Jan Matejko, Zawieszenie dzwonu Zygmunta na wieży katedry w Krakowie w 1521 r. | 1874, Muzeum Narodowe w Warszawie
Polska Jagiellonów
Czasy zygmuntowskie
Po niespodziewanej śmierci króla Aleksandra, na tronie polsko-litewskim zasiadł przedostatni syn Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunt. Objął on we władanie na 41 lat, bo tyle trwało jego panowanie, 800 tysięcy km2 i 7 milionów ludności. Od razu przyszło nowemu królowi toczyć kolejne wojny. Jeszcze w 1507 roku z Moskwą, na stronę której przeszedł były doradca Aleksandra, odsunięty przez Zygmunta, kniaź Michał Gliński. Tzw. wieczny pokój, podpisany w 1508 roku, przetrwał zaledwie cztery lata. W 1509 roku Polskę zaatakował hospodar mołdawski Bogdan III zw. Jednookim lub Ślepym, znany gwałtownik i okrutnik, któremu Zygmunt odmówił ręki swojej najmłodszej siostry, Elżbiety Jagiellonki. Mimo że król zachorował i nie mógł poprowadzić polskiej armii na wroga (zresztą w czasie całego panowania nigdy nie dowodził w polu, choć przebywał jak najbliżej działań wojennych), hospodar został pokonany (wyprawą dowodził hetman Mikołaj Kamieniecki), a konflikt zażegnany w 1510 roku.
Marcello Bacciarelli, Hołd pruski | 1796, Muzeum Narodowe w Krakowie
Między 1512 a 1515 rokiem Zygmunt zdążył odeprzeć najazd Tatarów i sprzymierzyć się z pokonanym chanem Mengli Girejem przeciw Moskwie (której wojska zajęły Smoleńsk, ale zostały rozgromione przez kniazia Konstantego Ostrogskiego w bitwie pod Orszą w 1514 roku, co jednak nie przyniosło zwrotu utraconych ziem) oraz uczestniczyć w słynnym zjeździe monarchów w Wiedniu, gdzie cesarz za dynastyczne małżeństwa otwierające drogę do tronów Czech i Węgier przestał popierać Krzyżaków i Moskwę przeciw Polsce.
Malarz z kręgu Lukasa Cranacha starszego, Bitwa pod Orszą 8 IX 1514 | 1525-1535, Muzeum Narodowe w Warszawie
Sprawa Krzyżaków, których wielki mistrz, Albrecht Hohenzollern, siostrzeniec Zygmunta, z poparciem cesarza Maksymiliana I odmawiał polskiemu królowi złożenia hołdu i chciał pełnego uniezależnienia państwa zakonnego od Polski, została ostatecznie rozwiązana w 1525 roku, kiedy Albrecht Hohenzollern, pod wpływem Marcina Lutra, zsekularyzował zakon i przekształcił państwo w lenno Korony Polskiej. Uroczysty hołd lenny książę pruski złożył Zygmuntowi 10 kwietnia na rynku w Krakowie. Na słynnym obrazie Jana Matejki ten dzień triumfu Rzeczypospolitej budzi zadumę Stańczyka, który zdaje się przewidywać, że w przyszłości lennik pruski zdradzi swego pana.
Jan Matejko, Stańczyk | 1862, Muzeum Narodowe w Warszawie
Od 1518 roku Zygmunt miał nową, włoską żonę, tym razem młodszą o lat 27, księżniczkę Bonę Sforzę, kobietę inteligentną, ambitną i energiczną, nieprzejednaną przeciwniczkę Habsburgów. Król starał się zaś unikać otwartej konfrontacji z tą dynastią i na tym tle dochodziło między małżonkami do ostrych sporów. Zygmunt zresztą często ustępował żonie. Bona doprowadziła do wyboru 10-letniego królewicza Zygmunta Augusta na króla Polski. Była to pierwsza i zarazem ostatnia w Polsce elekcja vivente rege, czyli „za życia króla”. Po niej Zygmunt zyskał swój znany przydomek „Stary”, który miał go odróżniać od drugiego Zygmunta – młodego.
Jan Matejko, Zygmunt Stary i Bona Sforza. Ubiory w Polsce 1200-1795 r. | 1860, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
W 1532 roku Zygmunt Stary podpisał pokój z Turcją, zapewniający Polsce prawie 90 lat bez starcia z muzułmańską potęgą. Dwa lata później walczył znowu z Moskwą, a tymczasem niezadowolona szlachta domagała się większych praw. Zygmunt nie bez powodu nazywany jest „królem senatorskim”, bo zdecydowanie sprzyjał możnowładcom, uważając, że ich decydujące znaczenie w państwie jest naturalne i nie należy go zmieniać. Szlachta jednak upomniała się o siebie, zawiązując w 1537 roku w obozie pospolitego ruszenia pod Lwowem pierwszy w Polsce sejm rokoszy i zamiast wojny z Mołdawią zaczęła „wojnę rokoszą”, w której poległy tysiące… kur, potrzebnych dla nakarmienia rokoszan. Król musiał pójść na ustępstwa, gwarantując elekcyjność tronu i egzekucję praw (przestrzeganie dawnych praw i zwyczajów przyznanych szlachcie).
Henryk Rodakowski, Wojna kokosza | 1872, Muzeum Narodowe w Warszawie
Król przeżył 81 lat, w tym połowę na tronie Polski. Podczas pogrzebu pisarz Stanisław Orzechowski powiedział: „Wielka jest, Panowie, a Bracia sława tej łaskawości króla Zygmunta, nie wiem bodaj, czy nie największa na świecie. Chciał, by w wolnej Rzeczypospolitej obywatele mogli swobodnie głos podnosić, swobodnie wypowiadać swoje zdania, swobodnie wysuwać swe żądania, upominać się, stawiać zarzuty (…) postanowił w tej Rzeczpospolitej postępować z wami [szlachtą] nie jak z niewolnikami, lecz dziećmi, nie jak z poddanymi, lecz jak z towarzyszami i przyjaciółmi, z największą życzliwością, aby zarówno on słuchał swoich, jak swoi jego”.
