Gustav Klimt, Dama z wachlarzem, 1917–1918
olej, płótno, 100,2 × 100,2 cm,
kolekcja prywatna

Gustav Klimt, Dama z wachlarzem | 1917–18, kolekcja prywatna, źródło: Wikipedia.org

Gustav Klimt doznał udaru 11 stycznia 1918 roku. W jego wyniku został na wpół sparaliżowany, więc przewieziono go do sanatorium. Malarz obawiał się, że zostanie kaleką, stał się apatyczny. Po około trzech tygodniach, 3 lutego, został przeniesiony do szpitala miejskiego, gdzie zaraził się grypą i po trzech dniach zmarł. Związek Artystów Austriackich wydał wówczas komunikat:

„W środę 6 lutego o szóstej rano zmarł po krótkich, ciężkich cierpieniach Gustav Klimt. Przez wielu niedostrzegany, a tym serdeczniej i z większą czcią ukochany przez przyjaciół, kroczył samotną, tajemniczą drogą wielkich twórców. Towarzyszami były mu ciężka praca i prawy sposób myślenia. Jego niestrudzone wspinanie się wzwyż zahamowane zostało dopiero przez śmierć. Sztuka straciła potężną indywidualność, ludzkość jeszcze więcej…”¹.

Przyjaciele byli zdruzgotani śmiercią Klimta i nie ukrywali rozgoryczenia wynikającego ze zbyt małego uznania, jakim obdarzano malarza za życia. Architekt Otto Wagner, który od śmierci żony prowadził z nią fikcyjną korespondencję, 6 lutego zapisał: „Muszę do Ciebie dziś raz jeszcze napisać, bo stało się coś strasznego. Klimt nie żyje! Gdyby ten głupi świat wiedział, co dzisiaj stracił!”².

Po pogrzebie Klimta, który miał miejsce 9 lutego, Egon Schiele próbował – niestety bezskutecznie – wykupić pracownię artysty, z myślą o urządzeniu w niej muzeum. Pracownię, w której na sztalugach wciąż stały ostatnie obrazy Klimta. Jednym z nich była Dama z wachlarzem.

Rekonstrukcja pracowni Gustava Klimta w letniskowej willi artysty, z obrazami Panna młoda i Dama z wachlarzem, © Klimt Villa

Bogini

W twórczości Klimta najważniejszym tematem były kobiety, które przedstawiał jako kochanki, boginie, demony, kusicielki. W kobiecości dostrzegał tajemniczy żywioł, nieposkromioną siłę i zdolność do nieustannego odradzania się. Jakby na przekór epoce, która spychała kobiety na margines, do sfery prywatnej, a więc ukrytej przed oczami innych, stawiał je na piedestale i podziwiał. Akceptował przy tym wszystkie strony kobiecej natury, która – jak się zdaje – stanowiła dla niego niewyczerpane źródło inspiracji. Nie było dla niego żadnego tematu tabu związanego z kobiecością – seksualność, nagość, cielesna rozkosz, dojrzewanie i starość, macierzyństwo, a nawet ciąża (stan, który wówczas starano się jak najlepiej ukryć) przewijały się przez jego płótna, tworząc pełnowymiarowy portret kobiety.

Lawrence Alma-Tadema, Tapidarium | 1881, Lady Lever Art Gallery, Bebington

Lawrence Alma-Tadema, Róże Heliogabala | 1888, kolekcja prywatna (Pérez Simón Collection)

W początkowej fazie swojej twórczości Klimt malował klasyczne kompozycje, zgodne z zasadami akademizmu. Jego wczesne prace, przypominające obrazy tworzone na przykład przez Lawrence’a Almę-Tademę, budzą wręcz zdziwienie, ponieważ tak bardzo różnią się od tych charakterystycznych secesyjnych malowideł ze złotymi, mozaikowymi tłami inspirowanymi malarstwem bizantyjskim, dzięki którym został zapamiętany.

