Coco Chanel. Wczesne lata
Wczesne zdjęcie Chanel w wieku 26 lat u progu jej zawodowej kariery i przed obcięciem długich włosów, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Szczegóły dotyczące wczesnego życia Chanel zawsze były owiane tajemnicą i półprawdami, celowo podtrzymywanymi przez samą projektantkę, która wolała zapomnieć, zataić oraz często podawać nieprawdziwe informacje o swoim nieszczęsnym pochodzeniu. Zazwyczaj pomija się fakt, że kobieta, która ostatecznie wywarła tak ogromny wpływ na zmianę oblicza XX-wiecznej mody, prekursorka wolności i nowoczesności przyszła na świat w XIX stuleciu.
Urodzona w przytułku dla ubogich 19 sierpnia 1883 roku w małym miasteczku Saumur nad Loarą, Gabrielle Bonheur Chanel była drugim nieślubnym dzieckiem młodej wiejskiej dziewczyny Jeanne Devolles i jej porywczego chłopaka Alberta Chanela. Chociaż para wkrótce po narodzinach dziecka wzięła ślub, ich związek był bardzo burzliwy. Kiedy Jeanne zmarła przedwcześnie, Albert, niechętny lub niezdolny do opieki nad pięciorgiem swoich dzieci, chłopców wysłał do pracy w gospodarstwie, a trzy dziewczynki – do sierocińca prowadzonego przez zakonnice.
Życie za wysokimi murami opactwa w Aubazine było z pewnością trudne dla dwunastoletniej dziewczyny i – choć niekoniecznie okrutne – z pewnością pozbawione miłości. Gabrielle zmuszano do noszenia czerni i to właśnie tutaj spędzała wiele godzin w milczącej samotności, ucząc się szycia i wyrabiając w sobie uznanie dla surowej prostoty.
Dziewczynki spędzały wakacje pod opieką dziadków ze strony ojca w małym garnizonowym miasteczku Moulins. Jako osiemnastolatka Chanel pracowała już jako sprzedawczyni w małym sklepie specjalizującym się w bieliźnie, pościeli i wyrobach pończoszniczych. Kiedy zaczęła śpiewać na różnych koncertach w okolicznych kawiarniach, pojawiły się u niej ambicje kariery scenicznej. Była drobna, ciemna i znacznie wyróżniała się na tle występujących razem z nią dziewcząt. Przypuszcza się, że jej wodewilowy repertuar składał się tylko z dwóch piosenek: Ko-Ko-Ri-Ko i pozbawionej głębi melodyjki o pewnej paryżance, która zgubiła swojego pieska, Qui Qu’a Vu Coco? Popularność dziewczyny rosła i wkrótce stała się znana dzięki krótkiemu słowu, które pojawiało się w obu piosenkach: la petite Coco. Przydomek ten przylgnął do niej, aż w końcu stał się synonimem globalnej marki i uosobieniem niepowtarzalnego paryskiego stylu.
Château de Royallieu, okazała posiadłość pod Paryżem należąca do Étienne’a Balsana, gdzie Chanel uczyła się jeździć konno, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Gabrielle „Coco” Chanel zaczęła zyskiwać grono zamożnych, wykształconych, a czasem nawet utytułowanych wielbicieli i dostrzegła oczywisty sposób na to, by dzięki kontaktom z tymi mężczyznami zrzucić z siebie społeczne piętno ubóstwa i awansować na wyższy szczebel hierarchii społecznej. Jednym z takich adoratorów był Étienne Balsan; bogaty, atrakcyjny i pozbawiony snobizmu tak często kojarzonego z jego środowiskiem. Wiódł dość leniwe życie, oddając się osobistym przyjemnościom i hodowli koni wyścigowych. W wieku 25 lat Coco zgodziła się zamieszkać z nim w jego posiadłości Royallieu na obrzeżach Paryża. Balsan z pewnością mieszkał jeszcze z innymi kochankami, a Coco uważano za jego irrégulière, jednak dzięki swojemu niekonwencjonalnemu stylowi ubierania się udawało jej się wyróżniać na tle innych kobiet. Podczas gdy większość ówczesnych kurtyzan nosiła okazałe suknie w stylu belle époque z wyszukanymi wykończeniami i fantazyjnymi falbanami utrudniającymi poruszanie się, Coco ubierała się z najwyższą prostotą.
