Pałac w Nieborowie ufundował prymas Rzeczypospolitej, kardynał Michał Stefan Radziejowski. Prymas odkupił dobra nieborowskie, a stojący tam renesansowy dwór został przebudowany w barokowy pałac przez holenderskiego architekta, Tylmana z Gameren.
Letnia rezydencja kardynała (takie było pierwotne przeznaczenie tego miejsca) zachowała swój kształt w niemalże niezmienionym stanie do dnia dzisiejszego. Stanowiła ciekawy przykład asymilacji zachodniego baroku na grunt polski1, tzn. prosta bryła w połączeniu z dwiema alkierzowymi wieżami2.
Francois la Criox, Portret Michała Stefana Radziejowskiego, 1702, fot. MNiA
Po śmierci Radziejowskiego w 1705 roku pałac i większość dóbr przeszły w ręce Towiańskich, (głównie z racji iż, rezydencja miała być przeznaczona dla Konstancji z Niszczyckich Towiańskiej, kuzynki, a niegdyś narzeczonej purpurata). Oprócz Towiańskich właścicielami Nieborowa byli jeszcze Łochoccy i Lubomirscy, jednak nie był to szczególny i najszczęśliwszy okres w jego dziejach. W 1766 roku nabył go Michał Kazimierz Ogiński.
Nieborów Michała Hieronima Radziwiłła
Nieborów kryje wiele tajemnic. Należy zauważyć pewną zależność. Każdy z kolejnych właścicieli Nieborowa to, podobnie jak prymas, postać niejednoznaczna, barwna, niedająca się określić jedynie w kategoriach „dobry-zły”, ale uwikłana w realia swej epoki oraz własną osobowość. Pierwszą z nich jest Michał Hieronim Radziwiłł (1744-1831), wojewoda wileński. Jego działalność, poglądy polityczne a przede wszystkim sposób nabycia Nieborowa budzi kontrowersje. Książę w młodości solidaryzował się z konfederatami barskimi, nie brał jednak udziału w walkach osobiście3.
Anton Graff, Portret Michała Hieronima Radziwiłła, 1785
W 1773 roku został posłem z powiatu brzeskiego na sejm porozbiorowy, a następnie marszałkiem litewskim zawiązanej w kwietniu z inspiracji ambasadora rosyjskiego O. Stackelberga konfederacji (obok Adama Ponińskiego jako marszałka koronnego). Za piastowanie tej funkcji otrzymał ze skarbu Wielkiego Księstwa Litewskiego sumę 400 tys. zł, za którą nabył dobra nieborowskie 4. Poprzedni właściciel zaś, Michał Kazimierz Ogiński za udział w konfederacji barskiej i po przegranej bitwie z wojskami Suworowa pod Stołowiczami w 1771 roku musiał opuścić kraj i udał się na emigrację do Paryża5.
Czasy Michała Hieronima Radziwiłła to niemniej jednak piękna karta w dziejach dóbr nieborowsko-bolimowskich. Wojewoda zgromadził pokaźną kolekcję obrazów (obok przejętych po Ogińskim między innymi takich dzieł jak portret kardynała M. S. Radziejowskiego nieznanego malarza czy najsłynniejszy chyba wizerunek Anny Orzelskiej pędzla Antoine’a Pesne’a), kilkanaście tysięcy rycin, sztychów, mebli, głównie angielskich, medali (których kolekcja była jedną z najbogatszych w kraju 6), przedmiotów sztuki użytkowej i zdobniczej oraz bogatą bibliotekę starodruków (która w momencie jego śmierci liczyła 6041 dzieł7).
Salon Czerwony z portretem Anny Orzelskiej pędzla Antoine’a Pesne’a z ok. 1728 r., fot. Darek Piwowarski
W wielu przypadkach korzystał z okazji, skupując te rzeczy po okazyjnych cenach, na przykład w antykwariatach, na aukcjach, od innych kolekcjonerów, podczas swej podróży do Anglii i Francji w latach 1788-89 oraz wojaży do Drezna, Berlina i Petersburga8. Wiele z woluminów (oraz obrazów) pochodziło ze zbiorów „ofiar” Wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz znanych bibliofilów J. Groliera i T. Maioliego9.
fot. Darek Piwowarski / © Muzeum w Nieborowie i Arkadii
Słynne globusy z końca XVII wieku, wybitnego weneckiego kartografa Vincenza Coronellego należały niegdyś do Ludwika XVIII. Zdetronizowany władca jadąc do Kurlandii, zadłużył się u wojewody, a gwarancją długu miały być te dwa olbrzymie dzieła kartograficzne, przedstawiające kulę ziemską oraz mapę nieba10.
