Metody zdobienia ciała były popularne we wszystkich kręgach kulturowych i cywilizacjach. Zjawisko to można podzielić na dwa typy – zdobienia tymczasowe, do których zalicza się makijaż i malarstwo rytualne, oraz ozdoby trwałe, jak kolczyki czy tatuaż.
Masahiko Adachii, Kadr z filmu Flesh Color, 2010, © Masahiko Adachi
Pierwotnie trwałe malowanie ciała związane było z obrządkami rytualnymi, w niektórych kulturach zarezerwowane było jedynie dla wojowników. Najbardziej znane europejskie plemiona, wybierające tę formę zdobnictwa to Celtowie, o których wyglądzie wspominał Juliusz Cezar w dziele O wojnie domowej, niektórzy arabscy kronikarze opisywali także tatuaże wikingów. Ta forma ozdoby mogła pełnić nie tylko apotropaiczną funkcję, była także rodzajem trwałego, niezmywalnego piętna – starożytni Grecy naznaczali tak szpiegów, Rzymianie – niewolników i przestępców.
Dobrze znana jest historia tatuażu europejskiego oraz wzorów preferowanych przez mieszkańców Oceanii (do najbardziej popularnych i najłatwiej rozpoznawalnych należą ozdoby mieszkańców Samoa oraz Maorysów). Nie istnieją jednak rzetelne publikacje, dotyczące rozwoju tej sztuki w Japonii. Współcześnie tatuaż japoński utożsamiany jest z przynależnością do yakuzy 1. Konotacje te są jednak w pełni współczesne i odbiegają od dawnej tradycji zdobienia ciała, preferowanego w okresie Edo.
Yoshitoshi, Kyumonryu Shishin from the Heroes of the Suikoden,1868.
Wyróżnić można dwa rodzaje tradycyjnego tatuażu japońskiego: horimono i irezumi, których technika wykonywania znaczenie różni się od innych metod preferowanych w innych kręgach kulturowych. Horimono jest zdobieniem barwnym, w którym dominuje pięć podstawowych kolorów: czerń, zieleń, czerwień, indygo i żółć, inne kombinacje powstają w wyniku mieszania wymienionych wcześniej barw.
Kunichika, Kabuki Actor Onoe Kikugoro as Kyumon no Ryukichi, 1875
Irezumi wyróżnia się natomiast sposobem wykonywania: artysta wykonuje wzór na ciele klienta za pomocą specjalnie spreparowanych igieł, które szybkimi ruchami wbija się pod skórę w celu zaimplantowania tuszu. Tradycyjne irezumi wykonywane jest także współcześnie, metoda ta, ze względu na niezbędną precyzję wykonania wymaga długoletniej nauki i wyczucia artystycznego (tatuator irezumi, pod koniec pracy wykonuje podpis na specjalnie zostawianym fragmencie ciała klienta).
Sztuka tatuażu japońskiego sięga czasów prehistorycznych: pierwotny lud zamieszkujący wyspy, Ainu, ozdabiał swoje dłonie i twarze już w roku 3000 p.n.e, na co wskazują odnalezione gliniane figurki, pochodzące z tego okresu. Przypuszcza się, iż przedmioty te miały być personifikacją swoich właścicieli, miały pełnić role swoistych towarzyszy – opiekunów, wspierających podczas podróż po zaświatach. Upodobanie do zdobienia ciała potwierdzają także, pochodzące z 297 r. p.n.e teksty chińskie: mężczyźni młodzi i starzy tatuowali swoje twarzy, ozdabiali wzorami swoje ciała. 2 Co ciekawe, moda na tego typu ozdoby rozwinęła się jedynie w Japonii, dla Chińczyków była ona przejawem barbarzyństwa.
Kunichika, Ichikawa Danjuro as Kyumonryu Shishin, 1898.
Negatywne podejście do tatuażu przyniósł dopiero okres Kofun (lata 300 – 600), w którym zdobienia tego typu zaczęto utożsamiać z więźniami i skazańcami. Z okresu tego zachował się tekst, w którym cesarz zwraca się wprost do skazanego, Hamako Muraji z Azumi, słowami: „Spiskowałeś, by wywołać rebelię i zamach stanu. Wykroczenie to karane jest śmiercią. W przypływie wielkiej łaski postanawiam jednak, by zamiast kary śmierci ukarać cię tatuowaniem.” 3
Każda z prowincji miała własny system tatuowania, najczęściej jednak znaki umieszczano na czole bądź przedramieniu, do najczęstszych stosowanych na twarzy wzorów należał znak kanji „inu”, oznaczający słowo „pies”. Kara tatuażu należała do jednych z najcięższych w Japonii, dlatego też była zarezerwowana jedynie dla osób, popełniających poważne wykroczenie – piętno uniemożliwiało udział w życiu społecznym, zarówno skazanemu jak i jego rodzinie.
