„Dama z gronostajem”. Jedyne dzieło Leonarda da Vinci w polskich zbiorach

Leonardo da Vinci, Dama z gronostajem, 1488-90
olej, tempera, deska orzechowa, 53,4 × 39,3 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie

Leonardo da Vinci, Dama z gronostajem | 1488-90, Muzeum Narodowe w Krakowie

Kim jest przed­sta­wiona dama?

Cecylia Gallerani była kochanką księcia Ludovica Sforzy zwanego il Moro i znaczącą postacią na dworze Sforzów. Jako kobieta bardzo dobrze wykształcona, obracała się wśród elity intelektualnej Mediolanu, prowadziła dysputy filozoficzne, biegle władała łaciną i starożytną greką, tworzyła poezję i uważana była za jedną z najwybitniejszych włoskich poetek tego okresu.

Dama z łasiczką czy może raczej dama z gronostajem?

Obraz przez długi czas znany był pod tytu­łem Dama z łasiczką, jed­nak finalnie przyjęto inną wersję. W sza­cie let­niej gro­no­staj ma cze­ko­la­do­wo­-brą­zowy wierzch ciała, łatwo go wtedy pomy­lić z łasicą, jed­nak jesie­nią zmie­nia ubar­wie­nie na białe.

W gruncie rzeczy trudno jednoznacznie zidentyfikować zwierzątko przedstawione na obrazie. Przyglądając się Leonardowskim szkicom łapy psa i niedźwiedzia, można zauważyć, że zwierzę trzymane przez Gallerani ewoluowało właśnie z tych szkiców.

Leonardo da Vinci, szkice | ok. 1485, The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Portret powstał w czasie, gdy Ludovico był już zaręczony z Beatrice d’Este. Malarz nie mógł wprost ukazać tajemnego związku Sforzy i Gallerani, ukrył więc ich relację w symbolach. Gronostaj (gr. galé)¹, symbol czystości, nawiązuje zarówno do nazwiska Gallerani, jak i do godła Ludovica Sforzy, kawalera Orderu Gronostaja². Ponadto gronostaj został ujęty przez artystę tak, by zakrywał brzemienność Gallerani, która nosiła wówczas w łonie syna Ludovica – Cesara. Identyfikacja trzymanego przez Cecylię zwierzątka jest nadal kwestią sporną, tak czy inaczej chodzi tu o emblemat, a nie o zoologiczną dokładność. Miękko skręcone ciało gronostaja i obrót torsu kobiety były absolutną nowością w sposobie portretowania, która nadawała kompozycji rytmu i sugerowała ruch sylwetki kobiecej, obracającej się w przestrzeni po spirali odwrotnej w stosunku do układu ciała zwierzęcia. Ruchliwa kompozycja portretu przywodzi na myśl barokową figurę serpentinatę (z wł. serpentine figure – układ postaci charakteryzujący się silnym, czasami wręcz nienaturalnym skręceniem ciała, mającym na celu nadanie jej lekkości i dynamiki, układ popularny w manieryzmie)³.

Plecione motywy zdobiące suknię uważane są za swego rodzaju sygnaturę Leonarda. Nazwisko Vinci pochodzi od vinchi – trzcin plecionych na toskańskich wsiach. Leonardo często umieszczał sploty vinchi w swoich kodeksach i obrazach⁴. Portret Cecylii Gallerani powstał w okresie, kiedy artysta prowadził badania i eksperymenty optyczne. Światło w obrazie podobne jest do oświetlenia w studiu fotograficznym. Skupione, pada na modelkę z prawej strony, uplastyczniając tym samym postać jej i zwierzątka. Obszerne studia poświęcono także analizie stroju Damy, wskazując, że modelka strojem i fryzurą reprezentuje modę hiszpańską na dworze mediolańskim⁵.

Losy obrazu

Przypuszczalnie obraz znajdował się w posiadaniu Gallerani aż do jej śmierci w 1536 roku. Dalsze losy portretu wciąż są niejasne. Pewne jest jedynie to, że obraz od ok. 1800 roku znajdował się w zbiorach rodziny Czartoryskich. Książę Adam Jerzy kupił go we Włoszech dla swojej matki Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej, która wówczas tworzyła w Puławach pierwsze polskie muzeum⁶.