Gustav Klimt, Św. Cecylia z Rzymu | 1885, Croatian National Theatre, Rijeka

Gustav Klimt, Judyta z głową Holofernesa | 1901, Österreichische Galerie Belvedere, Wiedeń

Dopiero zerwanie z akademizmem pozwoliło Klimtowi na poszukiwanie nowych środków wyrazu i przeobrażenie zastałych form sztuki w nowocześniejsze. Zbiegło się to w czasie z narodzinami secesji. Wiedeński malarz przeszedł wówczas do tworzenia obrazów, których głównym tematem była kobieta widziana jako femme fatale. Wielu z tych wizerunków nadawał symboliczną wymowę – przeobrażał swoje bohaterki w stwory wodne, m.in. węże i nimfy, albo przyodziewał je w kostium mitologiczny bądź starotestamentowy, malując Danae, Judytę, Ledę.

Wyjątkowość, z jaką Klimt uwieczniał kobiece postacie, sprawiła, że wiedeńska elita zaczęła zamawiać u niego portrety. Większość wizerunków przedstawia kobiety, choć zdarzają się także pojedyncze portrety mężczyzn – mężczyźni w ogóle bardzo rzadko pojawiają się w twórczości Klimta, zazwyczaj są wyłącznie towarzyszami kobiecych bohaterek, postaciami nawet nie drugoplanowymi, a epizodycznymi.

Portrety stały się dla Klimta nie tylko źródłem zarobku, lecz także polem do eksperymentowania, bowiem malarz z reguły nie zwracał uwagi na kaprysy i wymagania zleceniodawców. W malowanych przez siebie podobiznach wiedeńskiej socjety nie skupiał się na wiernym oddaniu rzeczywistości, ale starał się przede wszystkim przedstawić własną interpretację. Lubił stylizować swoje bohaterki, co widać szczególnie po strojach. Klimt interesował się modą do tego stopnia, że pogłębiał wiedzę z historii ubioru i dziejów ornamentu. Dla niego strój był tak samo istotny jak modelka, miał stać się jej drugą skórą, podkreślać osobowość i uwydatniać rysy twarzy, linię szyi, ramion, dłoni i krągłości ciała.

Gustav Klimt Portret Emilie Flöge, detal | 1902, Wien Museum, Wiedeń

Gustav Klimt, Johanna Staude | 1917–1918, Österreichische Galerie Belvedere, Wiedeń

Gustav Klimt, Sonja Knips | 1898, Österreichische Galerie Belvedere, Wiedeń

Oglądając portrety tworzone przez Klimta, można prześledzić, jak zmieniał się jego styl, w jaki sposób eksperymentował, jakimi nurtami się inspirował i jakich artystów podziwiał. Od realistycznych, czasami nieco konwencjonalnych wizerunków przeszedł do ujęć impresjonistycznych, pełnych tajemniczości, aluzji i niedopowiedzeń. W końcu jego modelki przybrały postać „nieruchomych ikon”³, które ukazywał na mozaikowych, niemal abstrakcyjnych tłach pełnych ornamentyki, geometrycznych kształtów, florystycznych motywów bądź złotych płatków.

Gustav Klimt, Portret Adele Bloch-Bauer I | 1907, Neue Galerie, Nowy Jork

Wyciszenie i kolor

Kiedy Klimt nasycił się już złotym okresem w swojej sztuce, postanowił ograniczyć ornamentykę, abstrakcyjne wzory i nadmierne zdobienia. Można powiedzieć, że w kolejnej fazie twórczości wyciszył się, ale nie zrezygnował z estetyzmu i żywych kolorów, które w jego dziełach zyskują niemal baśniowy wymiar. Z obrazów skrzących się bogactwem barw bije spontaniczność i radość z tworzenia. Klimt nigdy nie uciekał się do brzydoty czy deformacji, pozwalał sobie za to na różne, mniej lub bardziej subtelne formy dekoracyjności. I wciąż szukał nowych źródeł inspiracji – po fascynacji mitologią zwrócił się ku modnej wówczas japońszczyźnie. Pod koniec XIX wieku Europa zachłysnęła się sztuką japońską.

