W 1912 roku powstają serie węglowych wizerunków Eugenii Dunin-Borkowskiej, żony kolegi z krakowskiej ASP, Władysława Borkowskiego1, oraz Bronisława Malinowskiego2. W pracach tych po raz pierwszy widać kunszt Witkacego jako portrecisty – każdy z wizerunków pokazuje różne stany psychiczne modela, na co z pewnością miała wpływ kuracja psychoanalityczna, jaką artysta – wspólnie zresztą z Eugenią – odbył właśnie wtedy u doktora Karola de Beauraina, pierwszego polskiego freudysty mieszkającego w Poroninie, ale praktykującego w willi Oksza3.
Stanisław Ignacy Witkiewicz Portret Eugenii Dunin-Borkowskiej | 1912, Muzeum Narodowe w Krakowie
Wizyty u Stanisława Witkiewicza w Lovranie owocują z kolei serią jego portretów fotograficznych, na których podstawie powstają portrety malowane olejem i rysowane węglem4. W tym czasie Witkacy tworzy też portrety olejne – niestety większość z nich się nie zachowała i znamy je tylko z fotografii. Poza przyjaciółmi zdarzało mu się portretować także osoby całkiem obce – na zamówienie. W 1906 lub 1908 roku namalował portret Urszuli Komorowskiej5, a w 1914 roku – Maryli Zielińskiej6.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Autoportret z samowarem, źródło: Agra-Art
W 1913 roku Witkacy maluje słynny autoportret7, pierwsze dzieło zawierające praktyczne zastosowanie jego opublikowanej w 1919 roku teorii Czystej Formy, oraz korespondujący z nim formalnie portret Leona Chwistka pod zabawnym tytułem Udzielny BYK na urlopie8.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Autoportret, fragment | 1913, Muzeum Narodowe w Warszawie
Nie samą jednak sztuką żyje wtedy artysta. W 1909 roku poznaje Helenę Czerwijowską, która od 1911 roku uchodzi za jego narzeczoną, choć natura tego związku nie jest jednoznaczna. Z jednej strony Witkacy zapewnia Helenę o swych uczuciach, z drugiej twierdzi, że ciemny kolor jej włosów i oczu uniemożliwia mu poślubienie jej. Helena znosi to cierpliwie, a kres tej dwuznacznej sytuacji następuje dopiero z chwilą zaręczyn Witkacego z Jadwigą Janczewską w styczniu 1913 roku, choć i w tym związku nie układa się bezproblemowo, a kończy się on tragicznie – samobójczą śmiercią narzeczonej 21 lutego 1914 roku.
Jadwiga Janczewska, fot. Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) | ok. 1913 roku, Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem
Jak się okazało, Janczewska była w ciąży9, lecz do dziś nie wiadomo, kto był ojcem poczętego dziecka. Witkacy odżegnywał się od odpowiedzialności, jednak wydaje się dość oczywiste, że cała ta sytuacja mogła być przyczyną desperackiego czynu nieszczęśliwej kobiety, która pojechała dorożką do Doliny Kościeliskiej i zastrzeliła się pod Skałą Pisaną10.
Witkacy załamuje się psychicznie, przez kilka miesięcy nie może dojść do siebie, dopiero złożona przez Bronisława Malinowskiego propozycja wspólnego wyjazdu na kongres antropologiczny do Australii poprawia nieco jego samopoczucie, choć i w czasie podróży natrętnie nawiedzają go myśli samobójcze11.
Po przybyciu do Australii na początku sierpnia przyjaciele dowiadują się o wybuchu wojny w Europie. Witkacy podejmuje decyzję o powrocie i już we wrześniu przybywa do Petersburga, gdzie ma oparcie w krewnych, którzy pomagają mu dostać się do ekskluzywnej szkoły oficerskiej Pawłowskiego Pułku Lejbgwardii. W lipcu 1916 roku bierze udział w jednej z najkrwawszych bitew Wielkiej Wojny – nad Stochodem koło Witonieża w Zachodniej Ukrainie. Ciężko ranny zostaje ewakuowany do Petersburga i na front już nie wraca. Za zasługi wojenne otrzymuje awans i order Świętej Anny IV klasy.
