczesnych lat twórczych w różnych technikach plastycznych. Szukalski (ps. „Stach z Warty”) utożsamiał się z postacią tego wielkiego uczonego. W niniejszej pracy ukazał popiersie mężczyzny z nagim fragmentem torsu, trzymającego w dłoniach przedmioty przypominające narzędzia kreślarskie, którymi Kopernik odmierzał odległość od serca (Ziemi) do mózgu (Słońca). Dopracowaną w detalach pracę wyróżnia zdecydowanie rzeźbiarski charakter, co jest znamienne dla twórczości tego artysty.
Stanisław Szukalski, Moneta próbna 100 zł z Mikołajem Kopernikiem | 1925, Zamek Królewski w Warszawie
9
Alfons Karny, Kopernik | 1972, Muzeum Archidiecezji Warszawskiej w Warszawie
W twórczości Alfonsa Karnego szczególną pozycję zajmują portrety postaci historycznych. Zafascynowany osobowością i wielkością dokonań modela, artysta wielokrotnie, często w odległym odstępie czasu, powracał do interesujących go tematów. Mikołaja Kopernika portretował kilkanaście razy w latach 1955–1972, posługując się różnymi, zwykle trwalszymi materiałami jak granit, kamionka, ceramika, ceramika szkliwiona. W 1972 wykonał trzy różnej wielkości odlewy gipsowe głowy astronoma. Jednym z nich jest rzeźba z MAW. Głowa, ukazana w ujęciu frontalnym, osadzona na wydatnej szyi, bez cokołu, została opracowana syntetycznie. Karny wykonał ją jako bozzetto, używając gipsu i trocin. Rzeźba znajdowała się w pracowni artysty i nie była przeznaczona do wystawiania, pokazywano natomiast inne portrety Kopernika, wykonane przez Karnego w trwałych materiałach.
Gipsowe bozzetto astronoma zostało zaprezentowane w 1979 w wieży warszawskiego kościoła św. Anny na wystawie inaugurującej powojenną działalność MAW. Pokaz zorganizowano w związku z podarowaniem przez Alfonsa Karnego kilkudziesięciu jego rzeźb do reaktywowanej wówczas placówki.
