Obraz, który zabił Edvarda Muncha

W październiku 2021 roku Muzeum Edvarda Muncha otworzyło nową siedzibę. Niezwykła bryła stanęła w porcie norweskiej stolicy zaraz obok słynnej opery, która w 2009 roku otrzymał nagrodę Miesa van der Rohe. Tym samym Oslo zyskało ogromną instytucję kultury z jedenastoma galeriami, w której miłośnicy Muncha mogą podziwiać największą kolekcję prac malarza.

Munchmuseet, Oslo, fot. Einar Aslaksen, źródło: munchmuseet.no

Artysta zapisał swój artystyczny dorobek miastu, choć wcale nie był z tej decyzji zadowolony. „To okropne, że Oslo dostanie moje obrazy”¹ – twierdził. Przez wiele lat bardziej niż Norwegię cenił Niemcy, gdzie spędził dużą część swojego życia. Munch uważał, że to właśnie tam był najbardziej doceniany. W testamencie spisanym przed wybuchem II wojny światowej przekazał jedno dowolne dzieło Galerii Narodowej w Berlinie. Jednak wydarzenia z lat 1939-1945 zmieniły spojrzenie artysty na Niemcy. O tej historii świetnie opowiada mało znane dzieło pt. Eksplozja.

Munchmuseet, Oslo, źródło: munchmuseet.no

Jest to obraz namalowany techniką gwaszu i oleju na papierze welinowym – gładkim i cienkim, używanym między innymi do korespondencji. Edvard Munch często stosował go jako podobrazie dla litografii, rysunków i obrazów. Dzieło mierzy sobie 65 × 50,9 cm i znajduje się właśnie w kolekcji Muzeum Muncha. Co czyni je wyjątkowym to fakt, że bezpośrednio wiąże się nie tylko z wydarzeniami II wojny światowej, lecz również z losami samego artysty.

Edvard Munch, Eksplozja | 1943, Munchmuseet, Oslo

Edvard Munch, Autoportret pomiędzy zegarem a łóżkiem | 1940-1943, Munchmuseet, Oslo

II wojna światowa rozpoczęła się dla Edvarda Muncha tak naprawdę w nocy z 8 na 9 kwietnia 1940 roku, gdy wojska niemieckie wkroczyły do stolicy Norwegii. Od tego momentu aż do swej śmierci artysta żył w ciągłym niepokoju i obawie przed nazistami oraz konfiskatą tysięcy dzieł znajdujących się na terenie posesji w Ekely na obrzeżach Oslo, gdzie mieszkał od 1916 roku. Malarz zdawał sobie sprawę, że atrakcyjne położenie Ekely przyciągało nazistów (podczas wojny Niemcy zajmowali siedemnaście różnych posesji w tej okolicy), przez co było też narażone na działania wojenne. Munch nienawidził nazistów, uważając Hitlera za „(…)jednego wielkiego upiora, przed którym wszystkie stare upiory miały pochować się w mysich norach”². Munch nigdy nie zdecydował się na ewakuacje swoich dzieł z Norwegii. Prewencyjne działania Muncha ograniczały się do nieopuszczania Ekely oraz upewnienia się za pomocą spisanego w 1940 roku testamentu, że po jego śmierci żadna część jego dziedzictwa nie dostanie się w ręce Niemców. Zupełnie inaczej niż w dokumencie spisanym przed wybuchem wojny.

Edvard Munch w Ekely | 1943, Munchmuseet, Oslo

W niedzielne popołudnie, 19 grudnia 1943 roku – tydzień po osiemdziesiątych urodzinach Muncha – doszło do wybuchu 800 ton amunicji na nabrzeżu portowym Filipstad w zachodniej części portu Oslo Przypłynęła ona wcześniej przypłynęła na pokładzie niemieckiego statku Selma. Liczne wybuchy, w których zginęło czterdziestu pięciu Norwegów oraz siedemdziesięciu pięciu Niemców, a 400 osób zostało rannych, następowały od godziny 14:45, a największy z nich miał miejsce o 16:30.  Było to wydarzenie, przez które „Oslo po raz pierwszy odczuło bezsensowną siłę i horror wojny”³.