Utagawa Hiroshige Wieczorna ulewa nad Wielkim Mostem w Adake, z cyklu Sto słynnych widków Edo | 1857, The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Vincent van Gogh, Most w deszczu | 1887, Van Gogh Museum, Amsterdam

Gustav Klimt, Portret Friederike Marii Beer | 1916, Tel Aviv Museum of Art, Tel Awiw-Jafa

Miało to miejsce po tym, jak Japonia – wskutek podpisania traktatu z Kanagawy – otworzyła się na Zachód. Europejskie miasta zalała wówczas fala japońskich przedmiotów i pamiątek. Kobiety przechadzały się po ulicach ubrane w kimona i z wachlarzami w dłoniach. Fascynacja kulturą Kraju Kwitnącej Wiśni nie ominęła także rynku sztuki – europejscy artyści studiowali drzeworyty i tworzyli własne, jawnie inspirując się dziełami wschodnich twórców.

Klimt mógł oglądać japońskie drzeworyty na Wystawie Światowej w Wiedniu w 1873 roku. Zaczął je zbierać wraz z książkami o sztuce japońskiej i innymi przedmiotami, miał również kolekcję koreańskich waz. Z orientalnych dzieł zapożyczył sposoby aranżacji przestrzeni i formy kompozycji, a także niektóre motywy, na przykład postacie wojowników na koniach, samurajów, szogunów czy gejsz, które umieszczał w tłach portretów na równi z kwiecistymi motywami.

Dama z wachlarzem

Orientalne motywy pojawiały się w twórczości Klimta aż do jego nagłej śmierci. W 1917 roku pracował nad portretami Amalii Zuckerlandl i Johanny Staude, które malował na zlecenie, ale tworzył też dzieła dla własnej przyjemności. Jednym z nich prawdopodobnie była Dama z wachlarzem, płótno znajdujące się jeszcze na sztalugach w momencie śmierci artysty. Pomimo nagłego odejścia Klimta dzieło – choć w niektórych fragmentach wydaje się niedopracowane – uznaje się za skończone, w przeciwieństwie do Panny młodej, drugiego obrazu stojącego na sztalugach w pracowni w chwili śmierci malarza.

Pracownia Gustava Klimta przy ul. Feldmühlgasse 11 w Wiedniu z obrazami Panna młoda i Dama z wachlarzem | 1918, fot. Moriz Nähr, © ONB/Wien Bildarchiv 94884-E

Praca nad wspomnianymi obrazami szła artyście dość opornie. W listach do swojej towarzyszki Emilie Flöge skarżył się, że Dama z wachlarzem i Panna młoda „naprawdę go denerwują”⁴. Nie widać tego artystycznego zdenerwowania w obrazach, wręcz przeciwnie – Dama z wachlarzem tchnie spokojem i elegancją, a Panna młoda wydaje się utkana z sennych marzeń.

Kobieca postać uwieczniona na pierwszym z obrazów przypomina delikatną, japońską figurkę-laleczkę. Tożsamość modelki nie jest znana. Niektórzy krytycy twierdzą, że do portretu mogła pozować Johanna Staude, jednak bardziej prawdopodobne jest, że Klimt uwiecznił jedną ze swych modelek, których w jego atelier podobno zawsze było dużo, gotowych na wezwanie artysty.

„W czasie gdy on stał w milczeniu przed sztalugą, [modelki] przechadzały się tam i z powrotem po pracowni, przeciągały się i pozostawały w pracowni aż do późnej pory – zawsze gotowe na skinienie mistrza, posłusznie wyczekując, aż wypatrzy on jakąś pozę lub ruch, których uchwycenie za pomocą szybkiego rysunku pobudzi jego zmysł piękna”⁵.

