Gabriël Metsu „Chore dziecko”

Gabriël Metsu, Chore dziecko, ok. 1664–1666
olej, płótno, 32,2 × 27,2 cm,
Rijksmuseum, Amsterdam

Gabriël Metsu, Chore dziecko | ok. 1664–1666, Rijksmuseum, Amsterdam

XVII-wieczny Amsterdam, zresztą jak całe Niderlandy, Europa i świat, nie był miejscem przyjaznym dzieciom. Warunki mieszkaniowe, poziom higieny, dieta i tryb życia najmłodszych mieszkańców miasta pozostawiały wiele do życzenia. Śmiertelność wśród dzieci była wysoka. Dodatkowo na przestrzeni XVII wieku Amsterdam i jego okolice kilkakrotnie nawiedzała epidemia dżumy. Szczególnie silnie uderzyła w amsterdamczyków w latach 60., dziesiątkując społeczeństwo. Podczas tej fali epidemii zmarł m.in. syn Rembrandta Tytus. Mniej więcej w tym czasie Gabriël Metsu namalował Chore dziecko, obraz opowiadający o cierpieniu, bezradności i przywiązaniu.

Gabriël Metsu przeprowadził się do Amsterdamu z Lejdy w latach 50. XVII wieku. Mieszkał w okolicach niedawno wytyczonego Prinsengracht należącego do grachtengordel, systemu czterech głównych kanałów otaczających ścisłe centrum miasta. Malarz chętnie korzystał z bliskości tawern, uczestniczył w nocnym życiu miasta i wrósł w lokalną społeczność. Jego prace cieszyły się powodzeniem wśród amsterdamczyków. Realizował nie tylko zamówienia bogatego mieszczaństwa na obrazy religijne, historyczne czy portrety, ale w odpowiedzi na duże zapotrzebowanie rynku malował również sceny rodzajowe.

Kultura dnia codziennego

Mieszkańcy miast Republiki Zjednoczonych Prowincji rozkochali się w malarstwie rodzajowym, chcieli oglądać swoją codzienność, swoje życie. Wnętrza domów przestały być tylko tłem, a wykonywane w nich, często prozaiczne, czynności takie jak pisanie listów, spotkania przy winie, gra na instrumentach czy nawet sprzątanie stały się odrębnym tematem malarskim, i to tematem pożądanym. W tym duchu powstało przedstawienie kobiety z chorym dzieckiem na kolanach siedzącej w typowym mieszczańskim wnętrzu.

Jan Havickszoon Steen, Kobieta podczas toalety | 1655–1660, Rijksmuseum, Amsterdam

Dzieło dla czasu i kręgu kulturowego, w którym powstało nietypowe i bardzo typowe zarazem. O jego typowości świadczą elementy wyposażenia, podobne do nich z łatwością odnaleźć można na wielu innych obrazach z tego czasu. Za przykład posłużyć może tapicerowane krzesło po prawej stronie (podobne do tego z Kobiety podczas toalety Jana Steena) czy mapa z podpisem Metsu wisząca po lewej (takie mapy wiszą na ścianach m.in. na obrazach Vermeera czy Pietera de Hoocha).

Matczyna miłość

To, co jest nietypowe w tym przedstawieniu, to intymny charakter samej sceny. Dla współczesnego widza takie ujęcie dziecka z matką, tym bardziej chorego, co widać wyraźnie po jego rozpalonych policzkach i nieobecnym spojrzeniu, jest naturalne. Nikogo nie dziwi zatroskana, zwrócona ku dziecku twarz ani mocno obejmujące osłabione ciało dziewczynki ramiona. Tymczasem widz XVII-wieczny mógł uznać takie przedstawienie za co najmniej osobliwe.

Gabriël Metsu, Chore dziecko, detal | ok. 1664–1666, Rijksmuseum, Amsterdam

Temat bliskości matki i dziecka nie był szczególnie popularny ani w tym czasie, ani wcześniej. Dzieci bywały bohaterami obrazów. Pojawiały się na reprezentacyjnych portretach, same bądź w otoczeniu rodziny. Były też przedstawiane podczas zabawy. Nie skupiano się jednak na budowaniu relacji między rodzicami a dziećmi. U Metsu pojawia się czułość i troska, które są przejawem matczynej miłości, emocji, którą trudno znaleźć we wcześniejszej ikonografii.

