Sztuka, samotność i szaleństwo, czyli opowieść o Esterze Karp

Estera Karp, Autoportret z lustrem | lata 30. XX wieku, Kolekcja Ewy i Dariusza Jodłowskich

11 czerwca 1970 roku w podparyskim szpitalu w Créteil umiera samotnie Estera Karp, podpisująca się we Francji „Esther Carp”, zapomniana wówczas od wielu lat artystka. Cierpiąca przynajmniej od II wojny światowej na chorobę psychiczną i zamknięta w 1963 roku w szpitalu psychiatrycznym, nie uczestniczyła już od tamtej pory w życiu artystycznym. W chwili jej śmierci prawdopodobnie nikt nie zdawał sobie sprawy, że odeszła malarka o imponującym dorobku, obejmującym obrazy, gwasze, akwarele, rysunki, a także prace graficzne, których dziś doliczyć się można około 1000 – a nie jest to liczba ostateczna. Wiadomo, że wiele jej prac uległo zniszczeniu zarówno za jej życia, które nie szczędziło jej trudności i trosk, jak i po jej śmierci.

Estera Karp, Postacie leżące na łóżku | lata 40. XX wieku, Kolekcja Bouglé, Wersal

Estera Karp z ojcem | ok. 1904–1905, dzięki uprzejmości Eliezera Gilboa

Artystka przyszła na świat 17 grudnia w 1897 roku w Skierniewicach w rodzinie żydowskiego fotografa, zajmującego się również muzyką, Lipmana Karpa, i jego żony Bruchy z Fertszenbergów. Rodzina mieszkała przy ulicy Pamięckiej (obecnie Mszczonowska) w Skierniewicach, miasteczku położonym o 53 kilometry na północny wschód od Łodzi, w zaborze rosyjskim. Ten ważny węzeł kolei warszawsko-wiedeńskiej oraz miejsce stacjonowania rosyjskiego garnizonu liczył w 1900 roku 10 500 mieszkańców, z czego około 3000 stanowiła ludność żydowska.

Estera miała siedem sióstr, wychowanych przez rodziców w duchu wartości religii żydowskiej w jej postępowej wersji. Najstarsza, urodzona w 1893 roku, oraz przedostatnia, urodzona w 1910, zmarły w dzieciństwie. Karpowie zadbali o podstawowe wykształcenie córek. Sama Estera posługiwała się w piśmie jidysz i polskim, a później także, wyraźnie słabiej, francuskim. Trzy z jej sióstr poszły w ślady ojca: dwie zostały fotografkami, a jedna poświęciła się muzyce. Estera wybrała sztuki plastyczne. Jako jedyna w rodzinie nie grała na żadnym instrumencie. W przyszłości będzie to dla niej powodem silnych frustracji, które będzie kompensowała, malując liczne obrazy o tematyce muzycznej. W Polsce nie przetrwał nikt z jej najbliższej rodziny. Dwie siostry zginęły w czasie II wojny światowej, dwie znalazły się w Izraelu, ona sama we Francji.

Pomimo postępujących badań nad życiem i twórczością Estery Karp jej losy kryją jeszcze wiele tajemnic. Wynika to przede wszystkim z braku informacji źródłowych o malarce. Dwa pudła zachowanych po niej dokumentów, listów i fotografii to wszystko, co po niej pozostało jako archiwa. Po wielu perypetiach trafiły one do Muzeum Sztuki i Historii Judaizmu (Musée d’art et d’histoire du Judaïsme) w Paryżu.

Estera Karp, Bez tytułu (W pracowni malarskiej) | ok. 1945, Musée d’art et d’histoire du Judaïsme, Paryż

Estera Karp, W pracowni malarskiej | 1937–1938, Kolekcja Bouglé, Wersal

Estera Karp, Pracownia malarki | ok. 1945, Musée d’art et d’histoire du Judaïsme, Paryż

Znane są także dwa teksty oparte na informacjach pochodzących od samej twórczyni. Jeden to opublikowany w jidysz tekst żydowskiego krytyka Chila Aronsona w jego książce Bilder und Gestalten von Montparnasse (Sceny i twarze z Montparnasse’u) z 1963 roku. Drugi to naukowy artykuł lekarzy psychiatrów prowadzących chorą artystkę w szpitalu, który ukazał się już po jej śmierci.

