Vincent van Gogh „Taras kawiarni w nocy”

Vincent van Gogh, Taras kawiarni w nocy, 1888
olej, płótno, 80,7 × 65,3 cm,
Kröller-Müller Museum, Otterlo

Vincent van Gogh, Taras kawiarni w nocy | 1888, Kröller-Müller Museum, Otterlo

Późny wieczór, wąską ulicę rozjaśniają tylko światła kawiarni. Niewielki ruch, kilka osób samotnie snuje się w półmroku, z ciemności wyłania się koń ciągnący wóz. Taras kawiarni jest gęsto zastawiony stolikami, mniej więcej połowa z nich jest zajęta. Pomiędzy ciemnymi sylwetkami siedzących kobiet i mężczyzn przemyka kelnerka. Mija właśnie dwóch panów pogrążonych w rozmowie. Starszy z długą brodą w granatowym uniformie siedzi prosto, młodszy w żółtej marynarce i czarnym kapeluszu pochyla się do przodu i opiera o stolik.

Vincent van Gogh, Taras kawiarni w nocy, detal | 1888, Kröller-Müller Museum, Otterlo

To jeden z pierwszych kadrów filmu Doroty Kobieli i Hugh Welchmana Twój Vincent. Rozmowa Josepha Roulina z synem Armandem wprowadza widza w fabułę i rozpoczyna akcję filmu. Za jej tło posłużył obraz Vincenta van Gogha Taras kawiarni w nocy. Nic dziwnego, że twórcy filmu zdecydowali, że jedna z otwierających scen rozgrywać się będzie w tej konkretnej scenerii – Taras kawiarni w nocy jest jednym z najważniejszych obrazów van Gogha. Dzieło jest niezwykle istotnym elementem w procesie jego artystycznych poszukiwań pełnym fascynacji estetyką japońską i impresjonizmem. Poza tym to właśnie w Tarasie kawiarni w nocy van Gogh po raz pierwszy namalował niebo pełne gwiazd, które stanie się obok słoneczników najbardziej charakterystycznym motywem kojarzonym z jego sztuką.

Vincent van Gogh, Taras kawiarni w nocy | 1888, Kröller-Müller Museum, Otterlo

Vincent van Gogh, Gwiaździsta noc nad Rodanem | 1888, Musée d’Orsay, Paryż

Vincent van Gogh, Eugène Boch| 1888, Musée d’Orsay, Paryż

Vincent van Gogh, Gwiaździsta noc | 1889, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Taras kawiarni w nocy powstał w jedną noc, jesienią 1888 roku, w Arles na południu Francji. Analizując układ gwiazd, który odmalowany został z dużą precyzją, można dokładnie określić dzień – 16 lub 17 września. Van Gogh od kilku miesięcy przebywał już wtedy w Arles, przyjechał tu w połowie lutego z Paryża. Dwa lata spędzone w stolicy Francji były dla niego, a przede wszystkim dla jego sztuki przełomowe. W Paryżu w pełni odkrył malarstwo impresjonistów, zafascynował go sposób, w jaki traktują światło i kolor. Zaprzyjaźnił się z artystami awangardowymi, m.in. Émilem Bernardem i Louisem Anquetinem. Wspólnie malowali, inspirowali się nawzajem, a później, kiedy van Gogh wyjechał, żywo korespondowali, wymieniając się przemyśleniami na temat sztuki. Jednym z ważniejszych wydarzeń towarzyskich dla Vincenta okazała się wystawa, którą zorganizował pod koniec 1887 roku w restauracji na Montmartrze. Oprócz jego przyjaciół pojawił się wtedy także Paul Gauguin, którego van Gogh bardzo podziwiał i który miał ogromny wpływ na malarstwo autora Słoneczników oraz jego późniejsze losy w Arles.

Émile Bernard (drugi od lewej), Vincent van Gogh (trzeci od lewej), André Antoine (stojący w środku) i Paul Gauguin (z prawej) | 1887

Równolegle z poznawaniem nowoczesnego francuskiego malarstwa van Gogh zgłębiał także estetykę sztuki japońskiej. Imponowały mu: warsztat japońskich drzeworytników, stosowane przez nich zabiegi formalne i stylistyczne, ale przede wszystkim sposób, w jaki patrzyli na świat. Podczas pobytu w Paryżu Vincent wraz z bratem zgromadzili obszerną kolekcję japońskich drzeworytów; można ją obecnie oglądać w biograficznym muzeum malarza w Amsterdamie.

Pod wpływem paryskich doświadczeń styl van Gogha znacznie się zmienił, ewoluował w stronę eksperymentów kolorystycznych i świetlnych. Z pobytem w Prowansji wiązał duże nadzieje. W liście do swojego brata Theo pisał, że to tu, na południu, leży przyszłość nowej sztuki, argumentując to przekonaniem, że południe Francji jest ekwiwalentem Japonii – l’equivalent du Japon¹. Liczył na to, że odnajdzie tu swój artystyczny charakter. Szukał go, malując intensywnie od pierwszego dnia pobytu. Zapewne dodatkową motywacją do pracy była obietnica przyjazdu do Arles Paula Gauguina.