Stanisław Ignacy Witkiewicz, Pejzaż australijski | 1918, Muzeum Literatury w Warszawie
W Petersburgu Witkacy jest świadkiem dwóch rewolucji – lutowej i październikowej. Właśnie tam zaczyna używać pasteli do rysowania portretów i kompozycji. Portretami dorabia do żołdu, w kompozycjach realizuje swoje wizje. Najciekawszy ich cykl jest wizualizacją obiektów i zjawisk astronomicznych. Do podjęcia tego tematu mogło przyczynić się sąsiedztwo obserwatorium w Pułkowie – ówczesnej astronomicznej stolicy świata12.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Portret wielokrotny | 1917, Muzeum Sztuki w Łodzi
Do Polski artysta wraca w połowie 1918 roku. Spędza kilka dni w Warszawie i Krakowie, a następnie udaje się do Zakopanego, by zamieszkać z matką w domu przy Krupówkach.
Fragment pochodzi z albumu:
Anna Żakiewicz
Witkacy. Kolekcja prac Stanisława Ignacego Witkiewicza w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem »
Wydawnictwo:
Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem
Zakopane 2017
- Oboje Borkowscy uwiecznieni są w powieści 622 upadki Bunga jako margrabiostwo de Montfort. ↩
- Kilka portretów Eugenii zachowało się w zbiorach prywatnych, pozostałe – podobnie jak portrety Malinowskiego – znamy z reprodukcji fotograficznych. ↩
- Zob. S. Lewicki, M. Orłowski, T. Praschil, Przewodnik po zdrojowiskach i miejscowościach klimatycznych Galicyi, Lwów 1912, s. 244. Informację o lokalizacji praktyki doktora de Beauraina wraz ze wskazówką bibliograficzną zawdzięczam pani Teresie Szeptyńskiej, za co bardzo serdecznie dziękuję! ↩
- Portret olejny Stanisława Witkiewicza znajduje się w Muzeum Podlaskim w Białymstoku, dwa portrety rysowane węglem – w Muzeum Tatrzańskim i Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. ↩
- Na jego odwrociu znajduje się szkic portretu guwernantki. Niepewność co do datowania wynika z tego, że rodzina Komorowskiej nie zapamiętała, kiedy przebywała ona w Zakopanem. ↩
- W zbiorach Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku; zob. A. Żakiewicz, Niedokończony portret, „Cenne, Bezcenne, Utracone” 2013, nr 1-4, s. 102-105. ↩
- W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. ↩
- W zbiorach prywatnych. Autorski tytuł znamy z napisu na fotograficznej reprodukcji wysłanej do Stanisława Witkiewicza przebywającego w Lovranie. ↩
- Wiemy o tym z relacji rozmowy Witkacego z Karolem Ludwikiem Konińskim, którą zapisał Kazimierz Wyka, a opublikował Bronisław Mamoń w czasopiśmie „NaGłos” 1994, nr 14, s. 34-38. ↩
- Wydarzenie to analizuje Stefan Okołowicz w artykule „Winy moje okropne”. Wokół samobójstwa Jadwigi Janczewskiej, w: Witkacy: bliski czy daleki? Materiały konferencji z okazji 70. rocznicy śmierci Stanisława Ignacego Witkiewicza, Słupsk 17-19 września 2009, red. J. Degler, Słupsk 2013, s. 427-471. ↩
- Witkacy sporządził nawet testament oraz napisał listy samobójcze; zob. S.I. Witkiewicz, Listy I…, dz. cyt., s. 332-366. ↩
- Zob. K. Dubiński, Wojna Witkacego, czyli kumboł w galifetach, Warszawa 2015; A. Żakiewicz, Petersburskie przygody Witkacego, „Biuletyn Historii Sztuki” 2004, nr 1-2, s. 169-194; Kompozycje astronomiczne Witkacego, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1989/1990, s. 577-614. ↩