Pod koniec XVII wieku, znaczenie tej formy zdobienia zaczęło ulegać zmianie – coraz większą popularność zdobywały tatuaże artystyczne i dekoracyjne, niezwiązane z żadną formą ostracyzmu. Coraz więcej grup społecznych zaczęło wykorzystywać tę metodę, przedstawiciele niektórych zawodów stworzyli kanon wzorów, utożsamianych z ich profesją: np. strażacy tatuowali sobie smoki lub ryby, kojarzone powszechnie z żywiołem wody. 4
Ten rodzaj oznaczenia stosowały także prostytutki, w przeciwieństwie do strażaków stosowały niewyrafinowane, proste rysunki – najczęściej była to czarna kropka, umieszczana pomiędzy kciukiem i palcem wskazującym, zdarzało się także, że kurtyzana tatuowała na nadgarstku bądź wewnętrznej stronie dłoni imię ulubionego klienta.
Yokohama Shashin 1860-1900, ⓒ Claude Estèbe
Przypuszcza się także, że niektórzy skazańcy pokrywali piętnujące ich znaki większymi, bardziej ozdobnymi wzorami – idea ta w pewien sposób tłumaczy, dlaczego tatuaż we współczesnej Japonii kojarzony jest ze światem przestępczym. Proces swoistego zamalowywania i powiększania rysunków przyczynił się także do rozwoju sztuki tatuażu w okresie Edo, szczególnie po 1800 roku. Rytuał ten związany był także z rosnącą popularnością ukiyo-e – sceny, przedstawiane na drzeworytach, wzbudzały wśród odbiorców niezwykle żywe odczucia, dlatego część z nich, pragnąc oddać hołd mistrzom i wyrazić swój zachwyt, decydowała się na wytatuowanie fragmentów prac Kuniyoshiego czy Hiroshige.
Fakt ten potwierdzają fotografie, pochodzące z początku XIX wieku, gdzie kolorowe wzory zdobią niemal całe ciała mężczyzn. Około 1870 roku rząd Japonii, obawiając się niechętnej reakcji zachodnich wizytatorów, zakazał oficjalnie tatuowania ciała.5 Zakaz ten nie dotyczył jednak cudzoziemców, którzy wbrew obawom rządu Meiji, zachwycili się japońską sztuką tatuażu. Znana jest opowieść o angielskim królu, Edwardzie III, który na pamiątkę pobytu w Japonii kazał wytatuować sobie motyw smoka. Fakt ten wywołał burzę wśród europejskich elit, został także dokładnie zrelacjonowany przez prasę. Niecodzienny pomysł Edwarda III przyczynił się do spopularyzowania tej niezwykłej sztuki w krajach zachodnich, która współcześnie cieszy się uznaniem na całym świecie. Zakaz tatuowania zniesiono dopiero w 1948 r.
Artysta nieznany Tatuaż japoński, 1880-1890, © Muzeum Sztuki w Hamburgu
Nadal jednak sztuka ta w Japonii utożsamiana ze światem przestępczym i swoistym piętnem: w niektórych miejscach publicznych, jak baseny czy onsen, gorące źródła, obowiązuje zakaz eksponowania tego typu ozdób. Natomiast zainteresowali się nią ponownie artyści i stała się inspiracją do ich współczesnych prac. Takim artystą jest m.in. Masato Sudo, który tworząc swoje fotografie sięga do historii japońskiego tatuażu.
Masato Sudo, Gallery Ronin, 2014
- Yakuza – osoba należąca do tradycyjnej japońskiej organizacji przestępczej. Wzorująca się na dawnym kodeksie samurajskim stanowi najliczniejszą grupę przestępczą na świecie. Określenie jakuza jest terminem potocznym, wywodzącym się z popularnej gry karcianej, oficjalnie organizacja określana jest mianem boryoku – dan. ↩
- Vanishing Tattoo, (dostęp on-line: http://www.vanishingtattoo.com/tattoo_museum/chinese_japanese_tattoos.html) ↩
- Ibidem. ↩
- Specyfika tatuażu japońskiego, (dostęp online: http://www.tatuaze.org/artykul/115/specyfika-tatuazu-japonskiego.htm) ↩
- The history of japanese tattoo, (dostęp online: http://www.freetattoodesigns.org/japanese-tattoos.html) ↩
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Hiroshige – mistrz deszczu i cienia - 3 grudnia 2023
- Kimono – proste życie niezwykłego przedmiotu - 20 listopada 2022
- Historia japońskiego teatru kabuki - 13 sierpnia 2015
- Ciało jako pergamin, czyli historia japońskiego tatuażu - 21 czerwca 2015
- Kojiro Matsukata japoński kolekcjoner kochający sztukę europejską - 6 czerwca 2015
- Madeline von Foerster. Ginący świat zwierząt i sztuka współczesna - 5 lutego 2015
