Édouard Manet „Bar w Folies-Bergère”

Édouard Manet, Bar w Folies-Bergère, 1881–1882,
olej, płótno, 96 × 130 cm,
Courtauld Gallery, Londyn

Édouard Manet, Bar w Folies-Bergère | 1882, Courtauld Gallery, Londyn

„Na co patrzysz madonno bufetu
Znad ołtarza kielichów i flach
Czy oślepia cię światło kinkietów
Czy przenika ten sam co mnie strach (…)”¹

Édouard Manet, malarz życia Paryża, ówczesnej stolicy elegancji i sztuki, z pasją odtworzył blaski i cienie dystyngowanego świata, obnażając jego strukturę. Rzeczywistość, którą przedstawia, jest autentyczna, a nie wykreowana przez wyobraźnię². Sam, świadomy trendów, wyrobiony towarzysko i kulturalnie, wielokrotnie korzystał z uroków miejskiego życia. To właśnie nocne rozrywki Paryża, chociaż dla Maneta stanowiły tylko cień prawdziwego świata, są tematem jednego z jego najsłynniejszych dzieł³.

Bohaterką obrazu jest barmanka stojąca za kontuarem. Za jej plecami wisi lustro. Na pierwszym planie, oprócz postaci dziewczyny wspartej oburącz o blat, znajduje się martwa natura składająca się z butelek i owoców. Lustro wprowadza do obrazu przestrzeń spoza jego ram: odbija tył postaci dziewczyny rozmawiającej z mężczyzną w czarnym cylindrze oraz przestrzeń ogromnej sali pełnej eleganckiej klienteli⁴. Całość przedstawienia skąpana jest w świetle płynącym z głębi, które również odbija się w zwierciadle, nadając przestrzeni jeszcze bardziej iluzyjny charakter⁵.

Lokal, w którym Manet umiejscawia scenę, to Folies-Bergère (z fr. „siedziba szaleństwa”) – miejsce szczególnie popularne w XIX wieku. Ta paryska sala koncertowa, oficjalnie otwarta w roku 1869, działa do dziś. Już wówczas była wyposażona w stanowiące wówczas nowość elektryczne lampy i zapewniała szereg atrakcji, takich jak pokazy akrobatyczne i cyrkowe, opery, balety czy występy kabaretowe⁶.

Folies-Bergère | 1914, fot. Bibliothèque nationale de France, gallica.bnf.fr

Było to również miejsce ważne dla życia kulturalnego miasta. Można było tam spotkać ważniejsze ówczesne osobistości: krytyków, kolekcjonerów, artystów i aktorów. W „siedzibie szaleństwa” z upodobaniem oddawali się oni rozrywce, załatwiali interesy i zapominali o kłopotach. Ekskluzywność sali potwierdzają widoczne na obrazie wśród przedmiotów na kontuarze butelki angielskiego piwa Bass, stanowiącego wówczas luksusowy zagraniczny trunek. Można je rozpoznać po charakterystycznym czerwonym trójkącie na etykiecie⁷.

Édouard Manet, Bar w Folies-Bergère, detal | 1881–1882, Courtauld Gallery, Londyn

Édouard Manet, Bar w Folies-Bergère, detal | 1881–1882, Courtauld Gallery, Londyn

Wśród gości Folies-Bergère Manet umieszcza dwoje swoich przyjaciół: Mary Laurent, modelkę oraz aktorkę, a jednocześnie muzę i kochankę artysty, której postać wyróżnia się na tle rozmazanej masy ludzi bielą stroju, oraz towarzyszącego jej malarza Henry’ego Dupraya⁸. Manet zabiera widza do współczesnego sobie towarzyskiego świata, jednak ukazana scena jest wyreżyserowana, a jej bohaterowie tylko zyskali twarze przyjaciół artysty.

Édouard Manet, Bar w Folies-Bergère, detal | 1881–1882, Courtauld Gallery, Londyn

Odbiorca zajmuje miejsce mężczyzny w kapeluszu, którego postaci nie widać w rzeczywistym świecie obrazu, mimo że – sądząc po odbiciu w lustrze i zgodnie z zasadami perspektywy – powinna się tam znajdować. W ten sposób widz ma niejako możliwość uczestniczenia w jednym z wieczorów w paryskiej sali i jako klient baru staje twarzą w twarz z barmanką.

Dziewczyna za kontuarem, stanowiąca centralną część obrazu, to Suzon, jedna z pracujących w Folies-Bergère kelnerek⁹. Ubrana w ciemną suknię z gorsetem, stoi za barem zastawionym rozmaitymi towarami, patrząc przed siebie, i stanowi jedyny – oprócz martwej natury na ladzie – rzeczywisty element sceny, wyróżniający się na tle widocznej w lustrze zadymionej i niewyraźnej zbiorowości¹⁰. Ta postać to jedna z zagadek historii sztuki – wyraz jej twarzy stanowi tajemnicę porównywalną do enigmatycznego uśmiechu Mona Lisy. To puste i umykające spojrzenie jest powodem licznych spekulacji. Zmęczenie, samotność pośród bawiącego się tłumu, uprzedmiotowienie – na wiele sposobów próbowano tłumaczyć mimikę barmanki. Interpretatorzy spierają się, czy Suzon, oprócz funkcji barmanki, odgrywała także rolę kobiety do towarzystwa¹¹, co w pewien sposób tłumaczyłoby cień smutku bijący z jej twarzy.