Alexander Roslin, Portret Izabeli z Flemingów Czartoryskiej | 1794, Muzeum Narodowe w Krakowie

Z czasu, gdy obraz przygotowywano do ekspozycji w galerii sztuki zwanej Domem Gotyckim, pochodzi również inskrypcja znajdująca się w górnym lewym rogu „LA BELLE FERRONIÈRE LEONARD D’AWINCI”. Użycie litery „W” świadczy o polskim pochodzeniu napisu.

Domek Gotycki w Puławach, fot. L. Lubicki

Po upadku powstania listopadowego obraz przewieziono do pałacu w Sieniawie⁷ i zamurowano na osiem lat w alkowie jednej z pałacowych komnat, aby uchronić go przed kradzieżą zaborców. W roku 1840 portret Damy z gronostajem przewieziono do paryskiego Hôtel Lambert, siedziby Czartoryskich na emigracji. Tam pozostawał przez przeszło trzydzieści lat, niedostępny dla publiczności. W latach 1870–1880 Czartoryscy przenieśli swoje zbiory do Krakowa, który był wówczas pod zaborem austriackim. Po raz pierwszy na widok publiczny wystawiono portret Cecylii w 1876 roku, gdy zostało otwarte Muzeum Czartoryskich. Na czas I wojny światowej portret Damy umieszczono w drezdeńskiej Gemäldegalerie, wtedy też uznano go za autentyczne dzieło Leonarda i potwierdzono tożsamość sportretowanej⁸. Do Krakowa obraz wrócił w roku 1920.

Pałac Ordyn. X. X. Czartoryskich w Sieniawie, widokówka pochodzi z zasobów Podkarpackiej Biblioteki Cyfrowej

Przed II wojną światową portret ponownie ukryto w Sieniawie, jednak kryjówka została odkryta przez okupantów i obraz został wykradziony⁹. Przez krótki czas wystawiano go w Kaiser‑Friedrich‑Museum w Berlinie (docelowo przeznaczony był do prywatnego muzeum Hitlera w Linzu), a następnie trafił do kolekcji gubernatora Hansa Franka na Wawel, stamtąd zaś pod koniec wojny do jego willi nad Schliersee w Bawarii. W roku 1945, kiedy wkroczyły tam wojska amerykańskie, Damę z gronostajem przekazano do składnicy dzieł sztuki w Monachium, a w następnym roku władze wojskowe wyraziły zgodę na powrót dzieła Leonarda do Polski. Dama z gronostajem wraz z innymi zagrabionymi przez hitlerowców skarbami przyjechała do Krakowa i została umieszczona w Muzeum Czartoryskich.

Czarne tło

Badania konserwatorskie przeprowadzone przez Rudolfa Kozłowskiego w 1952 roku przyniosły wiele nowych informacji dotyczących etapów pracy i materiałów wykorzystywanych przez mistrza. Wysunięto także nową hipotezę dotyczącą oryginalnego tła obrazu, spoczywającego pod ciemną warstwą farby, która zmieniła zarys barków i szyi portretowanej. Choć dzieło zachowało się do naszych czasów w całkiem niezłym stanie, daleko mu do jego pierwotnego kształtu, a to przez upływ czasu oraz liczne zabiegi, jakim go poddawano. Nie wiadomo kto i dlaczego przemalował tło, które w oryginale było koloru niebieskawoszarego (według Davida Bulla, konserwatora z National Gallery of Art w Waszyngtonie)¹⁰. Między postacią a tłem istniała zapewne istotna harmonia. Prześwietlenie obrazu promieniami rentgenowskimi w 1945 roku ujawniło także, że w oryginale Dama przedstawiona była na tle okna czy loggii.

W XIX wieku, gdy obraz był już w posiadaniu rodziny Czartoryskich, w niewyjaśnionych okolicznościach pękł lewy górny narożnik obrazu, który niestarannie sklejono. Najprawdopodobniej to było przyczyną pokrycia tła warstwą czarnej farby. Postać Gallerani ginęła w nowym tle, nieznany restaurator wzmocnił więc kontrasty, aby wydobyć postać. Zaakcentował również detale stroju Damy.