Na fotografiach z tamtego okresu widać młodą dziewczynę w ubraniach bardziej pasujących do małego chłopca: spodnie z nogawkami nad kostkę, płaskie chłopięce buty, prosta biała koszula z zaokrąglonym kołnierzykiem typu bebe i męski krawat luźno zawiązany w kokardę, tzw. fontaź. Z perspektywy czasu zdjęcia te ujawniają podstawową strategię polegającą na zaadoptowaniu klasycznej odzieży męskiej o prostej i oszczędnej stylistyce na potrzeby kobiet. Nigdy nie zadowalając się życiem próżnej piękności, Coco wciąż prowadziła aktywny tryb życia. Uczyła się jeździć konno oraz wyrabiała i dopasowywała kapelusze dla siebie i swoich przyjaciół. Odnosiła przy tym niemałe sukcesy. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy była szczęśliwa, ale przekonanie, że nigdy nie powinna być „utrzymanką” potencjalnie podsycało w niej pragnienie, by przekształcić swoją przygodę z kapelusznictwem w coś poważniejszego. Chciała wyjechać do Paryża i zrobić karierę jako modystka i odważnie zaproponowała Balsanowi, aby otworzył dla niej mały sklep. Ten wprawdzie nie przystał na tę propozycję, ale udostępnił jej swoje paryskie mieszkanie przy Boulevard Malesherbes 160.
Szykowny angielski milioner Arthur „Boy” Capel był, według Coco, jedyną prawdziwą miłością jej życia i co do tego panuje zgoda, że mówiła prawdę. Capel był przyjacielem Étienne’a Balsana i wiosną 1909 roku coraz częściej pojawiał się w zamku. Był szarmanckim, przystojnym graczem polo, z nieposkromioną żądzą szalonego życia i przygód. Majątku dorobił się dzięki kopalniom węgla w północnej Anglii, a ponieważ obdarzony był duchem przedsiębiorczości, pomysł wytwarzania kapeluszy przez Coco potraktował znacznie poważniej niż Balsan, który śmiejąc się, uznawał tę koncepcję za przelotną fanaberię. Przez pewien czas całe trio trwało w tym niezręcznym układzie, lecz Coco bezgranicznie zakochała się w Capelu i kiedy uciekła, by zamieszkać z nim w Paryżu, obaj mężczyźni musieli negocjować kwestię finansowania przedsięwzięcia Coco. W końcu doszli do dżentelmeńskiej umowy o dzieleniu się kosztami: Capel miał pokrywać koszty działalności, a Balsan zapewniać lokal.
Coco Chanel ze swoim kochankiem, Anglikiem Arthurem „Boyem” Capelem i ich przyjacielem, magnatem cukrowym Constantem Sayem, na plaży w Saint-Jean-de-Luz | 1917, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Mademoiselle Chanel znalazła się na dobrej drodze. Po latach wspominała Salvadorowi Dalemu: „Byłam w stanie otworzyć sklep z luksusową modą, ponieważ dwóch dżentelmenów licytowało się o moje gorące, drobne ciało”. Na zakupy przychodzili przyjaciele i rodzina, a także byłe kochanki Étienne’a. Wszystkie były oczarowane szykownymi, prostymi kapeluszami Coco, często kupowanymi wcześniej w Galeries Lafayette i sprytnie ozdabianymi. Wieści szybko się rozeszły, niemal natychmiast pojawił się sukces, a kiedy zabrakło już przestrzeni w mieszkaniu, Capel zgodził się pozyskać dla Coco pomieszczenia handlowe w centrum znanej dzielnicy butików. 1 stycznia 1910 r. pod adresem Rue Cambon 21 otwarto lokal, który miał stać się fundamentem imperium. Szyld nad drzwiami głosił po prostu „Chanel Modes”.