Malarski cytat

Tę bliską relację Metsu podkreślił, dodatkowo umieszczając w bezpośrednim sąsiedztwie postaci obraz przedstawiający ukrzyżowanie Chrystusa. Mimo że przedstawienie jest niewyraźne, można bez problemu rozpoznać w nim pracę, którą Metsu namalował mniej więcej w tym samym czasie, a która obecnie znajduje się w zbiorach Muzeów Kapitolińskich. Malarz zacytował sam siebie. Taki zabieg – umieszczenie obrazu w obrazie był powszechnie stosowany. Ściany holenderskich domów odmalowane przez XVII-wiecznych artystów pełne są obrazów o różnej tematyce. Odgrywają przede wszystkim rolę dekoracyjną, uzupełniają wyposażenie wnętrza. W tym przypadku jest inaczej.

Scena jest dramatyczna, Maria wyłaniająca się z ciemnego tła zwraca się w stronę syna, unosi ku niemu lewą rękę w bezradnym geście, prawą ociera płynące po policzku łzy. Wpisując matkę i córkę, główne bohaterki obrazu, w religijny kontekst jednej z najbardziej rozpoznawalnych scen wszech czasów, Metsu sugeruje, by przenieść jej znaczenie na malarską teraźniejszość. W ten sposób wzbogaca swoją opowieść o matczynej miłości, pokazuje, że jej natura jest złożona, a jedną z jej części bywa cierpienie.

Gabriël Metsu, Ukrzyżowanie | 1660–1665, Muzeum Kapitolińskie, Rzym

By utwierdzić widza w tej interpretacji, artysta sięga po kolejne nawiązanie, jeszcze bardziej wymowne i obrazowe. Sposób, w jaki Metsu ujął matkę z dzieckiem – ciało dziewczynki bezwładnie leży na kolanach kobiety – przywodzi na myśl skojarzenia z Pietą.

Przedstawienie Marii z martwym Chrystusem na kolanach już w tym czasie zdążyło utrwalić się w świadomości społecznej jako jedno z najbardziej przejmujących wyobrażeń smutku i bólu. Oba te religijne odniesienia – do cierpienia Marii pod krzyżem i po śmierci syna – pogłębiają temat obrazu, wzmacniają jego przekaz. Intencje Metsu są jasne, stara się uchwycić uczucia towarzyszące chorobie dziecka.

Michał Anioł Pietà | 1498-1500, Bazylika św. Piotra na Watykanie

Gabriël Metsu, Chore dziecko | ok. 1664-1666, Rijksmuseum, Amsterdam

W służbie tematu

Metsu przekazuje widzowi wskazówki dotyczące tematu obrazu zarówno bezpośrednio, za pomocą odmalowanych na nim elementów wyposażenia, jak i pośrednio poprzez kolory i kompozycję. Grupując w okolicach postaci dziecka mocne barwy: intensywną czerwień, nasyconą żółć i niebieski, Metsu nie pozwala widzowi na rozproszenie. Nie ma tu miejsca na rozważania o potencjalnych innych wątkach tematycznych – w centrum jest chore dziecko, wszystko inne jest mu podporządkowane. Diagonale wyznaczone odpowiednio przez spiczaste wykończenie czepka kobiety, jej nos i lewe kolano oraz oparcie krzesła, prawy łokieć kobiety i stojące na taborecie gliniane naczynie, krzyżują się dokładnie w miejscu, w którym znajduje się serce matki.

Obserwator czy bohater?

Biorąc pod uwagę czas i okoliczności powstania obrazu, można założyć, że ma on również wymiar dokumentalny. Nie można jednoznacznie stwierdzić kim jest przedstawiona na obrazie kobieta. Elementy jej stroju, rodzaj czepka i pierścionek wskazują na to, że jest kobietą zamężną, a sposób, w jaki tuli dziecko, pozwala z dużym prawdopodobieństwem uznać, że jest jego matką. Jej tożsamość jest jednak nieznana. Może to osoba z najbliższego otoczenia artysty, a może jego żona, Isabella de Wolff?

