Ciąża w sztuce to temat podejmowany od wieków – poczynając od ikonicznego symbolu płodności – Wenus z Willendorfu, przez mitologiczne wizerunki bogini Kallisto autorstwa Tycjana czy Rubensa, starotestamentowej Batszeby, liczne przedstawienia Matki Boskiej ciężarnej, kończąc na dwudziestowiecznych portretach i aktach autorstwa na przykład Gustava Klimta lub Alice Neel. Jednak najbardziej unikalny charakter i sposób ukazywania odmiennego stanu kobiety wypracowali barokowi artyści niderlandzcy. Co ciekawe, wielu z nich przedstawiało ciążę bez dosłowności – posługiwali się określonymi elementami ikonograficznymi, a niekoniecznie zaznaczeniem odmiennej fizjonomii kobiety. Czasami na ciążę mógł wskazywać ogólny temat przedstawienia, a niekiedy najmniejszy szczegół ubioru czy wyposażenia wnętrza.

Petrus Christus, Zwiastowanie | ok. 1445, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

W średniowieczu i wczesnym renesansie w sztukach plastycznych dominowała tematyka religijna – z tego powodu temat ciąży był zaznaczany bardzo subtelnie i niedosłownie. Rogier van der Weyden namalował słynny tryptyk Zdjęcie z krzyża, na którym, ku zaskoczeniu wielu odbiorców, widnieje wizerunek ciężarnej Marii Magdaleny. Jej wiązana suknia opina zaokrąglony brzuch, a na łonie widoczny jest pas biodrowy z imieniem Chrystusa i Marii, który symbolizuje odrodzenie duchowe zarówno samej Marii Magdaleny, jak i umierającego, ale mającego zmartwychwstać Jezusa Chrystusa.

Rogier van der Weyden, Zdjęcie z krzyża | ok. 1435/1443, Prado, Madryt

Van der Weyden był na pewno pierwszym artystą ilustrującym ciężarną Marię Magdalenę, lecz nie ostatnim – podobne przedstawienia widzimy w twórczości m.in. Petrusa Christusa¹.

Jan van Eyck, Portret Arnolfinich | 1434, National Gallery, Londyn

W piętnastowiecznych Niderlandach artystom nie brakowało także zamówień mieszczańskich. Jan van Eyck, pionier techniki olejnej działający w Brugii w tym samym czasie co van der Weyden, pozostawił po sobie obraz przysparzający badaczom wiele trudności interpretacyjnych – Portret małżonków Arnolfinich. W prawym górnym rogu łoża zawieszony jest tak zwany curtain-sack, czyli worek przypominający tkaninę używaną do produkcji sera, co było odzwierciedleniem naukowego porównania przez Arystotelesa tegoż procesu do poczęcia. Tematyka ciąży na portrecie zasygnalizowana została również figurę św. Katarzyny, patronki porodu oraz przez psa symbolizującego wierność². Pomimo tych elementów większość badaczy obecnie odrzuca tezę o stanie błogosławionym pani Arnolfini, wskazując jedynie na zapowiedzi ciąży oraz świętość i chrześcijański wymiar małżeństwa.

Jan Steen, Chora kobieta | 1663, Mauritshuis, Haga

Jan Steen, Wizyta lekarska | ok. 1660, kolekcja prywatna, źródło: Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis

Justus Juncker, Alchemik w pracowni | 1751, kolekcja prywatna, źródło: Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis

W XVII wieku zarówno Holandia, jak i Flandria słynęły z obrazów o charakterze rodzajowo-moralizatorskim, na których brzemienne niewiasty oczekiwały na diagnozę medyka lub zajmowały się dziećmi i domowymi obowiązkami. Płótna Jana Steena Wizyta lekarska oraz Chora kobieta to ilustracje kobiet znajdujących się w typowo holenderskich domowych wnętrzach, wypełnionych przedmiotami oraz postaciami towarzyszącymi ciężarnym i badającymi na przykład ich puls.