Małżonka księcia, Helena z Przeździeckich, nota bene siostrzenica Ogińskiego, założyła 4 km od pałacu park w Arkadii, który był nie tylko unikatowym odzwierciedleniem ducha epoki księżnej, ale również jej upodobań i skomplikowanej osobowości. Arkadii poświęcę odrębny artykuł. Helena poznała swego przyszłego męża na balu królewskim, jeszcze jako dwudziestoparoletniego młodzieńca, wówczas miecznika litewskiego. Ślub wzięli w 1771 roku.
Już Michał K. Ogiński zapoczątkował modernizację wnętrz barokowego pałacu. I tak np. Salon Czerwony, jedna z najbardziej reprezentacyjnych sal rezydencji, otrzymał rokokowy wystrój. Za czasów Michała Hieronima część pomieszczeń została przebudowana w stylu klasycystycznym w roku 1784 (m.in.: Sypialnia Wojewody czy Gabinet Żółty). Głównym architektem był architekt warszawski saskiego pochodzenia, Szymon Bogumił Zug.
Niemalże wszystkie sale otrzymały wtedy proste, klasycystyczne kominki. Jemu Nieborów „zawdzięcza” także modernizację ogrodu w stylu francuskim, dwie oranżerie, do których sprowadzono unikatowe gatunki roślin (między innymi cytrusy ze słynnej pomarańczarni w Dreźnie, którą urządził król August II Mocny dla hrabiny Cosel, czy kolekcję granatów i laurów z oranżerii Lubomirskich z Wilanowa11) , pawilony kuchenne, wozownie i stajnie12.
Sypialnia Wojewody, fot.Darek Piwowarski
Obok kolekcji malarstwa zachodnioeuropejskiego z XVI-XVIII w. 13 książę posiadał bogaty zbiór portretów osobistości polskich (m.in.: hetmana Janusza Radziwiłła, Stefana Czarnieckiego czy kanclerza Jana Zamoyskiego) oraz zespół portretów własnej rodziny, pędzla m.in.: E. Gebauera, J. Ch. Lampiego oraz A. Graffa. Łącznie zgromadził około 600 obrazów.
Jak wspomniałem, wojewoda, od najmłodszych lat słynący z oszczędności i skąpstwa 14, skupował dzieła i inne cenne ruchomości przy licznych okazjach. Wykorzystywał również zmiany kursu pieniądza. Traktował tą działalność jako przede wszystkim lokatę kapitału 15. Z drugiej strony zaś nie można odmówić mu gustu, znawstwa i dobrego smaku.
Świątynia Diany w Arkadii, widok od strony stawu, fot. Darek Piwowarski/MNA
W maju 1785 roku odwiedził Nieborów i Arkadię Stanisław August Poniatowski. W 1792 roku zaszczycił Radziwiłłów swą wizytą Fryderyk Wilhelm II, w sześć lat później Fryderyk Wilhelm III z małżonką Ludwiką pruską, która to, nie szczędząc słów podziwu dla unikatowego ogrodu w Arkadii, postanowiła odwiedzić go jeszcze raz w roku 1802. Należy wymienić też księcia warszawskiego Fryderyka Augusta, cara Aleksandra I (którego to księżna zwykła nazywać „Aniołem”16) i wielkiego księcia Konstantego17, po raz drugi odwiedził Arkadię z matką Marią Fiodorowną.
Domek Gotycki w Arkadii, fot. Monika Bajkowska/MNA
Czasy młodszej generacji Radziwiłłów to częste wizyty uczestników „epopei napoleońskiej” – m.in.: marsz. L. Davout, gen. H. Dąbrowskiego, K. Kniaziewicza, K. A. Czartoryskiego, I. Prądzyńskiego czy J. H. Kozietulskiego 18.
Kiedy Rzeczpospolita upadała i znikała z map Europy, Nieborów dalej przeżywał rozkwit i gościł różne wybitne osobistości. Radziwiłłowie skupili nawet cześć dawnej kolekcji króla Stanisława A. Poniatowskiego z Zamku Królewskiego w Warszawie, licytowanej na początku XIX wieku19. Księżna Helena odważyła się nawet podjąć nieudaną próbę zabrania z zamku kilku rzeźb po abdykacji i opuszczeniu go przez ostatniego władcę Polski20.
Okres świetności Nieborowa skończył się wraz ze śmiercią Michała Hieronima w 1831 roku. Dobra nieborowsko-bolimowskie podupadły w wyniku przemarszów wojsk i potyczek w czasie Powstania Listopadowego, epidemii cholery wśród włościan, przeniesionej przez armię carską oraz sporów, ugód familijnych i podziału miedzy spadkobierców wojewody21.