To właśnie z tym największym wybuchem utożsamiany jest krąg mocno żółtego światła, widoczny w tle obrazu Eksplozja, który – gdyby nie tytuł dzieła – kojarzyłby się zapewne ze słońcem.  Wybuch był na tyle silny, że podobno wybił szyby w oknach w niemal całym Oslo. Rozbiciu uległa również część okien domu malarza. Biograf artysty napisał: „Nawet jeśli zniszczeniu uległo jedynie parę szyb na drugim piętrze, [Munch] musiał mieć poczucie, że część jego życiowego dorobku, którą umieścił w Ekely, była jedynie domkiem z kart, który w każdej chwili mógł zostać zdmuchnięty”⁴. Eksplozja miała nie tylko wybić szyby w domu, lecz również silnie oświetlić niebo, ostatecznie wzbudzając ciekawość artysty. Dlatego Munch zdecydował się wyjść i namalować fascynujące zjawisko, chociaż 19 grudnia był dniem okropnym pod względem pogody, „z opadami śniegu, które stopniowo przeszły w deszcz z gradem”⁵. Wedle słów siostry artysty, Inger, Edvard Munch spędził na zewnątrz wiele godzin, obserwując horyzont i malując Eksplozję. . Nie słuchał próśb swej gosposi Liv Berg o zejście do piwnicy. Nie mógł przecież domyślać się, że ten obraz pozbawi go życia.

Edvard Munch, Letnia noc. Inger na plaży | 1889, KODE Art Museums and Composer Homes, Bergen

Nieodpowiednio ubrany nabawił się przeziębienia (wedle niektórych źródeł zapalenia oskrzeli lub płuc), które 23 stycznia 1944 roku – zaledwie trzydzieści pięć dni później – pozbawiło go życia. Nie jest to zadziwiające, biorąc pod uwagę po pierwsze wiek artysty, a po drugie jego problemy ze zdrowiem. Już w dzieciństwie choroby takie jak zapalenie oskrzeli czy gorączka reumatyczna niejednokrotnie niemal pozbawiły go życia, zmuszając do nauki domowej. Natomiast w wieku pięćdziesięciu pięciu lat Munch zachorował na grypę hiszpankę. Wtedy portretował swój stan podczas choroby na licznych obrazach, szkicach i litografiach.

Edvard Munch, Autoportret w trakcie grypy hiszpańskiej | 1919, Munchmuseet, Oslo

Biograf Muncha podkreśla, że 14 grudnia – dwa dni po osiemdziesiątych urodzinach – artysta pozostawał w „wyjątkowo dobrej formie”. Przygotował się do odpowiadania na masy telegramów z gratulacjami, które otrzymał. Zapewne zajęłoby to mu kilka miesięcy⁶. Jednak zaledwie dwa dni po eksplozji na pokładzie Selmy, malarz „był zupełnie innym człowiekiem […]. Iskra życia, która wcześniej się w nim tliła, teraz była jedynie powoli gasnącą poświatą. Był zmęczony i powiedział: »Ta wojna trwa dla mnie za długo«”⁷. Tak chorobę Muncha opisał Rolf Stenersen⁸ w książce Edvard Munch: Portret geniusza:

„Tuż przed Bożym Narodzeniem 1943 roku miastem Oslo wstrząsnęła seria gwałtownych eksplozji. Niemiecki statek, zadekowany i wyładowywany w porcie, wyleciał w powietrze […]. Kilkaset osób straciło życie, niektóre przyportowe domy zostały zniszczone, a w kilku tysiącach domów roztrzaskały się wszystkie szyby. W Ekely również wybite zostały niektóre szyby, a jego [Muncha] pomoc domowa myślała, że miasto również niedługo wybuchnie. Chciała, aby Munch schował się w piwnicy. On usiadł jednak na klatce schodowej i — cienko ubrany — siedział tam wiele godzin. Temperatura była dla niego za niska. Rozgorzało w nim stare zapalenie oskrzeli, które tak często go nawiedzało. Często czuł się zmęczony i leżał w łóżku […]. 23 stycznia 1944 roku był na nogach i spacerował nieco po swym domu w Ekely. O godzinie 14 tego samego dnia poczuł się nieco gorzej i położył się do łóżka. O godzinie 18 tego dnia odszedł we śnie. Zmarł po nagłym zatrzymaniu krążenia”⁹.

