Siedem muz głównych. O kobietach w życiu i sztuce Picassa

Zapewne uproszczeniem byłoby twierdzić, że kluczem do poznania malarstwa Picassa jest wiedza o jego relacjach z płcią piękną. Jednak prawdą jest, że wiele z jego najsłynniejszych dzieł przedstawia właśnie kobiety. Czasami ukazane na pierwszym planie, kiedy indziej stanowiące część szerszej koncepcji kompozycyjnej, są stałym motywem w twórczości hiszpańskiego malarza. I choć bywa, że na awangardowych obrazach pozbawione zostają swego naturalnego piękna, wyglądają nierealistycznie, to często mają swe pierwowzory. Pablo Picasso miał bowiem wiele muz.

Magnetyczne spojrzenie, błysk w oku, nieprzeciętna inteligencja. Czy to powodowało, że ulegały mu bez reszty, a kiedy je porzucał, traciły zmysły, a nawet popełniały samobójstwo?

Pablo Picasso, © David Douglas Duncan, Harry Ransom Humanities Research Center, The University of Austin

Oto portrety siedmiu kobiet, które oddały mu serce i duszę: żon, kochanek, muz. Zacznijmy od krótkiego spojrzenia na obrazy z okresu błękitnego. Wśród melancholijnych kompozycji znajduje się portret nieznanej z imienia kobiety siedzącej z założonymi rękami. Są także piękne przedstawienia zatroskanych matek oraz obrazy, które skupiają się na oryginalnych kobiecych fryzurach.

Pablo Picasso, Portret Suzanne Bloch | 1904, Museu de Arte, São Paulo

Jest też wieńczący ten pierwszy w twórczości Picassa okres Portret Suzanne Bloch, ukazujący śpiewaczkę słynącą zwłaszcza z interpretacji muzycznych dzieł Wagnera.

Jak widać, motyw kobiety dominował u słynnego hiszpańskiego malarza od samego początku. Jednak dopiero od okresu różowego można zauważyć, jak sztuka mocno splata się z prywatnym życiem Picassa, stając się niejednokrotnie sztuką odbijającą jego miłosne zawirowania.

Fernande Olivier

To nie była łatwa relacja. Fernande i Pablo mieli z pewnością jedną wspólną cechę – bywali zazdrośni, bardzo zazdrośni. On zabraniał jej pozować dla innych artystów, ona zaś postanowiła oddać z powrotem do domu dziecka adoptowaną przez siebie nastoletnią dziewczynkę, by tylko nie stała się jej konkurentką o uczucie Picassa. Żyli razem siedem lat.

Fernande Olivier | 1910(?), źródło: Brbl-dl.library.yale.edu

Fernande Olivier, mimo że w chwili poznania Picassa miała tylko dwadzieścia trzy lata, była już kobietą po przejściach. Zapomniana przez własnych rodziców (wychowywała ją tylko ciotka), wykorzystywana przez męża, postanowiła pod zmienionym nazwiskiem (naprawdę nazywała się Amélie Lang) szukać szczęścia w Paryżu. Tam szybko trafiła do środowiska artystycznej socjety, stając się muzą dla wielu artystów, nie tylko z dziedziny malarstwa. Trudno się temu zresztą dziwić, gdyż ze swoją burzą ciemnych loków i regularnymi rysami twarzy bliska była ideałowi piękna z przełomu wieków.

Pablo Picasso, Fernande w czarnej mantyli | ok. 1905, Solomon R. Guggenheim Museum, Nowy Jork

W 1904 roku los zetknął ją z Picassem, dla którego relacja z nią stanowiła pierwszy dłuższy związek. Jak po latach wspominała sama Fernande w swej książce Kochając Picassa, malarz nie wydał się jej człowiekiem zbyt atrakcyjnym; zaintrygowało ją jednak jego głębokie spojrzenie, które niemal wymuszało odwzajemnienie.