Estera Karp, Martwa natura z bukietem kwiatów, maską i rękawiczkami | lata 30. XX wieku, Kolekcja Marka Roeflera, Villa la Fleur, Konstancin-Jeziorna

Z tych skąpych dostępnych źródeł wynika, że Estera spędziła szczęśliwe dzieciństwo w Skierniewicach, w gronie rodziny. Taki wniosek nasuwa się, kiedy oglądamy jej liczne rysunki i gwasze, przedstawiające sceny z życia wiejskiego, prace polowe i ogrodowe, jak kopanie grządek, sadzenie, obcinanie gałęzi, a także kilka ocalałych fotografii rodzinnych. Studia artystyczne, według wspomnianego wyżej Chila Aronsona, miała odbyć w Wiedniu. W Polsce artystka była związana z Warszawą, w której jej obecność jest sygnalizowana w 1917 roku. W pierwszych latach po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przebywała w Łodzi, gdzie obracała się w kręgach żydowskiej awangardy, skupionej wokół grupy artystycznej Yung Jidysz. Tam też opublikowany został w 1921 roku tomik poezji Chaima Króla pod tytułem Himlen in opgrunt (Niebiosa w otchłani) z jej ręcznie kolorowanymi litografiami. Wydawnictwo to zawiera dziesięć utworów poetyckich napisanych w jidysz, a wykonane przez Karp ilustracje i inicjały, operujące śmiałymi uproszczeniami form i mocnymi, nasyconymi kolorami, zapowiadają jej wielki talent, zwłaszcza jako kolorystki. Na początku lat 20. XX wieku Karp prawdopodobnie przebywała w Berlinie.

Estera Karp, Drwale | lata 40. XX wieku, Kolekcja Bouglé, Wersal

Estera Karp | lata 20. XX wieku, dzięki uprzejmości Eliezera Gilboi

W 1925 roku, rok po śmierci ojca, wyjechała do Paryża. Nie wiadomo, co robiła przez pierwsze pięć lat pobytu w stolicy Francji. Czy tylko zwiedzała muzea, z których najbardziej ceniła Luwr, gdzie oglądała kolekcję Isaaca de Camondo? Czy przyglądała się bacznie obrazom francuskich impresjonistów, a także Picassa, które, jak sama mówiła, zrobiły na niej największe wrażenie? A może uczęszczała do którejś z tak zwanych wolnych akademii malarstwa? Tego nie wiemy. Wiemy natomiast, że po raz pierwszy pokazała swoje prace na Salonie Niezależnych w Paryżu w 1930 roku. W następnym roku słynny marszand Amedea Modiglianiego i Chaïma Soutine’a, Leopold Zborowski, zorganizował jej indywidualną wystawę w swojej galerii pod numerem 26 przy rue de Seine. Niedługo potem artystka pokazała swe prace w galerii Alice Manteau, następnie wyjechała do Polski. W latach 1933–1935 miała wystawy indywidualne i zbiorowe w Łodzi i w Warszawie zorganizowane przez instytucje żydowskie. Prezentacje te spotkały się z przychylną oceną krytyków. Nie wiadomo natomiast, co stało się z kilkudziesięcioma wystawionymi wówczas obrazami. Czy znalazły one nabywców, czy też artystka wróciła z nimi do Francji?

Prawdopodobnie w 1936 roku malarka powróciła do Paryża, tym razem już na stałe. Być może jej wyjazd z Polski miał związek ze śmiercią jej matki, która nastąpiła w 1935 roku. Po powrocie do stolicy Francji brała udział w życiu artystycznym, wystawiając swoje prace na wystawach, m.in. w Domu Kultury założonym przez Louisa Aragona, francuskiego poetę związanego z surrealizmem, członka Francuskiej Partii Komunistycznej, a także w Salonie Jesiennym w 1938 roku.