Vincent van Gogh, Żółty dom | 1888, Van Gogh Museum, Amsterdam

W maju van Gogh podpisał umowę najmu tzw. Żółtego domu, który miał stać się siedzibą artystycznej kolonii pod przywództwem Gauguina. Wnętrze budynku wymagała przygotowania, więc Vincent tymczasowo wynajmował pokój w Café de la Gare, którą prowadził Joseph-Michel Ginoux wraz z żoną. To miejsce położone niedaleko Żółtego domu, przy Placu Lamartine zostało uwiecznione zarówno przez van Gogha w obrazie Nocna kawiarnia jak i przez Gauguina, w jego wersji z Marie Ginoux na pierwszym planie.

Vincent van Gogh, Nocna kawiarnia | 1888, Yale University Art Gallery, New Haven

Paul Gauguin, Kawiarnia w Arles | 1888, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina, Moskwa

Natomiast nocny taras należał do kawiarni na Place du Forum. Van Gogh podczas pobytu w Arles malował głównie krajobrazy okolicy. Samo miasteczko nie zrobiło na nim dużego wrażenia. Na południu najbardziej podobało mu się światło, żywsze, cieplejsze, intensywniejsze niż w Paryżu, nie wspominając o ponurej Holandii. Światło go ośmielało, wyzwalało w nim kreatywność.

Place du Forum w Arles

Miejski nokturn był dla van Gogha nowym tematem, który podjął, by móc pokazać prawdziwą naturę nocy. Porzucił tradycyjny sposób przedstawiania zmroku za pomocą czarnego koloru lekko tylko rozjaśnionego przez biel i używając całej palety barw namalował jeden z najbardziej zapadających w pamięci nokturnów w historii sztuki. Obraz jest doskonałym studium światła i koloru.

„Chcę teraz koniecznie namalować rozgwieżdżone niebo. Często wydaje mi się, że noc jest jeszcze bogatsza w kolory niż dzień, ubarwiona najintensywniejszymi fioletami, błękitami i zieleniami. Jeśli przyjrzysz się uważnie, to zobaczysz, że niektóre gwiazdy są cytrynowe, inne mają odcień różowy, zielony i błękitny jak niezapominajki. Bez zgłębienia tematu jest oczywiste, że aby namalować rozgwieżdżone niebo, nie wystarczy umieścić białe kropki na błękitnej czerni”².

Duża lampa gazowa nie tylko oświetla taras, ale także koloruje chodnik i budynki znajdujące się naprzeciwko, które nabierają nieoczywistych barw. Jednym z najważniejszych elementów przedstawienia jest gwiaździste niebo. Van Gogh uznał je za niezwykle atrakcyjny motyw, na tyle ciekawy, że powrócił do niego jeszcze w tym samym miesiącu w pracy Gwiaździsta noc nad Rodanem. Obraz przedstawia widok Arles, którego światła odbijają się w rzece. Najsłynniejsze nocne niebo van Gogha przedstawione jest jednak na Gwiaździstej nocy, pracy, którą namalował z pamięci, przebywając w szpitalu psychiatrycznym w Saint-Rémy w 1889 roku. Mimo że od Tarasu kawiarni w nocy dzieli go niecały rok, znacznie się od niego różni. Fantastyczna noc z Saint-Rémy jest finałem poszukiwań, które van Gogh rozpoczął w Arles.

Vincent van Gogh, Gwiaździsta noc nad Rodanem | 1888, Musée d’Orsay, Paryż

Vincent van Gogh, Gwiaździsta noc | 1889, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Utagawa Hiroshige, Nocny widok. Ulica Saruwaka | 1856, Carnegie Museum of Art, Pittsburgh

W Tarasie kawiarni nocą można odnaleźć wiele elementów zaczerpniętych bezpośrednio ze sztuki japońskiej – intrygująca perspektywa, silny kontur, płaszczyzny koloru, brak cienia. W kolekcji Van Gogh Museum w Amsterdamie znajduje się barwny drzeworyt autorstwa Utagawy Hiroshigego Nocny widok. Ulica Saruwaka pochodzący z serii Sto słynnych widoków Edo, prezentującej stolicę Japonii podczas różnych pór roku. Grafika przedstawia widok zaludnionej ulicy. Zestawiając prace ze sobą, trudno oprzeć się wrażeniu podobieństwa, zatem bardzo prawdopodobne jest to, że van Gogh inspirował się dziełem Utagawy Hiroshigego.

Oprócz tematu prace łączy także zbliżona kompozycja uwarunkowana przez perspektywę zbieżną, która mocno akcentuje przekątne. Niewykluczone, że inną pracą, do której nawiązał van Gogh, jest namalowany w 1887 roku obraz jego przyjaciela z czasów paryskich, Louisa Anquetina, Avenue de Clichy, piąta wieczorem znajdujący się obecnie w kolekcji amerykańskiego muzeum Wadsworth Atheneum. W tym wypadku podobieństwo zdaje się jeszcze łatwiejsze do uchwycenia, poza charakterystycznymi powtarzającymi się elementami kompozycji takimi jak lampy gazowe, głównym powodem jest dobór barw. Obaj artyści zdecydowali się na bardzo intensywne odcienie żółci i niebieskiego, których kontrast buduje ekspresję ich prac.