Mimo burzliwego związku Pablo Picasso potrafił Fernande okazać swoje uczucie. Swoistym wyrazem podziwu i miłości były jej liczne portrety, a także rzeźba Głowa kobiety.

po lewej: Pablo Picasso, Portret Fernandy Olivier, 1909 | Städel Museum, Frankfurt nad Menem; po prawej: Pablo Picasso, Tête de femme (Fernande) | 1909, Franz Marc Museum, Kochel

Do postaci Fernande nawiązuje także jedna z panien awiniońskich. Picasso nie był jednak wiernym partnerem. Para rozstała się w 1912 roku, gdy miejsce Fernande w sercu malarza zajęła już inna kobieta. Olivier jednak przypomniała o sobie artyście, kiedy – w zamian za obietnicę nieupubliczniania wielu szczegółów ich związku –  zyskała od niego wsparcie finansowe.

Eva Gouel

Któż nie zna obrazów Picassa przedstawiających gitary? To przecież jeden z jego stałych motywów, a ukazane w kubistyczny sposób instrumenty niejednemu kojarzą się właśnie z hiszpańskim artystą. Jeden z takich obrazów, pochodzący z 1912 roku, obdarzany jest jednak osobliwym podtytułem. I love Eva – Kocham Evę.

Eva Gouel, źródło: Akmar.info

Mowa tu o Evie Gouel,  a właściwie – Marcelle Humbert. To młoda kobieta, która marzy o sławie, najlepiej jako tancerka w Moulin Rouge. Na razie jednak ceruje i poprawia tam stroje, czekając cierpliwie na swoją szansę.

W międzyczasie na widowni dostrzega jednak intrygującego jegomościa… To oczywiście Pablo Picasso. Między dwojgiem rodzi się uczucie. „Ma jolie”  (moja śliczna) – tak zwraca się do Evy malarz, taki tytuł nosi też jej niecodzienny portret. Wśród abstrakcyjnych, kanciastych kształtów trudno dopatrzeć się nawiązań do jej wyglądu, jednak uważny obserwator zauważy tu zarys jej części ciała. Napis u dołu kompozycji – Ma jolie – nie pozostawia pola do dyskusji. Eva jest piękna, nawet gdy w jej portrecie trudno dostrzec ją samą…

Pablo Picasso, Kobieta w koszuli na fotelu | 1913–1914, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Ich związek zostaje jednak brutalnie przerwany przez los. Eva umiera w 1915 roku wskutek nowotworu lub gruźlicy. Tym razem śmierć wygrywa z miłością, a Picasso potrzebuje dwóch lat, aby na nowo zaangażować się w dłuższą relację. Akt, do którego pozowała Eva, nigdy nie zostanie dokończony.

Olga Chochłowa

(syn: Paulo)

O ile Eva Gouel do roli tancerki dopiero aspirowała, o tyle pochodząca z terenów dzisiejszej Ukrainy Olga Chochłowa tancerką już była. Występowała w Paradzie w interpretacji Diagilewa, do której Picasso projektował scenografię. W tamtym czasie malarz przeżywał fascynację wszystkim, co wschodniosłowiańskie…

Rodzący się związek potraktował poważnie – Olga została przedstawiona swojej przyszłej teściowej, która na jej widok wygłosiła prorocze słowa:

„Z moim synem, który został stworzony tylko dla siebie i dla nikogo innego, kobieta nie może być szczęśliwa”.

Mimo to Pablo i Olga po roku znajomości, w 1918 roku, biorą ślub w cerkwi prawosławnej. Nieco wcześniej Picasso maluje słynny Portret Olgi w fotelu. Choć wykonany w konwencji realistycznej, da się w nim zauważyć delikatne wpływy kubizmu – co tylko nadaje postaci Olgi niecodziennego uroku.

Olga Chochłowa, źródło: Wikipedia.org

Pablo Picasso, Portret Olgi w fotelu | 1918, Musée Picasso, Paryż

Po trzech latach, w 1921 roku, przychodzi na świat  ich syn, Paulo. Małżeństwo trudno jednak nazwać szczęśliwym. Dotyczy ich bowiem coś, co dzisiaj określa się modnym zwrotem: niezgodność charakterów. Olga była kobietą z wyższych sfer, uwielbiała brylować. Nie brak w niej było snobizmu, czuła się też członkinią wyższej klasy społeczeństwa.

Pablo Picasso, Matka i dziecko | 1921, Art Institute of Chicago, Chicago

Picasso był zaś typowym artystą, przedstawicielem bohemy, hojnym dla biedaków, sam zaś nie dbał o żadne zaszczyty. Ponadto malarz przeżywał fascynacje innymi kobietami, co budziło zrozumiały niepokój Olgi Chochłowej. Jej wizerunek w sztuce zmienił się w tym czasie dość diametralnie.