Estera Karp, Wieśniaczki przy pracy, Muzeum Historyczne Skierniewic

Estera Karp, W ogrodzie, Muzeum Historyczne Skierniewic

Z dostępnych źródeł wiadomo, że artystka nie żyła w tym czasie samotnie. Była związana z mężczyzną, Polakiem, który po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 roku wyjechał do Wielkiej Brytanii, żeby tam zaciągnąć się do polskiej armii. Jakie były losy artystki po wkroczeniu Niemców do Paryża w czerwcu 1940 roku, tego nie wiadomo. Czy się ukrywała? W sierpniu 1941 roku trafiła na skutek ostrego ataku choroby na oddział psychiatryczny w szpitalu w podparyskim Villejuif. Kilka miesięcy później została przeniesiona do zakładu psychiatrycznego w Saint Maurice, co najprawdopodobniej uchroniło ją od deportacji do obozu koncentracyjnego, innymi słowy: uratowało jej życie. Zakład opuściła dopiero po wyzwoleniu Paryża, w październiku 1944 roku.

Estera Karp, Portret wielokrotny | lata 40. XX wieku, Kolekcja Ewy i Dariusza Jodłowskich

Estera Karp, Postacie leżące na łóżku | lata 40. XX wieku, Kolekcja Bouglé, Wersal

Estera Karp, Bez tytułu (Postacie ze wzniesionymi rękami) | 1945–1960, Musée d’art et d’histoire du Judaïsme, Paryż

Przez cały okres hospitalizacji malowała, a jej styl, jak twierdzi Chil Aronson, uległ głębokiej przemianie. Jej kompozycje stały się „przystępne, pełne wdzięku, eleganckie, a magia kolorów, ich świetlista siła, kontrasty”¹, głęboko poruszyły krytyka. Jednocześnie jednak trzeba pamiętać, że przymusowy pobyt na psychiatrycznym oddziale zamkniętym był dla niej piekłem, które przetrwała zapewne jedynie dzięki możliwości ucieczki w świat własnej twórczości.

Po wojnie malarka rzuciła się w wir wystaw i imprez artystycznych, organizowanych w dużej mierze przez środowiska żydowskie, które być może chciały w ten sposób zamanifestować fakt, że przetrwały Zagładę i są nadal żywotne. Były to wystawy członków Groupement des Artistes Juifs en France (Grupy Artystów Żydowskich we Francji). W latach 50. XX wieku brała również udział w wystawach organizowanych przez Muzeum Sztuki Żydowskiej (Musée d’Art Juif) w Paryżu.

Estera Karp, Bez tytułu | 1945–1960, Musée d’art et d’histoire du Judaïsme, Paryż

Pokazywała regularnie swoje prace na salonach paryskich: Jesiennym (1945–1946; 1948–1950), Niezależnych (1945; 1947–1951; 1954–1955) i Tuileries (1946–1947). W okresie powojennym ostre ataki nękającej jej paranoi dawały o sobie znać od czasu do czasu. Tak było m.in. w 1954 roku, kiedy to oskarżyła hotelarza z hotelu, w którym mieszkała pod numerem 31 przy ulicy Guénégaud od czasów II wojny światowej, o antysemityzm i utrudnianie jej sprzedaży obrazów. Przeniosła się wtedy do maleńkiego pokoju o powierzchni dziewięciu metrów kwadratowych, bez wygód, światła i ogrzewania, pod numerem 152 bulwaru Saint Germain i uważała się za jego właścicielkę.

To w tym okresie fotograf Marc Vaux sfotografował jej prace oraz garść dokumentów administracyjnych. Pomimo żywego udziału w życiu artystycznym malarka nie była w stanie utrzymać się ze sprzedaży owoców własnej twórczości. Żyła w nędzy. W 1963 roku m.in. na skutek skarg sąsiadów na jej brak higieny i wrogą postawę wobec otoczenia, a także zaleganie z opłatą czynszu została wyeksmitowana z zajmowanego pokoju i zamknięta przymusowo w zakładzie psychiatrycznym.

Estera Karp w Paryżu | lata 20.–30. XX wieku, dzięki uprzejmości Eliezera Gilboi

Artystka nie porzuciła twórczości w żadnym, nawet najtrudniejszym okresie swojego życia, a jej styl ulegał przemianom od realizmu poprzez wpływy futuryzmu, art déco, prawdopodobnie Francisa Picabii, aż do prac mających niemal abstrakcyjny charakter. Artystka inspirowała się rozmaitymi zjawiskami plastycznymi, a jej prace wykazują odrębny, rozpoznawalny styl. Inspirowało ją życie codzienne: przedmioty codziennego użytku w martwych naturach, otaczający ludzie w portretach, ludzka praca, ruch, a także muzyka i jej wykonawcy, zarówno instrumentaliści, jak i śpiewacy. Malowała również zwierzęta: ptaki, konie, koty, ryby… Malowała olejnie, gwaszem, akwarelą, na płótnie i na kartonie.