Inną popularną praktyką medyczną było obserwowanie moczu w szklanym naczyniu, co czynią medycy i alchemicy na obrazach Balthasara van den Bossche, takich jak Jatrochemik lub Mężczyzna badający kolbę z moczem. Ikonografię dopełniają papugi symbolizujące erotyzm, psy jako nieodłączna ilustracja wierności małżeńskiej oraz figurki puttów.

Mistrzem drugiego typu przedstawień był Pieter de Hooch, który na przykład na obrazie Matka przenosi odbiorcę do holenderskiej codzienności matki zajmującej się domem i dziećmi. Jednakże ciąża nie zawsze kojarzyła się z domową sielanką i spełnianiem małżeńskiego obowiązku.

Pieter de Hooch, Matka | ok. 1663, Gemäldegalerie, Berlin

Bywała ona powodem do wstydu lub rozpaczy, tak jak na obrazach Alchemik w pracowni Justusa Junckera oraz Propozycja małżeństwa Jana Steena. Co ciekawe, Steen zasygnalizował odmienny stan poprzez rozrzucone na podłodze jajka – symbol nowego życia. Wykorzystywał również motyw ciąży do przestrogi przed rozpustą pokazaną w scenie Jak starzy śpiewają, tak młodzi grają.

Największą zagadkę stanowią trzy obrazy autorstwa Johannesa Vermeera – Kobieta z wagą, Czytająca list oraz Sznur pereł. Ukazane w ujęciu profilowym kobiety mają wyraźnie powiększone i zaokrąglone brzuchy.

Johannes Vermeer, Kobieta z wagą | ok. 1664, National Gallery of Art, Waszyngton

Johannes Vermeer, Kobieta w błękitnej sukni (Czytająca list) | ok. 1663, Rijksmuseum, Amsterdam

Johannes Vermeer, Sznur pereł | ok. 1663–1665, Gemäldegalerie, Berlin

Czynności przez nie wykonywane oraz elementy wyposażenia wnętrz są ściśle związane z tematyką miłosną, małżeńską i erotyczną. Kobieta z wagą może stanowić ilustrację cnoty, ważenia na szali korzyści płynących z małżeństwa oraz z wyznawania wiary chrześcijańskiej i spełniania małżeńskiego obowiązku, jakim jest wydanie na świat potomstwa³. Czytająca list to wyraz głębokiej tęsknoty żony za nieobecnym mężem lub kochankiem – jej stan błogosławiony, niebieską kurtkę oraz właśnie czytanie listu porównywano do Najświętszej Marii Panny podczas sceny Zwiastowania⁴. Z kolei kobieta ze sznurem pereł być może symbolizuje przestrogę przed nadmierną dumą oraz pychą w małżeństwie⁵.

Ikonografia Vermeera jest jednak niezwykle trudna do odczytania – z tego powodu badacze poszukiwali formalnych i historyczno-społecznych aspektów życia malarza, aby uwiarygodnić przyjęte hipotezy. Argumentem za może być przyjaźń Vermeera z Anthonem van Leeuwenhoekiem i Regnierem de Graafem, którzy zawodowo zajmowali się badaniem procesów zapłodnienia⁶. Być może nie bez znaczenia był też fakt, że portretowaną była żona artysty, Cathariny Bolnes, która podczas powstawania obrazów⁷, wydała na świat dwoje jego dzieci – Johannesa (ur. 1663) i Franciscusa (ur. 1664)⁸. Zastanawiający jest również fakt umieszczenia pereł na ponad połowie dzieł artysty, ponieważ symbolizują one zarówno niewinność i wierność, jak i zdradę oraz pychę. Niemal pewne jest, iż Vermeer wybierał perły nie bez przyczyny i nie było to kwestią własnego upodobania czy występowania tej biżuterii w domu. Rodzina Vermeerów miała duże problemy finansowe, więc nie było jej stać na tak drogie klejnoty.