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Gdy Zygmunt August miał dwa lata i był jeszcze pod opieką mamki, bojarzy litewscy uznali go za przyszłego wielkiego księcia Litwy, co ogłosili siedem lat później. Jako czterolatkowi planowano mu małżeństwo, a w wieku lat dziesięciu włożono na głowę koronę Królestwa Polskiego. Stało się tak przede wszystkim dzięki staraniom matki, królowej Bony, która od urodzenia czuwała nad synem i była jego pierwszą nauczycielką. Król był dobrze wykształcony, mówił po łacinie, włosku i niemiecku, potrafił przemawiać i pisać, znał przyrodę, geografię, matematykę i alchemię. Kochał książki i zgromadził wspaniałą bibliotekę. Z przyjemnością słuchał muzyki. Dbał nie tylko o duszę, ale i o ciało. Jeszcze za życia Zygmunta Starego młody król dobrze zasłużył się Litwie, przeprowadzając reformę pieniądza oraz tzw. reformę włóczną, polegającą na wprowadzeniu nowej miary gruntów – włóki i wymierzeniu nią ziemi, co przyczyniło się do usprawnienia gospodarki. Na Litwie też Zygmunt August ożenił się potajemnie z młodą wdową Barbarą Radziwiłłówną i mimo że szlachta zażądała, aby porzucił wybrankę, zdecydowanie odmówił, ze względu na niemożność zerwania przysięgi, sakramentu, uczciwości, słowa królewskiego i utratę zbawienia. Doprowadził do jej koronacji, po której w niedługim czasie, ku jego rozpaczy, Barbara zmarła.
Jan Matejko, Zygmunt August z Barbarą na dworze radziwiłłowskim w Wilnie | 1867, Muzeum Narodowe w Warszawie
1 lipca 1569 roku w Lublinie, przedstawiciele Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego podpisali akt Unii lubelskiej, zespalającej oba kraje w jedno państwo, „wiecznotrwały związek wolnych z wolnymi, równych z równymi”, Rzeczpospolitą Obojga Narodów mającą wspólnego monarchę i wspólny parlament oraz herb. Oddzielne (koronne i litewskie) były urzędy centralne m.in.: kanclerski, hetmański i podskarbi. Nigdy w dziejach różne narody nie zawarły trwalszego związku bez użycia przemocy. I trwał ten związek nieprzerwanie nawet w czasach niewoli i narodowych powstań. Rzeczpospolita Obojga Narodów była trzecim co do wielkości państwem w Europie (po Rosji i Turcji).
Zajmowała około 800 tys. km kw. zamieszkanych przez ponad 6 mln ludności. Oprócz Polaków, którzy stanowili 40 proc. ogółu mieszkańców i Litwinów (kilkanaście proc.) w państwie żyło wiele innych narodów, wyznających wiele religii. Byli wśród nich prawosławni Rusini, luterańscy Niemcy, muzułmańscy Tatarzy i wyznający judaizm Żydzi. Poza tym spotkać można było Ormian, Wołochów, Węgrów, Włochów czy Karaimów. Mimo tej wielości narodów i kultur Rzeczpospolita była krajem tolerancyjnym. Przykładem tego może być stosunek do Żydów, którzy od średniowiecza wypędzani z kolejnych krajów europejskich mogli osiedlać się w Polsce i stanowili 5 proc. ogółu jej mieszkańców.
Do sprzymierzenia się ze szlachtą skłoniły króla m.in. wydarzenia zagraniczne, jak sytuacja w Inflantach (obszary dzisiejszej Łotwy i Estonii) i wojna z Moskwą. W 1561 roku wielki mistrz inflancki Zakonu Kawalerów Mieczowych Gothard Kettler, zaatakowany przez Iwana IV Groźnego i Danię, sekularyzował zakon, a Inflanty oddał królowi polskiemu, jako lennik. To wywołało nową wojnę z Iwanem, zakończoną w 1570 roku. Niebezpieczeństwo ze strony Moskwy, szczególnie zagrażające Litwie, miało z kolei wpływ na najważniejsze wydarzenie w czasie panowania Zygmunta Augusta – zawarcie unii realnej Korony z Litwą i powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Król, jako wielki zwolennik unii, złamał opór niechętnych Litwinów, wcielając do Korony dotychczasowe ziemie litewskie: Podlasie i Wołyń oraz Bracławszczyznę i Kijowszczyznę. Uczynił to jako dziedziczny władca Wielkiego Księstwa. Zawarta w Lublinie 1 lipca 1569 roku unia łączyła Polskę i Litwę w jedno ciało, czyli jedną Rzeczpospolitą, ze wspólnym królem, senatem i sejmem. Król mimo choroby, po zaprzysiężeniu unii udał się do kościoła Franciszkanów, gdzie na klęczkach odśpiewał Te Deum laudamus. Zygmunt August był ostatnim Jagiellonem na polskim tronie, gdyż zmarł bezpotomnie 7 lipca 1572 roku.
Jan Matejko, Śmierć Zygmunta Augusta w Knyszynie w 1572 r. | 1886, Muzeum Narodowe w Warszawie
Fragmenty pochodzą z książki:
Joanna Wieliczka-Szarkowa
Polska i Polacy. Dzieje narodu do 1795 roku. Wielka ilustrowana Historia Polski »
Wydawnictwo Aromat Słowa
Kraków 2019