Prace wykonane w czasie pobytu w szpitalu psychiatrycznym w okresie II wojny światowej są wstrząsającym dokumentem jej doświadczeń szpitalnych: zamknięcia, pozbawienia wolności, intymności i prawa decydowania o sobie, przymusu zabiegów leczniczych, a nawet jedzenia. W ostatnim okresie życia, w trakcie pobytu w zakładzie psychiatrycznym przestała używać farb olejnych. Przez tych długich siedem lat, od 1963 do śmierci w 1970 roku, wykonywała rysunki kolorowymi długopisami, czasem z użyciem flamastrów. Zmieniła się wówczas tematyka jej prac – zwróciła się w kierunku religii żydowskiej i jej liturgii. Rysowała sceny związane z żydowskimi świętami, na przykład Hanuką czy świętem Purim. Rysunki te ukrywała przed otoczeniem szpitalnym. Odkryte zostały, jak się wydaje, dopiero po jej śmierci.

Estera Karp, Panna młoda, Kolekcja Dariusza Dekierta

Estera Karp, Karmienie w kaftanie, Kolekcja Dariusza Dekierta

Estera Karp, Akt twórczy, rzeźba, Kolekcja Dariusza Dekierta

Estera Karp, Kobieta w zielonym berecie, Muzeum Historyczne Skierniewic

Wystawa w Muzeum Historycznym Skierniewic² jest ukoronowaniem wieloletnich starań o przywrócenie pamięci o artystce. Dużą rolę odegrała w tym procesie Nadine Nieszawer, która nie tylko opublikowała krótką notę biograficzną artystki w wydanej w 2000 roku pod swoją redakcją książce Peintres juifs à Paris, 1905–1939, École de Paris, lecz także była pomocna w zorganizowaniu wystawy Femmes violentes z udziałem obrazów Karp, w 2009 roku w nieistniejącym już dziś Muzeum Montparnasse’u (Musée du Montparnasse) w Paryżu. Już w 2007 roku Esterę wspomniano w fundamentalnej pracy Jerzego i Barbary Malinowskich W kręgu École de Paris: malarze żydowscy z Polski. Na gruncie polskim pionierską rolę odegrał Waldemar Bronicz, badacz amator historii regionalnej, a także kolekcjoner starej fotografii. Bronicz natrafił na ślad Estery dzięki fotografiom wykonanym w zakładzie jej ojca. W 2011 roku poświęcił Esterze artykuł.

Estera Karp, Pianistka, Muzeum Historyczne Skierniewic

W 2017 roku w Skierniewicach zorganizowano pierwszą niewielką wystawę prac artystki, ale informacja o niej zapewne nigdy nie trafiła do Francji. Tymczasem w 2019 roku pracę dyplomową na temat malarki obroniła studentka paryskiej École du Louvre, Agathe Weil³. Praca oparta na analizie korpusu fotografii prac artystki, wykonanych przez francuskiego fotografa Marca Vauxa, podsumowywała skąpą wiedzę na temat życia i twórczości artystki.

Kolejnym kamieniem milowym było odkrycie w 2020 roku prac malarki przez francuskiego kolekcjonera, Fabiena Bouglé. Zafascynowany historią jej życia i jakością malarstwa zainteresował jej osobą dwie paryskie instytucje, Bibliotekę Polską i Muzeum Sztuki i Historii Judaizmu. To ostatnie pokazywało prace artystki w latach 2022–2023.