Louis Anquetin, Avenue de Clichy | 1887, Wadsworth Atheneum Museum of Art, Hartford

Vincent van Gogh, Taras kawiarni w nocy | 1888, Kröller-Müller Museum, Otterlo

Rozświetlona lewa strona kompozycji w zestawieniu z ginącą w półmroku stroną prawą zdaje się jaśniejsza, a półmrok nabiera przy intensywnych światłach lamp głębi. Artystyczny dialog, który van Gogh prowadzi z Anquetinem, nie jest niczym zaskakującym. Podejmowanie tego samego tematu i pokazanie go na swój sposób było w tym czasie i kręgu artystycznym powszechne i pożądane, uznawane za głos w szerszej dyskusji o sztuce.

Vincent van Gogh, Taras kawiarni w nocy, szkic | 1888, Dallas Museum of Art, Dallas

W liście do młodszej siostry van Gogh wspomina wydaną kilka lat wcześniej powieść francuskiego pisarza Guya de Maupassanta Uwodziciel. Bel Ami. Książka zaczyna się opisem nocnego Paryża, który van Gogh przywołuje jako bliski temu, co uchwycił w Tarasie kawiarni w nocy. Zdaje się, że był zadowolony z efektu swojej pracy. W tym samym liście pisał, że malowanie nocą ogromnie mu się podobało³. Pozwoliło uzyskać efekt kolorystyczny, którego nie miałyby szans osiągnąć, malując noc z pamięci, w dzień.

Wiadomo, że van Gogh wykonał szkic do Tarasu… – znajduje się on obecnie w zbiorach Dallas Museum of Art. Obraz jedynie detalami różni się od szkicu, największa zmianą jest ilość miejsca poświęconego na niebo. Szkic zdecydowanie zdominowany jest przez bryły budynków, a niebo jest tylko uzupełnieniem miejskiego widoku. Tymczasem na obrazie rozgwieżdżone niebo stanowi równoważny w stosunku do pierwszego planu element kompozycji. Van Gogh dał się ponieść chwili, wrażeniom wizualnym i emocjom z nim związanym.

Vincent spędził w Arles niewiele ponad rok. Na początku opisywał swój pobyt na południu Francji pozytywnie, jednak ostatecznie uznał go za artystyczne rozczarowanie, którego głównym powodem był on sam. Nie sprostał swoim wyobrażeniom o sztuce, którą planował tu stworzyć. Trudno w to uwierzyć, oglądając dziesiątki prac z tego okresu, które uznawane są za arcydzieła malarstwa europejskiego, z Tarasem kawiarni w nocy na czele. Zdaje się, że zwątpienie było na stałe wpisane w charakter van Gogha; może to dzięki niemu malował z taką pasją, szukając wciąż spełnienia, które, jak pokazuje historia, nigdy nie nadeszło.

Kröller-Müller Museum, sala Van Gogha, fot. Krollermuller.nl

Bibliografia:
1. Trace van Gogh’s Nomadic Life Through this Illustrated Timeline that Details his Homes, Careers, and Works, archive.artic.edu/van-gogh-bedrooms/timeline (dostęp 28.01.2021).
2. collections.dma.org/artwork/4193273 (dostęp 28.01.2021).
3. krollermuller.nl/ (dostęp 28.01.2021).
4. thewadsworth.org/ (dostęp 28.01.2021).
5. Twój Vincent, reż. Dorota Kobiela, Hugh Welchman, 2017.
6. vangoghmuseum.nl/nl (dostęp 28.01.2021).
7. vangoghletters.org/ (dostęp 28.01.2021).

• Info
• Lista artykułów

» Martyna Kliks

Absolwentka poznańskiej historii sztuki i niderlandystka. Autorka podcastu „Gablotki” o polskich muzeach i kolekcjach sztuki. Jej teksty i opowieści o sztuce znajdziecie na: martynakliks.pl

• Londyn. Dziewięć wystaw, które warto zobaczyć tego lata - 16 lipca 2024
• Vincent van Gogh „Portret doktora Gacheta” - 30 kwietnia 2024
• Berthe Morisot „Autoportret” - 9 lutego 2024
• Vincent van Gogh „Sypialnia” - 10 sierpnia 2023
• George Hendrik Breitner „Dziewczyna w białym kimonie” - 21 kwietnia 2023
• Słoneczniki i piołun. O słodko-gorzkim życiu Vincenta van Gogha - 30 października 2022
• Józef Mehoffer „Portret żony artysty Jadwigi na żółtym tle” - 2 października 2022
• Jo Bonger – kobieta, która uczyniła Vincenta van Gogha sławnym - 2 września 2022
• Edward Okuń „Portret żony artysty” - 4 sierpnia 2022
• Podróż z Vincentem van Goghiem. Miejsca z obrazów malarza, które warto odwiedzić - 30 marca 2022