Gustav Klimt, Stojąca kobieta, szkic do obrazu Portret Eugenii Primavesi | 1912-1913, Albertina, Wiedeń

Gustav Klimt, Siedząca dziewczynka, zwrócona w prawo, szkic do portretu Mädy Primavesi | 1912–1913, Albertina, Wiedeń

Gustav Klimt, Stojąca dziewczynka z ręką na biodrze, szkic do portretu Mädy Primavesi | 1912–1913, Albertina, Wiedeń

Dama z wachlarzem wydaje się subtelną, zmysłową wariacją wizerunków znanych z japońskich drzeworytów. Klimt odział swoją modelkę w luźne, bogato zdobione kimono. Opadająca z jednej strony szata odsłania mlecznobiałe ramię. Widoczna także smukła, łabędzia szyja przywodzi na myśl przedstawienia kobiet tworzone przez Amadea Modiglianiego w podobnym czasie.

Bohaterka Klimta trzyma w dłoniach osłoniętych kimonem barwny wachlarz, który zasłania jej nagą pierś – erotyzm w wydaniu wiedeńskiego artysty nigdy nie jest nachalny i wulgarny, a właśnie subtelny i zmysłowy, momentami wyrafinowany. Klimt jak chyba żaden inny artysta potrafił łączyć erotykę i elegancką estetykę, nawet w przedstawieniach najbardziej śmiałych czy wręcz prowokujących póz.

Damie z wachlarzem nie sposób odmówić również majestatyczności i gracji widocznych w postawie, a także pewnej tajemniczości. Kobieta ukazana nieco z boku spogląda jakby poza ramy obrazu, nie zwracając uwagi na widzów, którzy z pewnością ją obserwują. Modelka staje się więc kolejną ikoną, namalowaną po to, aby ją podziwiać – tak jak podziwiał ją sam artysta w chwili uwieczniania.

Gustav Klimt, Danae | 1907, kolekcja prywatna, źródło: Wikipedia.org

Wrażenie gracji bijące z obrazu potęguje dekoracyjne tło, ponownie nawiązujące do japońskiej estetyki i nasuwające skojarzenie ze wzorem na tapecie bądź porcelanie. Płaszczyznę w żywym odcieniu żółcieni wypełniają feniks z rozpostartymi skrzydłami, symbol nieśmiertelności, odrodzenia i szczęścia, bażant złocisty i żuraw, a także kwiaty lotosu. I choć tło jest bogato zdobione, nie pochłania przedstawionej kobiety – pozostaje tylko dekoracją, to modelka odgrywa główną rolę w tej kompozycji.

Gustav Klimt, Dama z wachlarzem, detal | 1917–18, kolekcja prywatna, źródło: Wikipedia.org

Niczym senne marzenie

Panna młoda, obraz, który także stał na sztalugach w pracowni Klimta w chwili jego śmierci, wydaje się znacznie różnić tematyką i estetyką od Damy z wachlarzem, co pokazuje, że artysta potrafił w jednym czasie pracować nad różnymi malowidłami. Nieukończona Panna młoda była pomyślana jako pendant dla Narzeczonej z 1913 roku. Pogrążona we śnie narzeczona, przykryta mozaikową kołdrą, zdaje się zapraszać widza do świata swoich marzeń sennych i fantazji, ucieleśnionych w postaciach otaczających ją kobiet, splecionych w uściskach i unoszących się niczym obłok na łożu z kwiatów.

Natłok nagich, kobiecych ciał powtarza się również na obrazie Panna młoda, ale wśród nich możemy jeszcze dostrzec mężczyznę – prawdopodobnie pana młodego, za którego ma wyjść ukazana na środku kompozycji dziewczyna ubrana w niebieską suknię. Panna młoda, podobnie jak narzeczona, również została ukazana w chwili śnienia, otaczające ją postacie zdają się więc wytworem jej fantazji. Być może w obu tych dziełach Klimt próbował odwołać się do freudowskiej koncepcji podświadomości.