Gabriël Metsu, Autoportret i Portret żony artysty Isabelli de Wolff | ok. 1658, Speed Art Museum, Louisville

Para pobrała się w 1658 roku. Isabella pochodziła z artystycznej rodziny, jej matka Maria de Grebber była malarką. Metsu poznał swoją przyszłą żonę prawdopodobnie dzięki swojemu dawnemu nauczycielowi, który był blisko spokrewniony z jej matką. Metsu często wykorzystywał Isabellę jako modelkę, w namalowanych przez niego postaciach kobiecych można odnaleźć rysy żony. Czy w przypadku Chorego dziecka Isabella była tylko modelką, a może jest to fragment prywatnego życia malarza?

Elementy przedstawienia takie jak kolczyki, które pojawiają się zarówno w tym obrazie, jak i na portrecie Isabelli z 1658 roku, ale przede wszystkim nietypowy intymny nastrój obrazu z dzieckiem wskazują na to, że może być to scena z życia rodzinnego – pełne czułości przedstawienie zatroskanej żony z chorą córką. W testamencie, który małżeństwo złożyło u notariusza w 1664 roku, nie ma mowy o dzieciach – albo para ich nie miała, albo je straciła. Nie ma jednak potwierdzenia dla żadnego scenariusza.

Eugène Carrière, Chore dziecko | 1885, Musée d’Orsay, Paryż

Bez wątpienia przeżycia, które kierowały malarzem, musiały być na tyle silne i poruszające, że zdecydował się przenieść je na płótno. Praca jest jednak nie tylko ilustracją codzienności, wizualnym synonimem swoich czasów, ale także, a może przede wszystkim, ponadczasowym portretem uniwersalnych emocji. Będzie to motyw, który wielokrotnie powróci w historii sztuki w dziełach takich artystów jak Munch czy Carrière.

Bibliografia:
1. Bakker P., Gabriel Metsu, The Leiden Collection Catalogue, (https://theleidencollection.com/artists/gabriel-metsu, dostęp: 2.11.2020).
2. Gabriel Metsu 1629–1667, red. H. de Bruyn Kops, National Gallery of Art, Washington 2011.
(https://www.nga.gov/content/dam/ngaweb/exhibitions/pdfs/metsu_brochure.pdf, dostęp: 2.11.2020).
3. Het Testament En Sterfjaar Van Gabriel Metsu, Oud Holland – Journal for Art of the Low Countries, Bril 1883
(https://brill.com/view/journals/oh/1/1/article-p78_9.xml, dostęp: 2.11.2020).
4. https://www.rijksmuseum.nl/en/rijksstudio/artists/gabriel-metsu (dostęp: 29.10.2020).

• Info
• Lista artykułów

» Martyna Kliks

Absolwentka poznańskiej historii sztuki i niderlandystka. Autorka podcastu „Gablotki” o polskich muzeach i kolekcjach sztuki. Jej teksty i opowieści o sztuce znajdziecie na: martynakliks.pl

• Berthe Morisot „Autoportret” - 9 lutego 2024
• Vincent van Gogh „Sypialnia” - 10 sierpnia 2023
• George Hendrik Breitner „Dziewczyna w białym kimonie” - 21 kwietnia 2023
• Słoneczniki i piołun. O słodko-gorzkim życiu Vincenta van Gogha - 30 października 2022
• Józef Mehoffer „Portret żony artysty Jadwigi na żółtym tle” - 2 października 2022
• Jo Bonger – kobieta, która uczyniła Vincenta van Gogha sławnym - 2 września 2022
• Edward Okuń „Portret żony artysty” - 4 sierpnia 2022
• Podróż z Vincentem van Goghiem. Miejsca z obrazów malarza, które warto odwiedzić - 30 marca 2022
• Vincent van Gogh „Kwitnący migdałowiec” - 15 października 2021
• Józef Mehoffer „Słońce majowe” - 21 maja 2021