W takim to kontekście Muzeum Historyczne Skierniewic podjęło ambitny projekt wystawy, mobilizując do jego realizacji zarówno polskich, jak i francuskich partnerów. Plan był odważny: pokazać monograficzną wystawę z towarzyszącym jej katalogiem i odtworzyć twórczą drogę artystki. Rozmach ekspozycji – niemal osiemdziesiąt prac, w tym ponad połowa z kolekcji francuskich, krótki czas, jaki był do dyspozycji na jej przygotowanie, a także brak wcześniejszych wystaw indywidualnych, które mogłyby być pomocne w wytyczeniu przypuszczalnego toru rozwoju malarki, uzasadniał mobilizację zespołu trojga kuratorów, Marzeny Rafińskiej z Muzeum Historycznego Skierniewic, oraz dwojga z Francji: Sławomira Górzyńskiego oraz piszącej te słowa.

Ekspozycja wystawy Estera Karp, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Historycznego Skierniewic im. Jana Olszewskiego

Ekspozycja wystawy Estera Karp, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Historycznego Skierniewic im. Jana Olszewskiego

Ekspozycja wystawy Estera Karp, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Historycznego Skierniewic im. Jana Olszewskiego

Znakomita większość prac pochodziła z kolekcji prywatnych, m.in. wspomnianego już Fabiena Bouglé oraz paryskiej galerii Marek & Sons. Kolekcjonerzy z Polski także udostępnili należące do nich dzieła. Warto podkreślić, że partnerem projektu było paryskie Muzeum Sztuki i Historii Judaizmu (Musée d’art et d’histoire du Judaïsme), a także prywatne Muzeum Villa La Fleur. Wszyscy wypożyczający okazali projektowi wielką przychylność, a pokaz okazał się prawdziwym sukcesem.

Bibliografia:
1. Estera Karp/Esther Carp, kat. wystawy, red. E. Bobrowska, S. Górzyński, Warszawa–Skierniewice 2024.

• Info
• Lista artykułów

» Ewa Bobrowska

Ewa Bobrowska – historyk sztuki (Université Paris Panthéon-Sorbonne) i psycholog (Uniwersytet Jagielloński). Zajmuje się historią sztuki XIX i XX wieku, zwłaszcza twórczością polskich artystów czynnych poza Polską (praca doktorska, Uniwersytet Paris Panthéon-Sorbonne, 2001; opublikowana w tłumaczeniu polskim pt. Artyści polscy we Francji 1890-1918. Wspólnoty i indywidualności (DiG, Warszawa 2004) oraz sztuką kobiet. Autorka, komisarz, doradczyni naukowa wystaw we Francji, Polsce i USA, m.in. „Estera Karp/Esther Carp”, Muzeum Historyczne Skierniewic, 2024, „Między Montmartre’em a Montparnasse’em”, Muzeum Śląskie w Katowicach, 2017; „Olga Boznańska (1865- 1940)”, Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Warszawie, 2014/2015, „Polonia. Les Polonais en France de 1830 à nos jours”, Cité nationale de l'histoire de l'immigration, Paryż, 2011. Jest autorką licznych artykułów, tekstów do katalogów oraz wystąpień na temat artystów polskich tworzących poza Polską (m.in. Olgi Boznańskiej, Meli Muter, Szymona Mondzaina, Leona Hirszenberga, Bolesława Biegasa, Konstantego Brandla, Józefa Pankiewicza, Jana Rubczaka, Witolda Januszewskiego, Lubomira Tomaszewskiego); współorganizatorka międzynarodowych konferencji naukowych i programów badawczych m.in.: „Des collections aux musées. Collectionneurs et passeurs culturels au temps de Feliks Jasieński (1861-1929) / From Collections to Museums: Collectors and Cultural Mediators in the Time of Feliks Jasieński (1861-1929)” (Paris, 2021) ; „Parmi les hommes, les objets et les signes. Hommage à Krzysztof Pomian" (Paris, 2019); Jest członkinią zespołu redakcyjnego czasopisma Archiwum Emigracji, Uniwersytet Mikolaja Kopernika. W latach 1988-2002 była kustoszką, a następnie kierowniczką kolekcji artystycznych Biblioteki Polskiej w Paryżu. Od 2003 koordynatorka, a od 2008 kierowniczka programów naukowych w Terra Foundation for American Art w Paryżu. Członkini Polskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego, Stowarzyszenia Saisons de culture, członkini zarządu stowarzyszenia Cité Falguière w Paryżu.

• Sztuka, samotność i szaleństwo, czyli opowieść o Esterze Karp - 5 kwietnia 2024