Jacek Malczewski. Konteksty
Wystawa czasowa
20 września 2024 – 5 stycznia 2025
Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu
Kuratorka wystawy: Paulina Szymalak-Bugajska
Wystawa czasowa Jacek Malczewski. Konteksty prezentuje malarstwo urodzonego w Radomiu mistrza, w tytułowym kontekście prac artystów, których twórczość znał, i którzy żyli oraz tworzyli w XIX i początkach XX wieku.
Jacek Malczewski, Za późno z pieśnią | 1879, Muzeum Narodowe w Poznaniu
Wystawa jest próbą rozpoznania i interpretacji ewentualnych wpływów oraz inspiracji, którym podlegała twórczość Malczewskiego na przestrzeni jego wieloletniej kariery zawodowej, ale też obrazuje w części relacje, jakie łączyły go z innymi artystami i środowiskiem twórczym XIX wieku oraz epoki Młodej Polski.
Wśród artystów pokazanych na wystawie, obok Jacka Malczewskiego, znaleźli się m.in.: Jan Matejko, Artur Grottger, Józef Simmler, Witold Pruszkowski, Kazimierz Pochwalski, Olga Boznańska, Maurycy Gottlieb, Aleksander Sochaczewski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Piotr Stachiewicz, ale nie zabrakło również przykładów prac twórców zagranicznych, takich jak: Max Klinger, Lovis Corinth, Franz von Stuck, czy Hans Thoma.
Malarzem i pedagogiem, który odegrał znaczącą rolę w pierwszych latach nauki Malczewskiego w Krakowie był Jan Matejko. Niekwestionowany mistrz malarstwa historycznego był jednym z pierwszych wzorców artystycznych dla młodego, początkującego twórcy. Zachwyt nad stylem pracy i malarstwem historycznym Matejki, przerodził się jednak z czasem u Malczewskiego w niechęć wobec twórczości i metod nauczania starego mistrza.
Jan Matejko, Szkic do obrazu Wernyhora | 1875, Muzeum Narodowe w Warszawie
Jan Matejko, Wernyhora | 1883-1884, Muzeum Narodowe w Krakowie
Zanim jednak doszło do swoistego buntu i definitywnej ucieczki spod skrzydeł Matejki (poprzedzonej roczną nauką w Paryżu – rok akademicki 1876-1877), w pracach młodego artysty powstałych w latach 70. i 80. XIX stulecia można dostrzec zdecydowany wpływ krakowskiego pedagoga.
Jacek Malczewski, Portret Tadeusza Błotnickiego | 1901-1902, Muzeum Narodowe we Wrocławiu
Jacek Malczewski, Portret Leona Wyczółkowskiego | 1895, Muzeum Narodowe w Krakowie
W znakomitej części twórczości Jacka Malczewskiego portret stanowił jedną z zasadniczych gałęzi malarstwa. I podobnie, jak pozostałe tematy, jego sposób ujęcia ewoluował. Ciekawym wątkiem w malarstwie Malczewskiego są portrety przyjaciół i kolegów artystów, którzy posługując się tym samym medium co on – malarstwem (lub rzeźbą) – mogli nań działać inspirująco, dając dodatkowy bodziec przy tworzeniu ich podobizn.
Początkowo Malczewski przedstawiał swoich modeli na neutralnym tle (np. Leon Wyczółkowski), czy w rzeczywistym wnętrzu swej lub należącej do pozującego pracowni (np. Tadeusz Błotnicki), z czasem zaczął wprowadzać elementy – przedmioty wskazujące ich zainteresowania, profesję, ewentualnie dodając pewne rekwizyty przeistaczał portretową treść w dzieło symboliczne. Zdarza się, że Malczewski podejmuje dialog z artystycznym stylem bohatera portretu i naśladuje jego manierę twórczą.
Fascynacje wiejskim życiem i obyczajowością ich mieszkańców zaszczepił w artyście Adolf Dygasiński, który przygotowywał swego czasu nastoletniego chłopca do nauki w krakowskim gimnazjum. Lata 1863-1867 spędzone przez młodego Malczewskiego w Wielgiem rozbudziły jego ciekawość życiem na wsi, nieodmiennie powiązanym z rytmem natury. Stąd w obrazach Malczewskiego pojawiły się sceny inspirowane ludowością i folklorem, ale też pejzaże będące wspomnieniem lat dzieciństwa.
Tradycje, obrzędowość oraz bogactwo i różnorodność strojów wiejskiej społeczności stały się dla artysty impulsem do stworzenia wielu barwnych, anegdotycznych kompozycji. Malczewski od końca lat 70. XIX stulecia maluje spotkania i zabawy mieszkańców wsi, ale podobnie, jak Józef Brandt, był tylko i wyłącznie obserwatorem wiejskiego świata oraz jego mieszkańców w przeciwieństwie do Włodzimierza Tetmajera, który poprzez ślub z bronowicką chłopką, zyskał bezpośredni dostęp do zamkniętej społeczności.
Jacek Malczewski, Autoportret w zbroi | 1919, Muzeum Narodowe w Kielcach
Zbroja była jednym z nielicznych stałych elementów wyposażających każdą z kolejnych pracowni Jacka Malczewskiego. Artysta sportretował w niej kilkukrotnie siebie, jak i jednego z lwowskich malarzy Michała Sozańskiego.
Zbroja w obrazach artysty staje się nie tylko kostiumem – symbolem przywołującym dawne, bohaterskie czasy przodków walczących o Polskę, ale również staje się pancerzem, ochraniającym delikatne wnętrze ludzkiego jestestwa – marzenia i ideały, nieraz zbyt kruche w konfrontacji z rzeczywistością. Tym samym staje się rekwizytem, który zatraca swą historyczną wartość.
W malarstwie twórców zachodnioeuropejskich zbroja kojarzona jest z tematem baśni, ale też z siłą i potęgą, a także męskim charakterem działań. Staje się również zdecydowanym symbolem pewności siebie i wiary w drodze po zwycięstwo jak w przypadku autoportretu Lovisa Corintha.
Twórczość Malczewskiego przez lata dotykała tematu „sprawy polskiej”. Artysta w swych pracach posługiwał się jednak stworzoną przez siebie symboliką, w której ramach zawarte były jego własne wizje i postaci. Już w XIX stuleciu pojawiła się w jego pracach Polonia – czyli kobieca postać stanowiąca metaforę Polski, przez lata umęczonej, która w 1918 roku odrodziła się jako silna i przystojna kobieta szykująca się na przejęcie władzy w upragnionej i wyczekanej przez lata niepodległej ojczyźnie, i która wreszcie zasiadła na tronie z dumą prezentując włożoną na skronie koronę Kazimierza Wielkiego.
Stanisław Bieńkowicz, Alegoria Polski | 1886, Muzeum Narodowe w Krakowie
Jacek Malczewski, Polonia I | 1918, Muzeum Narodowe w Kielcach
Przykładem nieustającej służby polskiemu społeczeństwu są oczywiście historyczne prace Jana Matejki, nauczyciela Jacka Malczewskiego, jak i wielu innych twórców. Do uczniów Matejki należy również Stanisław Bieńkiewicz, którego Alegoria Polski jest przykładem pracy typowo akademickiej, nasyconej wieloma szczegółami. Dzieło należy do alegorii, w których Stanisław Witkiewicz widział „parszystwo, kadzenie, kompilowanie”, które jednak przemawiało do dziewiętnastowiecznego społeczeństwa językiem zrozumiałych znaków i symboli.
Autorka: Paulina Szymalak-Bugajska