Édouard Manet, Bar w Folies-Bergère, detal | 1881–1882, Courtauld Gallery, Londyn

Daleko ważniejsza niż kwestia rzekomej prostytucji barmanki jest jednak jej rola w społeczeństwie, gdzie podział na klasy organizuje życie towarzyskie. Brian Oard w swoim eseju Capitalism and the death of the soul¹² umiejscawia Suzon właśnie na zhierarchizowanej drabinie społecznej. Interpretuje ją jako jedyną reprezentującą klasę pracującą – miejsce rozrywki i zabawy stanowi jej miejsce pracy.

Wyodrębnienie dwóch społeczności uwidacznia się w podziale kompozycji na przestrzeń rzeczywistą i jej zwierciadlane odbicie. Suzon jest postacią materialną, wyraźną, konkretną. Tworzy niejako całość z kontuarem, o który się opiera, a zarazem ten kontuar wyznacza granice, poza którymi zaczyna się to, co nierzeczywiste, bo możliwe do ujrzenia tylko w odbiciu lustrzanym.

Suzon jest zamknięta w niewielkiej przestrzeni pomiędzy lustrem i ladą baru, w swoim miejscu pracy. Kontuar oddziela ją od zadymionej sali – obszaru przeznaczonego na zabawę, gdzie uprzyjemnia sobie życie burżuazja. Ta społeczna elita przedstawiona jest uderzająco niematerialnie, Manet zaznaczył jedynie zarysy poszczególnych postaci znajdujących się najbliżej, a całą resztę wtopił w tło, czyniąc z tłumu jednolitą masę. Bar Folies-Bergère łączy w sobie dwie przestrzenie – dla klasy niższej i wyższej. Pierwsza musi pracować, aby bawić się mogła druga. Jednocześnie klasa robotnicza ma realizować szereg wymagań, które nie ograniczają się tylko do jakości oferowanych usług – jest zobowiązana spełniać swoją rolę i poza nią nie wychodzić. Suzon, aby zadowolić klientów, nie może być nikim więcej niż tylko barmanką, a przynajmniej nie może dać poznać, że ma jakiekolwiek wyższe aspiracje.

Édouard Manet, pierwsza wersja obrazu Bar w Folies-Bergère, fot. Sotheby’s

Manet stworzył niezwykły portret kobiety, której praca definiuje ją jako przedmiot, jeszcze jeden element bogato zastawionego bufetu. Jest to wizerunek kobiety zdehumanizowanej, pozbawionej duszy i możliwości myślenia – w ten sposób artysta z ironią wyraził swoją opinię o społeczeństwie, w którym kapitalizm odgrywa niemałą rolę. Być może to właśnie prawda bijąca z obrazu była tak nie do zniesienia dla krytyków, którzy doszukując się w tej szczególnie trudnej kompozycji błędów, próbowali zdegradować malarza i jego dzieło – prawdziwie prekursorskie.

Bibliografia:
1. Osińska B., Impresjoniści, w: Sztuka i czas. Od klasycyzmu do współczesności, Warszawa 2012.
2. Perruchot H., Manet, tłum. K. Dolatowska, Warszawa 1978.
3. Poprzęcka M., Manet i impresjoniści, w: Sztuka świata t. 8, red. A. Lewicka-Morawska, Warszawa 2009.
4. Art and architecture, A Bar at the Folies-Bergère, http://www.artandarchitecture.org.uk/fourpaintings/manet/index.html (dostęp: 18.05.2014).
5. Ghiringhelli P., A Bar at the Folies-Bergère, http://www.petergh.f2s.com/manet_foliesbergere.htm (dostęp: 18.05.2018).
6. Kaczmarski J., Bar w Folies-Bergère, http://www.kaczmarski.art.pl/tworczosc/wiersze/bar-w-folies-bergere/ (dostęp: 18.05.2018).
7. Oard B., Capitalism and the death of the soul, https://sites.google.com/site/beautyandterror/Home/capitalism-and-the-death (dostęp: 18.05.2018).
8. Fritz Lang’s M., Femicide and the Impasse of Social Reproduction or MA Paper Writing De-Mystified, http://fadingtheaesthetic.wordpress.com/2013/02/05/334/ (dostęp: 18.05.2018).

• Info
• Lista artykułów

» Adrianna Hess

Z wykształcenia i z zamiłowania redaktorka językowa, niepoprawna pasjonatka malarstwa. Absolwentka liceum plastycznego, które pogłębiło jej wrażliwość na sztukę. Fascynują ją historie zamknięte na płótnach, czyniące pozornie banalne dzieła niezwykłymi. Dąży do spotkań z ulubionymi mistrzami w różnych miejscach świata.

• Édouard Manet „Bar w Folies-Bergère” - 4 marca 2019