Pablo Picasso, Siedząca kapiąca się | wczesne lata 30., Museum of Modern Art, Nowy Jork

Rok 1927 to czas, kiedy myśli Picassa krążyły już wokół kogoś innego. Mimo to małżeństwo z Olgą zakończyło się formalnie dopiero wraz z jej śmiercią w roku 1955; do tego czasu pozostawali w separacji, gdyż rozwód oznaczałby dla niego utratę połowy majątku.

Marie-Thérèse Walter

(córka: Maya)

„Miłość jest najwspanialszym orzeźwieniem w życiu”.

Tak mawiał Picasso. Czy takiego orzeźwienia potrzebował, gdy w 1927 roku spotkał na swej drodze Marie-Thérèse Walter?

Marie-Thérèse Walter, źródło: Webartacademy.com

Młodziutka siedemnastoletnia dziewczyna nie miała zielonego pojęcia o sztuce, więc raczej nie malarskim dorobkiem zaimponował jej czterdziestopięcioletni wówczas Picasso. Zaangażowała się jednak w związek z dużo starszym mężczyzną, aby go częściej widywać – została jego sąsiadką. Była też jego kolejną muzą. Portrety pełne miękkich linii nasączają się intensywnymi barwami.

W 1932 roku Pablo Picasso znów maluje Kobietę siedzącą w fotelu. Tym razem nie jest to jednak wykonany w spokojnym tonie portret pięknej kobiety, a utrzymany w żywej, fowistycznej wręcz kolorystyce wypełniony erotyczną symboliką wizerunek śpiącej dziewczyny. I nie jest to żona Olga, a kochanka – Marie-Thérèse.

Pablo Picasso, Sen (Le Rêve) | 1932, © Steven Cohen Collection, źródło: Widewalls.ch

Mimo że Chochłowa musiała swoją konkurentkę niejednokrotnie mijać na ulicy, romans jej męża wydał się dopiero w 1935 roku, kiedy Walter zaszła w ciążę. Jesienią na świat przyszła Maya, drugie dziecko Picassa.

Pablo Picasso z córką Mayą | ok. 1944, William and Ethel Baziotes papers / Princeton Architectural Press

Tym samym malarz zyskał nie tylko córkę, ale i następną muzę, którą przedstawiał w niewinnych scenach zabawy. Mimo rozstania z Marie-Thérèse Picasso odwiedzał córkę w każdy czwartek i każdą niedzielę.

Dora Maar

Coś się kończy, bo coś się zaczyna – tak najkrócej można podsumować historię rozstań Picassa z kobietami. Malarz w 1936 roku opuścił Marie-Thérèse, bo poznał Dorę Maar.

Henriette Theodora Marković – bo tak naprawdę się nazywała – miała korzenie chorwacko-francuskie, lecz wychowywała się na drugiej półkuli, w Argentynie. Do Europy przybyła w wieku dziewiętnastu lat. Tu rozwijała swoje artystyczne pasje – malarstwo, poezję, a przede wszystkim fotografię.

Michel Sima, Dora Maar, © Comité Michel Sima/ Michelsima.com

Picasso ujrzał ją po raz pierwszy w jednej z kawiarni. Była to scena dość osobliwa – Dora bawiła się nożem, wbijając go w blat stołu, pomiędzy swe rozpostarte, ukryte pod rękawiczką z różanym haftem palce. Ta niebezpieczna zabawa na tyle zaintrygowała malarza, że z lokalu wyszli już razem…

Jeszcze bardziej zbliżyła ich do siebie pasja Maar, czyli fotografia. Dora dokumentowała swoim aparatem powstawanie słynnego dzieła Picassa, inspirowanej tragicznymi wydarzeniami z czasów hiszpańskiej wojny domowej Guerniki.

Picasso w pracowni przy Rue Grands-Augustins w trakcie pracy nad obrazem Guernica, fot. Dora Maar | 1937, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Madryt

Współpraca z malarzem wykraczała jednak poza zwykłe robienie zdjęć. Kobieta intelektualistka, a zarazem kobieta artystka stanowiła przeciwwagę dla nieobytej Marie-Thérèse. Potrafiła być partnerką nie tylko w miłości, ale i w dyskusji. Picasso ufał jej zresztą na tyle, że niektóre fragmenty Guerniki wyszły właśnie spod jej pędzla. Na tym znanym obrazie można także dostrzec jej twarz.

