Kiedy myślimy o polskiej ceramice z dawnych lat, to najczęściej na myśl przychodzi nam Ćmielów. Mało kto wie, że na początku XX wieku ogromną popularnością cieszyły się figurki produkowane w Fabryce Fajansu w Pacykowie. Dziś jej wyroby znają przede wszystkim kolekcjonerzy, antykwariusze i muzealnicy, czasami można je zobaczyć jako element filmowych scenografii (np. w Rewersie Borysa Lankosza). Aż trudno uwierzyć, że przed 1939 rokiem figury pacykowskie były popularne i cenione nie tylko w Rzeczpospolitej, ale i za granicą. Na Targach Wschodnich we Lwowie (usytuowanych na terenie dzisiejszego Parku Stryjskiego) Pacyków posiadał własny pawilon.
Pierrot i Kolombina, detal | 1921–1939, projekt: Luna Dexlerówna, Muzeum Zamek Górków w Szamotułach
Pacyków posiadał stałą ekspozycję w Wiedniu i Nowym Jorku. W Berlinie funkcjonował jego sklep firmowy. W efekcie już rok po uruchomieniu produkcji sprzedawano figurki Pacykowa w całej niemalże Europie, w Chinach i obu Amerykach. Nabywcy zachwycali się ich urodą, a przystępna cena pozwalała skutecznie konkurować z wyrobami innych wytwórni. W 1927 roku kapitał zakładowy Pacykowa wynosił milion złotych. Firma zatrudniała wówczas dwustu robotników – i, co ciekawe, obok fabryki porcelany w Ćmielowie to właśnie ta w Pacykowie zamawiała i wdrażała projekty polskich artystów.
Założycielem Pierwszej Galicyjskiej Fabryki Artystycznych Fajansów i Terrakoty Pacyków był Aleksander Rogala Lewicki, w niepodległej Polsce pułkownik Wojska Polskiego. Niedaleko Stanisławowa w 1912 roku powstała wytwórnia, której sprzyjały warunki (łatwy dostęp do wody – rzeka Bystrzyca), istniejące w regionie tradycje garncarskie oraz, co jest nie bez znaczenia, wykwalifikowana siła robocza. W 1927 roku tygodnik „Świat” napisał:
„Współzałożycielem był absolwent szkoły przemysłowej, a następnie absolwent Akademji Sztuk Pięknych w Wiedniu art. rzeźbiarz p. St. Czapek. Był on zarazem pierwszym kierownikiem artystycznym tej fabryki, dostarczając jej stale modele stylowe, które mają nawet dziś wielki popyt na rynku. Jego również zasługą jest sprowadzenie fachowych sił zagranicznych, które postawiły fabrykacje na takiej wyżynie, że już mogła konkurować z zagranicą, a zarazem nadano wyrobom piękno polskiej porcelany, która pod tą nazwą jest znana nie tylko w kraju, lecz nawet w zagranicy”.
Pawilon fabryki fajansów i terakoty „Pacyków” k. Stanisławowa, fot. NAC
Brat Aleksandra, Kazimierz Lewicki prowadził we Lwowie sklep z porcelaną i posiadał własną malarnię wyrobów porcelanowych. Wybuch I wojny światowej i zniszczenie wytwórni sprawiły, że działalność fabryki w Pacykowie przerwana została na kilka lat. Produkcję ponownie wznowiono i z powodzeniem realizowano aż do 1939 roku. Po II wojnie światowej planowano wskrzesić działalność fabryki i zlokalizować ją na terenie Gór Świętokrzyskich – te plany nie doczekały się realizacji.