/Maciej Dębski
- W. Piwkowski, Opowieść o Nieborowie, Jelenia Góra, 2009, s. 39. Dopiero ostatni właściciel Nieborowa, Janusz Radziwiłł zmodernizował nieco drugi poziom budynku, urządzając tam (funkcjonujące do dziś) pokoje gościnne. ↩
- Ibidem. ↩
- K. Lesińska, Radziwiłł Michał Hieronim, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXX, Warszawa 1987, s. 306. ↩
- Ibidem. ↩
- W. Piwkowski, op. cit., s. 39-40. Ogiński odsprzedał M. H. Radziwiłłowi dobra nieborowskie, które to nowy właściciel połączył z dobrami starostwa bolimowskiego, które otrzymał w dożywocie z poręki królewskiej, popartej również sejmową ustawą. ↩
- K. Lesińska, op. cit., s. 308. ↩
- Ibidem. ↩
- W. Piwkowski, Nieborów. Kolekcja Radziwiłłów, Warszawa 1993, s. 3. ↩
- K. Lesińska, op. cit., s. 308. W jego zbiorach znalazł się również księgozbiór prywatny Ludwika XVIII. ↩
- T. Chądzyńska, Jak księżna-mamezina Arkadię stworzyła, w: O paniach z krainy szczęścia, oprac. H. Muszyńska- Hoffmanowa, Łódź 1972, s. 220. Tekla Chądzyńska, wychowanka pary książęcej tak wspominała: Dziś zaś zdobią dzięki kombinacji tatezia-księcia (tj. Michała Hieronima – M. D.) naszą bibliotekę nieborowską. Wojewoda wileński szczególnie lubował się w licytacjach, gdzie prawdziwe konkiety odnosił. Dość powiedzieć, że wydarzenia Wielkiej Rewolucji Francuskiej dały mu asumpt przez podstawionych francuskich notariuszy, do nabycia po bardzo pomiernych cenach, zbiorów bibliotecznych należących do prywatnych zbiorów króla Ludwika XVI i nieszczęsnej królowej Marii Antoniny (…). ↩
- Ibidem, Opowieść…, s. 40. ↩
- Ibidem, s. 41. ↩
- K. Lesińska, op. cit., s. 308. M. H. Radziwiłł zgromadził dzieła m.in.: H. Hoffmana, J. Ribery, C. Verneta, J. P. Gillemansa, M. Preti czy P. Liberi. Nad szafami w bibliotece, stanowiącej oś I piętra pałacu, wisiały portrety współczesnych władców europejskich, m.in.: carycy Katarzyny II, Ludwika XV czy Fryderyka II Wielkiego, por. Ibidem; Jednym z najcenniejszych dzieł w galerii wojewody był obraz I. Ruisdahla, oszacowany na kwotę 6 tys. zł. ↩
- G. von Stein, Puciu-Muciu, mój kochany…, w: O paniach…, s. 142. ↩
- W. Piwkowski, Nieborów…, s. 4. Pierwotnie kolekcja nie miała scricte muzealnego założenia. ↩
- Ibidem, Opowieść…, s. 41. ↩
- M. Ludwisiak, Arkadia Heleny Radziwiłłowej. Zagadnienie śmierci w XVIII-wiecznym ogrodzie, Acta Universitatis Lodziensis. Folia historica, 77, Łódź 2003, s. 50. ↩
- Wielki książę Konstanty początkowo wyraził chęć nocowania w Domku Gotyckim w Arkadii, ponieważ …tamże najwięcej souvenirów z walk przeciwko Rosji (…). Zanocował jednak w sypialni wojewody w Nieborowie. Nazajutrz księżna była przekonana, iż jej syn, Michał Gedeon godnie pożegna odjeżdżającego gościa. Świadomie jednak tego nie uczynił. Helena chciała więc czym prędzej, dowiedziawszy się o takim afroncie wobec brata cara, jechać tak jak wstała w dezabilce, papilotach i domowych laczkach do Łowicza, z przeprosinami dla księcia, na co syn jej nie pozwolił – Tekla z Chądzyńskich Dzierzbicka, Il pleut, il pleut, bergere, w: O paniach…, s. 386. ↩
- W. Piwkowski, Opowieść…, s. 42. ↩
- Uniemożliwił jej to M. Bacciarelli, por. M. Borucki, W kręgu króla Stanisława, Warszawa 1984, s. 220. ↩
- W. Piwkowski, Opowieść…, s. 42. ↩
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
One thought on “Cudownie ocalony pałac – Nieborów. Dzieje w miejsce zaklęte”