Gustav Klimt, Panna Młoda | 1917–1918, Österreichische Galerie Belvedere, Wiedeń

Od Wiednia, przez Kraków, do Hongkongu

Gustav Klimt, Dama z wachlarzem, fot. Erwin Böhler / dzięki uprzejmości Michael Huey i Christian Witt-Dörring Photo Archive

Pannę młodą będzie można obejrzeć na wystawie w Górnym Belwederze w Wiedniu od 15 maja do 5 października 2025 roku. To świetna okazja, aby na nieukończonym dziele przyjrzeć się, w jaki sposób Klimt planował i malował swoje dzieła. Dama z wachlarzem obecnie znajduje się w kolekcji prywatnej i raczej nie zanosi się na to, aby – przynajmniej w najbliższym czasie – miała zostać pokazana publicznie. W czerwcu 2023 roku obraz kupiła – w imieniu anonimowego kolekcjonera z Hongkongu – marszandka Patti Wong. Aukcja w Sotheby’s trwała zaledwie dziesięć minut, a portret osiągnął cenę 85,3 mln funtów (108,4 mln dolarów), stając się najdroższym dziełem sztuki sprzedanym w Europie.

Dama z wachlarzem tylko cztery razy była prezentowana publicznie. W 1920 roku pokazano ją w Kunsthalle w Wiedniu. Po kilkudziesięciu latach, w 1981 roku, obraz można było oglądać w Japonii w ramach wystawy Gustava Klimta w muzeach i galeriach w Tokio, Osace, Iwaki i Yamanashi. W 1992 roku dzieło trafiło na ekspozycję Gustav Klimt. Malarstwo i rysunek, która miała miejsce w… Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie! Z kolei od 2021 do 2022 roku Dama z wachlarzem ponownie została pokazana w Wiedniu – w Belwederze.

Bibliografia:
1. Gutowski B., Secesja, Warszawa 2014.
2. Néret G., Klimt. 1861–1918, tłum. E. Tomczyk, Warszawa 2005.
3. Partsch S., Klimt. Życie i twórczość, tłum. A. Kozak, Warszawa 2006.
4. Ristujczina L., Gustav Klimt. Twórca złotej secesji, Warszawa 2018.

• Info
• Lista artykułów

» Agata Dobosz

Absolwentka twórczego pisania i edytorstwa, magister antropologii literatury, teatru i filmu. Interesuje się kulturą szeroką pojętą, szczególnie sztuką i literaturą XIX i XX wieku. Nie wyobraża sobie dnia bez książki, muzyki, kilku obrazów i sportu.

• Gustav Klimt „Dama z wachlarzem” - 27 marca 2025
• Franz Xaver Winterhalter „Cesarzowa Elżbieta Austriacka w dworskiej sukni z diamentowymi gwiazdami we włosach” - 2 marca 2025
• Chemnitz jako Europejska Stolica Kultury 2025 roku z dużą ilością dobrej sztuki - 22 grudnia 2024
• Malowanie dla Mengelego. Poruszająca historia Diny Gottliebovej-Babbitt - 10 listopada 2024
• Édouard Manet „Balkon” - 1 sierpnia 2024
• Witkacy „Portret Ireny Krzywickiej” - 20 lipca 2024
• Claude Monet. 7 faktów o tym artyście, o których nie mieliście pojęcia - 23 czerwca 2024
• Od ubrania do tożsamości. Moda w obrazach Johna Singera Sargenta - 20 czerwca 2024
• Wyjątkowy jubileusz: 250. urodziny Caspara Davida Friedricha - 19 maja 2024
• Caspar David Friedrich – mistrz nastrojowego pejzażu - 6 maja 2024