Ilustracja z albumu wzorów Pierwszej Galicyjskiej Fabryki Artystycznych Fajansów i Terracotty Pacyków, Muzeum Narodowe w Warszawie
Fabryka działała niespełna trzydzieści lat, jednak to, co ocalało, wciąż budzi zainteresowanie i zachwyt. Jej znakiem rozpoznawczym była masa ceramiczna o jasnokremowym kolorze i malowanej dekoracji z charakterystycznym świetlistym wykończeniem. Wyroby z Pacykowa nie tylko produkowano z dobrych jakościowo materiałów, ale dbano też o ich wysoki poziom artystyczny. W 1922 roku „Tygodnik Ilustrowany”1 pisał o „pierwszorzędnych rzeźbiarzach i malarzach, którzy wykonywają cenne modele i dlatego «Pacyków» tak pod względem rzeźby, jak i malarstwa stoi dziś bardzo wysoko, wyroby jego rozchodzą się po całym świecie sławiąc zarazem sztukę polską. A trzeba przyznać, że wyroby Pacykowskie są bardzo gustowne i stosunkowo do fabryk zagranicznych tanie, to też znajdują licznych odbiorców”.
Dziewczyna na walizkach (podpórka do książek) | 1921–1929, kolekcja D. i P. Sobaszkiewiczów, Muzeum Narodowe w Szczecinie
Młoda dama | 1924–1929, projekt: Wilhelm Tomasch, Muzeum Narodowe w Krakowie
Mefisto | lata 20. XX wieku, kolekcja D. i P. Sobaszkiewiczów, Muzeum Mazowieckie w Płocku
Trzy tancerki Variete, kolekcja W. Napierała, Muzeum Zamek Górków w Szamotułach
Jak wspomnieliśmy, w pierwszym okresie działalności (1912–1914) fabryką kierował Stanisław Czapek, a od 1924 roku Wilhelm Tomasch, rzeźbiarz ceramik pochodzący z Austrii i związany, podobnie jak Stanisław Czapek, z wiedeńską wytwórnią Goldscheider. Świetni fachowcy, stosowanie wysokiej jakości materiałów oraz utalentowani projektanci, których zatrudniano bądź z którymi nawiązywano współpracę – to elementy składające się na powodzenie Pacykowa.
Inspirowano się m.in. twórczością Antoniego Sulimy Popiela (np. Chłop z prosięciem, Wieśniaczka). Oprócz Stanisława Emila Czapka i Wilhelma Tomascha projektowali dla Pacykowa: Luna Drexlerówna. Wacław Szymanowski, Tadeusz Błotnicki, Wacław Suchanek, Władysław Gąbkowski, Władysław Adamiak, Antoni Sługocki i inni.
W Szamotułach przygotowano wystawę, na której znalazło się ponad 230 obiektów. To nie lada gratka nie tylko dla kolekcjonerów, muzealników, ale i badaczy. Po raz pierwszy bowiem zaprezentowano w jednym miejscu tak bogaty dorobek tej zapomnianej wytwórni. Pokazywane w Szamotułach figury, choć często powtarzają te same motywy, różnią się wielkością i dekoracją malarską.
Jamnik, własność: D. i P. Sobaszkiewiczowie, Muzeum Zamek Górków w Szamotułach
Obok monochromatycznych są i wielobarwne, na których perfekcyjnie nałożony kolor podkreśla detale. Figurom postaci towarzyszą realistyczne przedstawienia zwierząt. Za pomocą modelunku i nałożonego koloru oddano ich charakter. W ekspozycji znalazły się np. 23 figury psów różnych ras takich jak owczarki, mopsy, charty, jamniki, dingo, bernardyn, buldog.
Przyglądając się im, widzimy, jak wiernie odtworzono każdy szczegół i w tym momencie zaczynamy dostrzegać, na czym polegał fenomen Pacykowa. Figurki piękne, w dobrym guście, starannie wykonane były pożądaną ozdobą domu mieszczańskiego. Były też niezwykłym świadectwem talentu artystycznego i marketingowego. Podziwiając je, nie sposób oprzeć się myśli, że trafiając na zagraniczne rynki, dobrze świadczyły o miejscu, w którym je wyprodukowano.