Deauville, Biarritz, Paryż
Wczesne przykłady dżersejowych zestawów Chanel. Żakiet o kroju kardiganu i nowa, szersza, krótsza spódnica tworzyły garsonkę znacznie mniej restrykcyjną niż ekstrawaganckie propozycje konkurentów Coco, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Chanel rozpoczęła swoją działalność od sprzedaży wytwarzanych przez siebie kapeluszy. W umowie najmu lokalu przy Rue Cambon 21 zaznaczono, że nie ma prawa szyć sukien, ponieważ w tym samym budynku znajduje się już pracownia krawiecka. Kapelusze zbierały entuzjastyczne recenzje we wpływowym czasopiśmie „Les Modes” i były przedmiotem pożądania ówczesnych popularnych aktorek teatralnych i piosenkarek.
Coco była konserwatystką. Nie znosiła przyprawiających o ból głowy kapeluszy z pretensjonalnych lat belle époque, ciężkich od piór i tiuli. Proponowała nakrycia głowy odwołujące się do stonowanego minimalizmu. Często były one duże, lecz pozbawione dekoracyjnych wykończeń; niekiedy ozdabiała je pojedynczym piórkiem lub rypsową wstążką. Wśród ówczesnych trendów mody królowała tęsknota za romantyzmem, wymyślnymi zakładkami i falbanami.
Chanel w jednym ze swoich dżersejowych kardiganów na plaży we Francji w 1917 roku, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Popularny na początku stulecia, mocno krępujący ruchy gorset w kształcie litery „S” został wprawdzie wyparty przez sukces modelu w stylu empire o wysoko podniesionej talii autorstwa Paula Poireta, niemniej jednak moda nadal skierowana była do nudnych kobiet z towarzystwa, wiodących mało aktywny tryb życia. Ubiory Jeanne Paquin, Jacques’a Douceta i Poireta były nasycone kolorem i zdobieniami, pełne przepychu i teatralności.
Znane logo Chanel zdobi markizy jej pierwszego sklepu poza Paryżem, otwartego w 1913 roku w modnym nadmorskim kurorcie Deauville, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Coco, smukła i wysportowana, miała inne pomysły, a jej pragnienie niezależności posłużyło za podstawę jej raczkującej kolekcji ubrań do pierwszego butiku, który otworzyła w 1913 roku w Deauville.
Eleganckie nadmorskie miasteczko Deauville w Normandii stało się w latach 20. XX wieku popularne wśród zamożnych paryżan jako idealne miejsce na weekendowe i letnie wycieczki, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Modny kurort na północnym wybrzeżu Francji przypadł projektantce do gustu, a jego charakterystyczne atrybuty – olśniewające słońce, zdrowe morskie powietrze, majętni mężczyźni i konie czystej krwi – stwarzały kolejną sposobność do odnalezienia się w nowej rzeczywistości. Sklep, finansowany przez Boya Capela, znajdował się w najmodniejszej części miasta i ozdobiony był pasiastą markizą z napisem „Gabrielle Chanel”.
Karykatura z 1913 roku, autorstwa ilustratora i satyryka Sema dla „Le Figaro”, przedstawia tańczącą Chanel w objęciach grającego w polo Boya Capela, który z kolei przedstawiony został jako centaur, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Pierwsze projekty Coco narodziły się w odpowiedzi na jej własną potrzebę życia w swobodzie i przeciwstawienia się represjom wobec kobiet. Funkcjonalna odzież powstała z inspiracji normandzkimi rybakami, marynarskimi koszulkami z szerokimi dekoltami, luźnymi lnianymi spodniami, długimi spódnicami i swetrami z golfem, zaprojektowanymi z myślą o komforcie i wygodzie. Zachęcona upalną pogodą Coco uszyła nawet niezwykle skromny damski strój kąpielowy, wykorzystując do tego miękką tkaninę dżersejową, którą odkryła w jednym ze swetrów Boya. Kiedy wybuchła wojna, Boy, który został powołany do wojska, przekonał Coco do pozostania na miejscu i dalszego prowadzenia sklepu w Deauville. Jego zmysł biznesowy okazał się słuszny, ponieważ interes kwitł dzięki hojności majętnych kobiet, które nad morzem szukały schronienia.