Angażując się w związek z artystą, Dora poświęca jednak swoje zainteresowania. Odtąd przestaje się dla niej liczyć własny rozwój – żyje dla Pabla. Dla niego walczy też – i to dosłownie – ze swoimi poprzedniczkami. O ukochanego pobiła się raz z Walter.

Oczywiście w twórczości Picassa nie brakuje obrazów przedstawiających Dorę. Artysta mówił, że dla niego Maar to „płacząca kobieta”: i rzeczywiście, w jego portretach często widzimy ją przygnębioną czy wręcz zrozpaczoną. Picasso zresztą wszystkie kobiety zwykł określać mianem „cierpiących maszyn”.

Jeden z najbardziej znanych portretów Dory nosi więc tytuł Płacząca kobieta. Co ciekawe, według wspomnień przyjaciół Maar Dora unikała w życiu codziennym łez, była silną kobietą, znoszącą przeciwności losu.

Pablo Picasso, Płacząca kobieta | 1937, Tate Gallery, Londyn

Czasem jednak Maar z obrazów Picassa posyła obserwatorom swój nieco ironiczny uśmiech – tak jest chociażby w jej portrecie z 1937 roku.

Pablo Picasso, Portret Dory Maar | 1937, Musée Picasso, Paryż

Przyszłość pokazała jednak, że w życiu Dory więcej było smutku niż radości. Za zgodą Picassa zamknięto Dorę w szpitalu psychiatrycznym, gdzie pod zmienionym nazwiskiem poddano ją elektrowstrząsom. Kiedy wyszła ze szpitala, była już cieniem samej siebie.

Po rozstaniu z Picassem w 1944 roku popadła w depresję, a następne pięćdziesiąt lat swojego życia spędziła kompletnie osamotniona, bez rozgłosu, strzegąc pamiątek po Picassie, które zapełniały jej dom. Szukała ratunku w religii. Wiele lat później umarła w biedzie i samotności.

Françoise Gilot

(dzieci: Claude i Paloma)

Przeżyli razem dziesięć lat. Dzieliło ich dokładnie czterdzieści wiosen. Łączyło – poza uczuciem – dwoje dzieci, Claude i Paloma.

Pablo Picasso i Françoise Gilot z dziećmi Claudem i Palomą, źródło: Contessanally.blogspot.com

Poznali się w 1943 roku w jednej z paryskich restauracji. Françoise Gilot była wówczas dwudziestodwuletnią studentką sztuki, Picasso – sześćdziesięciodwuletnim malarzem o ugruntowanej już pozycji. W tej sytuacji malarz był dla młodej adeptki sztuki nie tylko partnerem, ale także artystycznym mistrzem. Patrząc na jej obrazy, łatwo jest zauważyć bezpośrednie inspiracje twórczością Picassa. Co ciekawe, płótna Gilot zyskiwały sporo pochwał od najmłodszych recenzentów – mały Claude miał ponoć kiedyś stwierdzić, że obrazy mamy są dużo lepsze „od tego, co robi tatuś”.

Pablo Picasso, Kobieta z żółtym naszyjnikiem (Françoise Gilot) | 1946, kolekcja prywatna

Z portretów Françoise malowanych przez Picassa wyłania się obraz ładnej dziewczyny, która emanuje swą młodością i naturalnością. Jej spojrzenie jest jednak melancholijne – choć nie jest to już rozpaczająca, „płacząca kobieta”, to w oczach Gilot widać nutę smutku i nostalgii. Nie można jednak stwierdzić, że Françoise brakowało pogody ducha. Takiemu wnioskowi przeczą choćby jej fotografie, na których prawie zawsze jest uśmiechnięta – i nie jest to raczej tylko poza dla potrzeb zdjęciowej sesji.

Françoise i Pablo przeżyli razem wiele szczęśliwych chwil, choć w ich związku nie zabrakło też goryczy. O ile bowiem Picasso uważał, że z każdym może sobie na wszystko pozwolić, o tyle ona była osobą, która nie lubiła dawać sobą sterować. Czy problem w ich związku stanowić mogła także różnica wieku?