Pierrot i Kolombina | 1921–1939, projekt: Luna Dexlerówna, Muzeum Zamek Górków w Szamotułach
Dzisiaj dawny Pacyków nazywa się Pidlissia, co nie ułatwia jego lokalizacji. Aby tam trafić, trzeba przejechać peryferiami Stanisławowa (Iwano-Frankiwska), przeprawić się mostem przez Bystrzycę, by ujechawszy kilka kilometrów dotrzeć do zrujnowanych fabrycznych zabudowań stojących przy olbrzymiej fabryce… cegieł.
Bliższą destynacją w celu podziwiania figurek wyprodukowanych w Pacykowie jest Muzeum w Szamotułach. Goście, którzy w najbliższym czasie je odwiedzą, będą mieli okazję obcować z przedmiotami nie tylko pięknymi, ale także bezsprzecznie unikatowymi. W Zamku Górków można oglądać wystawę „Chwała Pacykowianom”, na której pokazano 230 figur pochodzących właśnie z nieistniejącej wytwórni w Pacykowie. W gablotach znalazły się fajansowe figury przenoszące nas do dwudziestolecia międzywojennego: zobaczymy tam dziewczęta i młode damy w charakterystycznych sukienkach i fryzurach. Obok modnie ubranych tancerek stoją postaci w strojach ludowych, nawiązujących do folkloru zakopiańskiego i huculskiego.
Wernyhora | projekt: Władysław Gąbkowski, kolekcja W. Napierała, Muzeum Zamek Górków w Szamotułach
Harnaś | 1929–1939, projekt: Władysław Adamiak, Muzeum Zamek Górków w Szamotułach
Bartosz Głowacki przy armacie | 1921–1929, projekt: Stanisław Emil Czapek, Muzeum Zamek Górków w Szamotułach
Fryderyk Chopin, własność: W. Napierała, Muzeum Zamek Górków w Szamotułach
Nie zabrakło też figurek inspirowanych światem commedia dell’arte (Arlekina i Kolombiny, Pierrota), wreszcie przedstawień historyczno-patriotycznych takich jak: Bartosz Głowacki, Tadeusz Kościuszko, Fryderyk Chopin.
Sporo jest też wyobrażeń zwierząt – psy, sowy, małpki, słonie, tygrysy, lwy, koty, gęsi, kury, indyki, perliczki, koń i kozioł. Jak napisano o wyrobach z Pacykowa w popularnym tygodniku „Bluszcz”: „Już za dwadzieścia groszy można kupić słonia, małpkę czy smoka ze swojskiego fajansu i uradować serce małej kuzyneczki”.
Odrębną grupę stanowią figury nawiązujące do stylistyki wiedeńskich wyrobów (Dama z koszykiem, Koncertująca para). Obiekty, od maleńkich, kilkucentymetrowych, do dużych, prawie półmetrowych, zachwycają swoją lekkością i finezją. Piękne, pastelowe kolory i ciekawa, wysmakowana forma budzą autentyczny podziw. Wystawa wprowadza w świat choć niezwykle kruchy, to jednak elegancki i wyrafinowany, delikatny i pełen wdzięku.
W szamotulskim zamku pokazano eksponaty pochodzące ze zbiorów Muzeum – Zamek Górków oraz dwóch prywatnych kolekcji – państwa Doroty i Pawła Sobaszkiewiczów oraz Pauliny i Wojciecha Napierałów. Wystawie towarzyszy okazały katalog w twardej oprawie.
Spacer po wystawie w Muzeum – Zamek Górków:
Poczytaj więcej o Muzeum Zamku Górków w Szamotułach »
Autorzy artykułu: Monika Romanowska-Pietrzak, Michał Kruszona
- Nr 40, s. 645. ↩
A może to Cię zainteresuje:
- Ceramiczne cuda. Historia zapomnianej wytwórni w Pacykowie - 27 stycznia 2021