Rok później Boy zabrał Coco na weekend do Biarritz, gdzie para zatrzymała się w Hotel du Palais. Pozornie nietknięte wojną baskijskie miasto było idealnym miejscem, w którym Coco mogła powtórzyć sukces z Deauville.
To tutaj w lipcu 1915 roku w willi stojącej naprzeciwko kasyna otworzyła swój pierwszy dom mody mający odwrócić uwagę od wszechobecnego okrucieństwa i obsługiwać spragnioną luksusu międzynarodową klientelę.
Ilustracja stylowego kostiumu łyżwiarskiego z 1929 roku, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Wojna wywróciła modę do góry nogami, lecz Coco wykazywała się pomysłowością, improwizując z wykorzystaniem dostępnych tkanin, takich jak dzianina dżersejowa marki Rodier, i szyjąc ubrania, które oprócz walorów praktycznych cechowały się także nowoczesną estetyką.
Rozumiała zmieniający się świat i choć jej odzież nigdy nie należała do tanich (sukienka kosztowała 3000 franków), to udało jej się wykreować nową funkcjonalność łączącą w sobie możliwość płynności ruchów i oszczędną elegancję. Zamówienia napływały z Madrytu, Bilbao, a nawet z hiszpańskiego dworu. Pod koniec wojny Coco radziła sobie finansowo tak dobrze, że była w stanie zwrócić Boyowi poniesione przez niego na początku koszty i wreszcie mogła ogłosić swoją całkowitą niezależność. W Paryżu rozszerzyła działalność, przenosząc się na drugą stronę ulicy do sześciopiętrowego budynku przy Rue Cambon 31, który to adres do dzisiaj pozostaje główną siedzibą Domu mody Chanel.
Strój wieczorowy lata 30. XX wieku zaprojektowany przez Chanel. Atłasowa suknia z głębokim wcięciem w kształcie litery V z ozdobną kokardą, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Chanel projektowała z wykorzystaniem ograniczonej palety barw. Fragment nowoczesnego geometrycznego nadruku z około 1929 roku, fot. z książki Chanel. Historia kultowego domu mody, Wydawnictwo Arkady 2022
Podobnie jak przeplatające się ze sobą litery „C” w logo Chanel Capel i Coco pozostawali w ścisłej relacji, zmierzając jednocześnie w dwóch różnych kierunkach. Coco wiedziała wprawdzie o innych związkach Boya, który ze względu na swój status społeczny najprawdopodobniej nigdy by się jej nie oświadczył, jednak jego małżeństwo z piękną młodą arystokratką, lady Dianą Wyndham zawarte w 1918 roku okazało się dla projektantki prawdziwie druzgocącym ciosem, a najgorsze miało się dopiero wydarzyć.
W grudniu 1919 roku Boy odniósł śmiertelne obrażenia, gdy w pędzącym kabriolecie, którym jechał z Paryża do Monte Carlo, pękła opona i doszło do dachowania.
Wiele lat później Coco wyznała swojemu przyjacielowi, Paulowi Morandowi, w rozmowie, która ukazała się w formie wspomnień: „Kiedy straciłam Capela, straciłam wszystko. Zostawił mnie w próżni, której nie wypełniły te wszystkie lata”. W rzeczywistości pogrążona w smutku Coco wycofała się na jakiś czas, by pozwolić ranom się zagoić. Po powrocie, z zahartowanym sercem, kontynuowała proces odnowy. Towarzyszyła temu rozpoczynająca się właśnie i nabierająca tempa era jej dominacji w Paryżu.
Gabrielle “Coco” Chanel, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
Fragment pochodzi z książki:
Emma Baxter-Wright
Chanel. Historia kultowego domu mody »
Wydawnictwo Arkady
Warszawa 2022