Na Eksplozji wyróżnić możemy trzy plany. Na pierwszym z nich widzimy dość niewyraźne obiekty, które budzą skojarzenia z meblami ogrodowymi artysty. Łatwo rozpoznać białą ławkę po lewej stronie. Identyfikację ułatwia porównanie z takimi dziełami jak: Eksplozją a Pejzażem z ławką ogrodową w Ekely z 1942 roku czy Altaną jesienią z około 1926–1930 roku.

Edvard Munch, Jabłoń w ogrodzie | 1932-1942, Munchmuseet, Oslo

Edvard Munch, Altanka późną jesienią | 1926-1930, Munchmuseet, Oslo

Edvard Munch, Autoportret | 1926, Munchmuseet, Oslo

Pod względem technicznym i stylistycznym Eksplozja stanowi typowy przykład twórczości Edvarda Muncha. Znajdziemy tutaj wyraźne i dynamiczne pociągnięcia pędzlem. Dzieło jest ekspresyjne i szkicowe zarazem, co potwierdza jedynie tezę o jego genezie.  Kompozycja obrazu jest zamknięta, a jednak dynamiczna. Tymczasowość tytułowej eksplozji artysta uchwycił w jej kulminacyjnym momencie, wprowadzając do całości wrażenie fotograficznego kadru bądź stopklatki. Takie skojarzenia nie są zupełnie bezpodstawne – Munch fascynował się zarówno fotografią, jak i filmem. To właśnie te media posłużyły mu do dokumentacji życia w Oslo i innych norweskich miastach.

Kolorystyka dzieła – niemal monochromatyczne wykorzystanie błękitu – nie tylko podkreśla wieczorową porę i panującą wokół ciemność, tak silnie kontrastującą z oddalonym o zaledwie kilka kilometrów wybuchem, lecz może być uznana również jako wyraz smutku, który artysta odczuwał w trakcie tworzenia. Dla osiemdziesięcioletniego Edvarda Muncha pierwsze tak bliskie doświadczenie wojny musiało być wydarzeniem wprost tragicznym, a także przerażającym. Eksplozja uznawana jest dziś za jedno z ostatnich dzieł, które artysta ukończył przed śmiercią.

Bibliografia:
1. Gauguin P., Edvard Munch, Kopenhaga 1946.
2. Jacobsen L., Edvard Munchs testamentariske gave i krigens tegn, w: Exit! Historier fra Munchmuseet 1963–2019, red. E. Byre, J. Langebrekke, K.E. Lerheim, K. Valla, Oslo 2019.
3. Munchmuseet, Eksplosjon, https://munch.emuseum.com/no/objects/6054/eksplosjon;jsessionid=999530A32C814F6799C5A7C0124EB0CD?ctx=0b651432-c797-4a0d-b848-5e7d93e2a832&idx=7646 (dostęp: 12.07.2021).
4. Stenersen R., Edvard Munch: Nærbilde av et geni, Oslo 1968.

• Info
• Lista artykułów

» Zuzanna Borowska

Studentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim oraz filologii norweskiej na SWPS Uniwersytecie Humanistycznospołecznym. Od 2016 roku fascynuje się szeroko pojętą kulturą i sztuką norweską, w szczególności XX. i XXI. wieku. Obecnie pracuje nad pracą magisterską nt. funkcjonowania Edvarda Muncha w norweskiej sztuce po 2000 roku. Prowadzi bloga oraz instagram „Do trzech razy sztuka Norwegii”.

• Obraz, który zabił Edvarda Muncha - 10 grudnia 2021