Johannes Vermeer, Koncert (skradziony 18 marca 1990, do dziś nieodnaleziony) | ok. 1663–1666, Isabella Stewart Gardner Museum, Boston

W przypadku Vermeera należy wziąć pod uwagę także ówczesne stroje, przede wszystkim krótkie kurtki, niezwykle popularne u kobiet z wyższych sfer. Ich fason mógł sprawiać wrażenie zaokrąglonego brzucha lecz przy aktualnym stanie badań nie jesteśmy w stanie rozwikłać tej zagadki czy kobieta przedstawiona na przykład na obrazie Sznur pereł jest brzemienna czy to tylko kwestia ubioru.

Przy okazji takich rozważań pojawia się pytanie, skąd można wnioskować o odmiennym stanie kobiet, pomijając wygląd brzucha. Otóż malarze niderlandzcy obrazowali w sposób realistyczny, w wielu przypadkach oddając każdy szczegół, przez co możemy wyróżnić kilka elementów łączących wyżej wymienione przykłady. Oprócz wspomnianych już psów i papug większości matek towarzyszą inne dzieci lub służki stwarzające atmosferę domowego ogniska. Ciężarne kobiety ubrane są w charakterystyczne krótkie kurtki z oblamówkami z futra, z luźnym sznurowaniem od przodu, rozchodzącym się w okolicy brzucha. Opierają jedną nogę na drewnianych podnóżkach z podgrzewającymi je węgielkami i kładą rękę na brzuchu. Ich przechylona w jedną stronę, omdlewająca wręcz poza wywodzi się już ze sztuki antyku, będąc konsekwencją układu ciała podczas porodu. Wszystkie powyższe analogie i cechy wspólne obrazów tworzą bogaty i w dużym stopniu nieodczytany zbiór ikonografii kobiet ciężarnych.

Bibliografia:
1. Chapman H.P., Women in Vermeer’s Home. Mimesis and Ideation, w: Netherlands Yearbook for History of Art, t. 51: The Art of Home in the Netherlands 1500–1800, 2000.
2. Smith D.R., Vermeer and Iconoclasm, „Zeitschrift für Kunstgeschichte” t. 2, nr 74, 2011.
3. Haimov-Kochman R., Spitz I.M., Three Giants in the Cradle of Reproductive Medicine. Reproduction Theories of the Seventeenth Century as Discerned by Pregnancy Portraiture in the Oeuvre of Jan Vermeer, „Rambam Maimonides Medical Journal” t. 7, nr 2, 2016.
4. Eagles L., Jan van Eyck, „The Arnolfini Portrait”, portal Smarthistory, https://smarthistory.org/jan-van-eyck-the-arnolfini-portrait (dostęp: 16.08.2025).
5. Koslow S., The Curtain-Sack. A Newly Discovered Incarnation Motif in Rogier van der Weyden’s „Columba Annunciation”, „Artibus et Historiae” t. 7, nr 13, 1986.
6. Łanuszka M., recenzja P.H. Jolly, Picturing the ‘Pregnant’ Magdalenie in Northern Art, 1430–1550: Adressing and Undresssing the Sinner-saint, „Folia Historiae Artium. Seria Nowa”, t. 16, 2018.
7. Montias J.M., Vermeer and His Milieu. A Web of Social History, Princeton 1989.
8. Opis katalogowy, Johannes Vermeer, Kobieta z naszyjnikiem pereł, strona internetowa Staatliche Museen zu Berlin, https://recherche.smb.museum/detail/863178/junge-dame-mit-perlenhalsband (dostęp: 20.08.2025).
9. Wayne E.F., The Cambridge Companion to Vermeer, Cambridge 2001.

• Info
• Lista artykułów

» Aleksandra Bury

Absolwentka studiów licencjackich z historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Interesuje się malarstwem holenderskim XVII wieku, impresjonizmem oraz rynkiem sztuki, a edukacja artystyczna sprawia jej ogromną satysfakcję. W wolnych chwilach lubi chodzić do muzeów i czytać książki historyczne przy dobrej muzyce i herbacie.

• Kobiety ciężarne w sztuce niderlandzkiej - 23 grudnia 2025