Dama z gronostajem. Kopia konserwatorska

W 2001 roku, z okazji dwustulecia utworzenia w Puławach pierwszego polskiego muzeum, Mirosław Sikorski, artysta malarz z krakowskiej ASP, wykonał konserwatorską kopię Damy z gronostajem. Na podstawie badań z Waszyngtonu ukazał przypuszczalny wygląd obrazu przed przemalowaniem tła.

Mirosław Sikorski, kopia Damy z gronostajem | 2001, fot. www.flickr.com/photos/iks_berto

Pałac Czartoryskich w Sieniawie

Warto na chwilę zatrzymać się jeszcze przy historii pięknej posiadłości książąt Czartoryskich w Sieniawie. Pałac swoje powstanie i rozwój zawdzięcza dwóm wielkim rodom magnackim wpisanym na stałe w dzieje naszego kraju – Sieniawskich i Czartoryskich. Losy istniejącego do dziś pałacu łączą się z postacią Adama Mikołaja Sieniawskiego, hrabiego na Szkłowie i Myszy, kasztelana krakowskiego, a od 1706 roku hetmana wielkiego koronnego. Był on synem Mikołaja Hieronima Sieniawskiego, założyciela miasta. Odziedziczył po ojcu zamiłowanie do Sieniawy i zaangażował się w jej dalszy rozwój. Na początku XVIII wieku Adam Sieniawski założył tu park i w latach 1718–1720 wybudował pomarańczarnię. Projektodawcą był nadworny architekt rodziny Sieniawskich, Włoch Giovanni Spazzio. W pierwszej połowie XVIII wieku stworzono w Sieniawie kompleks pałacowo-parkowy – wszystko w duchu epoki oraz w zgodzie z wysoką pozycją rodu Sieniawskich, jednego z najświetniejszych w ówczesnej Rzeczpospolitej. Po 1731 roku Sieniawa zmieniła właściciela, bowiem Zofia z Sieniawskich, jedyna córka Adama Sieniawskiego, wyszła za mąż za Augusta Czartoryskiego. Około roku 1812 syn Augusta Aleksandra Czartoryskiego książę Adam Kazimierz Czartoryski wraz z żoną Izabelą z Flemingów Czartoryską osiedlili się na stałe w Sieniawie, która stała się odtąd główną siedzibą rodu Czartoryskich.

W czasie I wojny światowej pałac w Sieniawie został bardzo zniszczony w wyniku działań wojennych, jednak o wiele tragiczniejszy dlań był okres powojenny. Budynek zdany na łaskę ludzi, pozbawiony opieki ze strony państwa, niezabezpieczony, systematycznie rujnowany, niszczał. Od lat 80. ubiegłego wieku państwo podejmowało sukcesywnie prace renowacyjne zespołu pałacowo-parkowego. W latach 1998–2002 dokonano gruntownej odbudowy pałacu, dzięki której wrócił on do dawnej świetności.

Pałac w Sieniawie, fot. www.palacsieniawa.pl

Mało kto wie, że właśnie w Sieniawie, w krypcie znajdującej się w południowej części kościoła parafialnego spoczywają prochy najsłynniejszych członków jednego z najwybitniejszych rodów dawnej Rzeczypospolitej – książąt Czartoryskich, złożone tam dwudziestu dwóch trumnach¹¹.

„Z dniem 29 grudnia 2016 r., kolekcja Książąt Czartoryskich stała się własnością narodu polskiego. Na Zamku Królewskim w Warszawie minister kultury i dziedzictwa narodowego prof. Piotr Gliński, działając w imieniu Skarbu Państwa, podpisał z ks. Adamem Karolem Czartoryskim i Fundacją Książąt Czartoryskich umowę zakupu zbiorów Książąt Czartoryskich wchodzących w skład kolekcji, które zostały utracone podczas II wojny światowej. Polskie zbiory narodowe zostały wzbogacone o tysiące dzieł sztuki światowej klasy, m.in. o Damę z gronostajem autorstwa Leonarda da Vinci i Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta, Polonia – Rok 1863 Jana Matejki, rysunki i szkice autorstwa Rembrandta oraz Renoira, ryciny Albrechta Dürera. 29 grudnia został podpisany też list intencyjny dotyczący przekazania przez Skarb Państwa całości kolekcji Muzeum Narodowemu w Krakowie”¹².

Od 20.12.2019 obraz jest prezentowany w Gmachu  Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie.