ORNO – perła z lamusa

Moja przygoda z polską powojenną biżuterią artystyczną zaczęła się w pewien jesienny mglisty poranek w 2005 roku. Byłam wtedy stałym bywalcem bazaru przy Banacha¹. Między stertami ubrań z drugiej ręki, chińską bielizną i pietruszką można było znaleźć dwa stoiska z biżuterią. Celem tych wypraw był pan Kazik – mój „Dziadek pierścionkowy”, który sprzedawał wszystko na wagę od przeszło dwudziestu pięciu lat.

Biżuteria z PRL-u nie była wtedy w modzie, a więc i ceny były jeszcze bardziej przyjazne dla zwykłego zjadacza chleba. Kupiłam pierwszy PRL-owski pierścionek i przepadłam… Kiedy zapisałam się do kilku grup biżuteryjnych na Facebooku, zobaczyłam, że osób zakochanych w biżuterii z tego okresu jest dużo więcej.

Jerzy Szkrabko, Bransoleta z kwarcem dymnym, wytwórnia ORNO | między 1963 a 1986, zbiory Muzeum Warszawy

W tym artykule przedstawię fenomen warszawskiej spółdzielni ORNO, manufaktury, która zrewolucjonizowała sposób patrzenia na projekty i formę. To historia ludzi, którzy mieli wpływ na to, co nosiły elegantki. Opiszę atmosferę, jaka panowała na „zapleczu”, a także osobę pana Józefa Teclawa, wieloletniego pracownika ORNO, który jest głosem tamtego pokolenia.

ORNO, ul. Nowy Świat 52 | lata 70., (od lewej – Józef Teclaw, Zbyszek Sikorski, Jan Śmieszny, Maria Wciślińska, Mikołaj Kowalczyk, Marta Obidzińska, Tadeusz Czajka), archiwum prywatne J. Teclawa, fot. Alfred Wiśniewski

Każdy, kto choć raz miał w rękach wyroby ORNO, nie pomyli ich z inną biżuterią artystyczną ani spółdzielnią działającą w tamtych czasach. Czym się charakteryzują wyroby ORNO? Punca firmowa to litery ORNO wpisane w kwadrat. Obok widnieje kolejny znak, tzw. pobierczy – w owalu głowa kobiety z cyfrą oznaczającą próbę srebra (najczęściej od 1 do 3), zgodnie z polskim państwowym oznaczeniem srebra (określanym jako „znaki pobiercze”), a także litera „W” – oznaczenie dla Warszawy.

Pierścionek z kameą, wytwórnia ORNO | między 1963 a 1986, zbiory Muzeum Warszawy

Pierścionek z kameą, wytwórnia ORNO | między 1963 a 1986, zbiory Muzeum Warszawy

Dla dodania prestiżu w latach 50. oprócz oznaczenia ORNO jako swoiste wizytówki stosowane były gmerki autorów. ORNO to manufaktura, w której cała praca wykonywana była ręcznie, dlatego żaden wzór nie był taki sam. W głównej mierze wykorzystywano srebro i miedź. Złote wyroby były wytwarzane na indywidualne zamówienie i realizowane w punkcie usługowym. Wykorzystywano kamienie jubilerskie, bursztyn, ceramikę, a także skórę i drewno. Niezależnie od używanego materiału wszystkie wyroby cechowała wysoka jakość.

Głównym celem ORNO było wydobycie możliwości plastycznej srebra, dlatego korzystano z różnych technik jubilerskich takich jak m.in. wycinanie i zwijanie blachy. Stosowano krótkie serie do 100 sztuk, chociaż niektóre wzory w przeciągu ponad 50 lat działalności były wznawiane. Ale ORNO to nie tylko biżuteria. Przez blisko pięć dekad zaprojektowano insygnia władzy dla organów samorządowych i instytucji akademickich, różnego rodzaju galanterie, zestawy gabinetowe na biurka, a nawet drzwi do katedry warszawskiej.

Praca nad drzwiami katedry Warszawskiej | 1952, archiwum prywatne J. Teclawa, fot. Alfred Wiśniewski

Prawdziwy boom na biżuterię ORNO rozpoczął się wraz z wystawą w Muzeum Warszawy w 2019 roku. Ludzie z wypiekami na twarzy czytali o Romualdzie Rochackim (1904–1961), ojcu założycielu, który w 1949 roku stworzył tę kultową wytwórnię w trzydziestometrowym pokoju w wynajmowanym mieszkaniu przy ulicy Marszałkowskiej 17/20. Pan Romuald w latach 30. XX wieku pracował jako księgowy w Banku Krajowym, a hobbystycznie, po godzinach, wykonywał biżuterię oraz drobną galanterię dla małżonki i znajomych.

Romuald Rochacki, Łyżeczka do cukru, wytwórnia ORNO | 1951-1962, zbiory Muzeum Warszawy

Umiejętności rozwinął podczas okupacji, kiedy głównym sposobem utrzymania dla niego stały się usługi złotnicze. Talent szlifował w prywatnym zakładzie Karat, który należał do rodziny państwa Śmiesznych. Pomimo złożenia egzaminu w izbie czeladniczej w Warszawie określał siebie mianem samouka. Po wojnie rozpoczął pracę w Spółdzielni „Spólnota” jako księgowy. Odnowił kontakt z dawną znajomą, Wandą Telakowską, która była wówczas szefową Biura Nadzoru Estetyki Produkcji².

Biuro powstało przy Ministerstwie Kultury i Sztuki w 1945 roku i zostało po dwóch latach przekształcone z Wydziału Wytwórczości w Biuro Nadzoru Estetyki Produkcji (BNEP). Zadaniem BNEP było organizowanie wystaw i imprez międzynarodowych, nawiązywanie kontaktów, a przede wszystkim kształtowanie wzornictwa przemysłowego opartego na polskiej tradycji artystycznej i ludowej³. Telakowska stworzyła zgrany zespół, który pomimo małego doświadczenia w wykonywaniu i projektowaniu biżuterii miał duży zapał i chęci do nauki.

Wzory biżuterii z Wielka Księga Spółdzielni ORNO, fot. ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Czy łatwo było rozpocząć działalność związaną z projektowaniem i produkcją biżuterii w tamtym momencie? Myślę, że bardzo trudno. Niestety pana Romualda już o to nie zapytamy, ale możemy sobie wyobrazić zniszczoną Warszawę, która niczym feniks z popiołów powstawała na nowo, kamień po kamieniu.

Aleksander Łącki, Broszka z wizerunkiem Syreny, wytwórnia ORNO | między 1952 a 1963, zbiory Muzeum Warszawy

Reżim komunistyczny reglamentował ilość srebra, jaką można było użyć do produkcji. Wiele osób ucierpiało podczas wojny. Pozostały natomiast duże chęci i zapał do pracy. Oprócz ORNO działało kilka innych wybitnych spółdzielni metaloplastycznych zrzeszonych w Cepelii (Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego) takich jak: Imago Artis w Krakowie⁴, Rytosztuka w Poznaniu⁵, Metaloplastyka w Łodzi, kombinat biżuteryjny Warmet i Polsrebro. ORNO jako jedyna powstała z połączenia grupy entuzjastów, natomiast pozostałe – z wcielenia (często bez zgody właścicieli) mniejszych zakładów jubilerskich. Niemniej jednak każda ze spółdzielni wypracowała charakterystyczny dla siebie styl.

Jerzy Szkrabko, Pierścień | 1963, srebro, bursztyny, fot. Mikołaj Kalina, Andrei Niakrasau, zbiory Muzeum w Gliwicach

Edward Boimski, Pierścień, srebro, kość słoniowa, ORNO | 1963, fot. Mikołaj Kalina, Andrei Niakrasau, zbiory Muzeum w Gliwicach

Jerzy Szkrabko, Pierścień | 1963, srebro, szkliwo, fot. Mikołaj Kalina, Andrei Niakrasau, zbiory Muzeum w Gliwicach

W ORNO, w myśl zasady „sprząc artystę z rzemieślnikiem”, pracownicy łączyli dwie funkcje: projektanta i wykonawcy projektu. Pomysł został zaczerpnięty z zasady Arts & Crafts Movements Williama Morrisa z XIX wieku. Oznaczało to, że wyroby miały być dziełami ze względu na stopień dopracowania, a także użyteczność⁶. Pracownicy byli szkoleni z rzemiosła, technik metaloplastycznych, historii sztuki i projektowania biżuterii. Projektować mógł każdy, najlepszym przykładem była Helena Krygier – księgowa. Powołano wewnętrzną Komisję Artystyczną, która miała za zadanie utrzymanie jakości i spójności projektowanych wyrobów. To od niej zależała też ostateczna akceptacja wzorów, które wchodziły do produkcji.

Olgierd Stopiński, Bransoleta z koralami, wytwórnia ORNO | między 1963 a 1986, zbiory Muzeum Warszawy

Ryszard Janowski, Bransoleta | 1961, srebro, nefryt, fot. Wojciech Turkowski, zbiory Muzeum w Gliwicach

Puderniczka okrągła z koralem, wytwórnia ORNO | między 1963 a 1986, zbiory Muzeum Warszawy

W pozostałych spółdzielniach pracownik odpowiedzialny był za pewien fragment, etap produkcji biżuterii, np. oprawianie kamieni. Nie musiał natomiast znać zaawansowanych technik metaloplastycznych. W ORNO ścieżka kariery była bardzo rozwinięta. Każdy nowy pracownik, zwłaszcza bez doświadczenia, miał mistrza, który nadzorował pracę i wprowadzał w tajniki sztuki rękodzielniczej. W rezultacie nauka postępowała bardzo szybko i rozwijały się kontakty międzyludzkie. Wspólne szkolenia i wyjazdy do innych miast w poszukiwaniu inspiracji spowodowały, że pracownicy wspominają czas w ORNO bardzo dobrze, często określają też atmosferę jako rodzinną. W przerwach panowie często grali w piłkę.

Orno, zdjęcie grupowe | lata 80., archiwum prywatne J. Teclawa, fot. Alfred Wiśniewski

Księga Spółdzielni ORNO, fot. ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

W spółdzielni ludzie nawiązywali trwałe przyjaźnie, zawierali związki małżeńskie, a później pracowały tam całe rodziny. Wielka Księga ORNO powstała dla Romualda Rochackiego i została wręczona w pięciolecie działania spółdzielni, 6 lipca 1954 roku. Znajduje się ona w zbiorach Muzeum Narodowego. Pierwsza adnotacja w księdze została umieszczona 28 lipca 1949 roku, natomiast ostatnia – 11 maja 1989 roku. Księga ma 400 gładkich kart papierowych i 529 wpisów.

Okładzina jest z tektury, obciągnięta skórą i bogato zdobiona srebrnymi ornamentem. Pierwsze wpisy odnoszą się do początków działalności i mają charakter kroniki (ważne wydarzenia, uchwały, statuty). W kolejnych latach została ona rozszerzona o wpisy i ikonografie tworzonych wzorów (datowane na lata 1953–1956), które zostały narysowane i opisane przez Rochackiego.

Wzory biżuterii z Wielka Księga Spółdzielni ORNO, fot. ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Wzory biżuterii z Wielka Księga Spółdzielni ORNO, fot. ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Wzory biżuterii z Wielka Księga Spółdzielni ORNO, fot. ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Rysunków wraz z opisami jest 228. Jest to swoista księga wzorów z trzech lat działania spółdzielni. Później liczba produkowanych wzorów znacząco wzrosła, zrezygnowano więc z księgi i stworzono karty technologiczne.

Wzory biżuterii z Wielka Księga Spółdzielni ORNO, fot. ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Wzory biżuterii z Wielka Księga Spółdzielni ORNO, fot. ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Wzory biżuterii z Wielka Księga Spółdzielni ORNO, fot. ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Romuald Rochacki, źródło: heliotropvintage.pl

Romuald Rochacki był kierownikiem artystycznym i prezesem ORNO do 1955 roku, następnie pod naciskiem władz Cepelii stanowiska został rozdzielone. Kierownikiem artystycznym został Adam Jabłoński, natomiast Rochacki pozostał prezesem nieprzerwanie do 1960 roku, kiedy to opuścił spółdzielnię. W 1962 roku ORNO zmieniło nazwę na Spółdzielnia Pracy Usług Plastycznych i Przemysłu Artystycznego, poszerzyło ofertę o usługi architektury wnętrz, wzornictwa, fotografii i dekoracji okolicznościowej.

Pisząc ten artykuł, nie mogę pominąć postaci pana Józefa Teclawa: artysty plastyka, niezwykle skromnego, pracowitego i sympatycznego człowieka o bystrym oku i niesamowitej miłości do zwierząt. Józef Teclaw rozpoczął pracę w ORNO na początku lat 70. W Szkole Rzemiosł Artystycznych nauczył się grawerstwa. W ORNO wykonywał ryngrafy i biżuterię myśliwską.

Mały album z lat 60. Andrzeja Nowakowskiego, mosiądz i miedź, prezent dla J. Teclawa, archiwum prywatne J. Teclawa, fot. Alfred Wiśniewski

W czasach początku prywatyzacji urząd dzielnicy odebrał ORNO lokal, nie było więc miejsca na spółdzielnię. Chcąc uratować to miejsce, Teclaw utworzył z pracownikami firmę Ornament sp. z o. o., której był prezesem. Niedługo po jego odejściu z Ornamentu spółka zakończyła swoją działalność. ORNO przechodziło kilka faz projektowych ze względu na zmienną wizję kierowników artystycznych, panujące mody i indywidualne preferencje. W latach 50. inspirowano się sztuką prymitywną, kowalską, rodzimą i ludową. Lata 60., obfitowały w formy geometryczne, nowoczesną sztukę abstrakcyjną, asymetrię, secesję i art déco – było to zasługą kierownika artystycznego Adama Jabłońskiego.

Natomiast prace przestrzenne, organiczne, ruchome elementy oraz ażury o charakterze rzeźbiarskim powstawały pod wpływem ówczesnego kierownika, rzeźbiarza – Adama Myjaka. Ostatnim etapem, który zarysował się w projektach ORNO, były lata 80., czyli schyłek działania spółdzielni – określany, jako „styl inżynierski”: pojawiły się klarowna linia, geometryczna forma, gładkie, polerowane powierzchnie.

Broszka – rozetka ze „ślimacznic”, wytwórnia ORNO | między 1949 a 1962, zbiory Muzeum Warszawy

Bransoleta z turkusami, wytwórnia ORNO | między 1963 a 1986, zbiory Muzeum Warszawy

Ryszard Mierzyński, Broszka ażurowa, wytwórnia ORNO | między 1955 a 1962, zbiory Muzeum Warszawy

Często słyszę pytanie o to, dlaczego ORNO upadło. Główną przyczyną była transformacja ustrojowa, po której nie było miejsca dla spółdzielni. Moda zmieniła się o 180 stopni, a wszystko, co związane z PRL-em, uznawane było za passé. Wiele wyrobów zostało przetopionych, a wszystkie archiwa i projekty wywieziono, a następnie zniszczono. Tym sposobem zostaliśmy bezpowrotnie pozbawieni dużego i ważnego kawałka polskiej historii sztuki jubilerskiej.

Franciszka Szymanek, Naparstek | 1955, srebro, fot. Mikołaj Kalina, Andrei Niakrasau, zbiory Muzeum w Gliwicach

Franciszka Szymanek, Igielnik | 1955, srebro, fot. Wojciech Turkowski, zbiory Muzeum w Gliwicach

Grzegorz Kłusek, Oprawa notesu | 1954, srebro, fot. Wojciech Turkowski, zbiory Muzeum w Gliwicach

Obecnie szeroko pojęty design PRL-u wraca do łask. Dużo osób, które tak jak ja nie pamiętają PRL-u, zachwyciło się wzornictwem z tamtych lat. Świadczą o tym liczba materiałów, wystaw, a przede wszystkim ceny, które osiągają poszczególne projekty na portalach aukcyjnych. Historia zatoczyła koło: kiedyś pierścionek ORNO kosztował wypłatę, a po latach niełaski koszt znowu zbliża się do „średniej krajowej”. ORNO znowu jest modne i pożądane. Wielkie abstrakcyjne formy biżuterii nie wzbudzają skojarzeń z panią w podeszłym wieku pachnącą Panią Walewską, lecz artystycznym kunsztem twórców przez duże „T”.

• Info
• Lista artykułów

» Paulina Mazurek

„Stara dusza, młode serce; Srebra dużo, a chce więcej…”. Fanatyczka PRL-owskiej biżuterii artystycznej, której dzieckiem jest grupa na facebooku: „Perły z lamusa: ORNO, Imago Artis, Warmet, Rytosztuka”. Absolwentka polityki społecznej i makrokierunku związanego z polityką regionalną na UW, a także dyplomowany podolog. Niepoprawna optymistka, która swoje różowe okulary nabyła okazyjnie na bazarze, albo innej wyprzedaży garażowej. Rozważna – w negocjacjach cenowych.

• ORNO – perła z lamusa - 6 sierpnia 2021