Pablo Picasso i Françoise Gilot | 1952, © Robert Doisneau, źródło: Artribune.com

Według prasowych plotek – zapewne tak, gdyż według nich Françoise miała porzucić Pabla dlatego, że nie chciała spędzić życia z „zabytkiem historycznym”.

Prawda o końcu ich związku mogła jednak być bardziej prozaiczna i tym samym udowodnić, że historia lubi się powtarzać. Wszak żadna z dotychczasowych kobiet malarza nie wytrzymała jego fascynacji innymi przedstawicielkami płci pięknej, a Picasso przy Françoise wcale nie zamierzał rezygnować z uciech życia.

Jacqueline Roque

Gdyby siłę miłości artysty mierzyć liczbą dzieł poświęconych ukochanej osobie, Jacqueline Roque wygrałaby w cuglach rywalizację w poprzednimi kobietami Picassa.

Wśród setek jej portretów znajdują się i te realistyczne, i awangardowe, i przedstawiające Roque jako subtelną, delikatną kobietę, i wyostrzające jej rysy na kubistyczną modę.

Pablo Picasso, Portret Jacqueline Roque | 1954, kolekcja prywatna

Istnieje wiele podobieństw, które zdają się łączyć postać Jacqueline z poprzednimi kobietami hiszpańskiego artysty. Z Françoise Gilot łączy ją bardzo duża różnica wieku w stosunku do Picassa. Z Fernande Olivier – trudne dzieciństwo i nieudane pierwsze małżeństwo. Z Olgą Chochłową – fakt, że zdołała na tyle rozkochać w sobie malarza, że ten zaproponował jej małżeństwo. Ze wszystkimi – że dla Picassa była również źródłem malarskiej inwencji.

Pablo Picasso i Jacqueline Roque w naszyjniku, który artysta zrobił dla niej | ok. 1957, fot. David Douglas Duncan, źródło: Vintag.es

O ile jednak wcześniejsze ukochane Picassa lubiły, nieraz wbrew niemu, dzielić się ze światem szczegółami związków ze słynnym artystą, Roque uważana jest za najbardziej tajemniczą wybrankę malarza – tak naprawdę niewiele można o niej powiedzieć.

Pablo Picasso, Jacqueline z kwiatami | 1954, Musée Picasso, Paryż

Wiadomo jednak, że ze strony Jacqueline nie była to miłość od pierwszego wejrzenia. Malarz znalazł jednak sposób na przekonanie jej do siebie – codziennie obdarowywał ją czerwoną różą, pisał dla niej wiersze  i mówił, że dopiero dzięki niej dowiedział się, czym jest prawdziwa miłość. W końcu dopiął swego – w 1961 roku zawarli bowiem związek małżeński.

Jacqueline ucząca Picassa baletowych figur | ok. 1957, źródło: Vintag.es

Roque nie była zazdrosna o poprzednie partnerki Pabla. One o nią natomiast tak – aktywna na tym polu była zwłaszcza Gilot. Niełatwe relacje łączyły także Jacqueline z dziećmi malarza, które oskarżały ją o chciwość i chęć przejęcia przyszłego spadku po ich ojcu.

Te trudy wynagradzała jej miłość męża, który zawsze stawał po jej stronie, który malował dla niej, dedykując jej wiele ze swych płócien, i który tuż przed śmiercią zdążył wypowiedzieć cztery słowa: „Moja żona jest cudowna”. Trzynaście lat po śmierci Picassa Jacqueline popełniła samobójstwo, dziewięć lat wcześniej życie odebrała sobie też Marie-Thérèse.

Las mujeres

…czyli po hiszpańsku kobiety. Było ich w życiu Pabla Picassa znacznie więcej niż siedem, ale to te zwykle wymienia się jako mające największy wpływ na jego życie i twórczość. To przede wszystkim ich twarzy można wypatrywać na licznych dziełach Picassa. Dziełach, które, jeśli nawet nie przedstawiają żadnej z nich, to nieraz powstawały dla nich i dzięki nim. To one inspirowały i rozpalały ogień tworzenia.

Bibliografia:
1. Fernande Olivier, blog Art Model, http://artmodel.wordpress.com/2010/10/08/fernande-olivier.
2. Gidel H., Picasso, tłum. H. Andrzejewska, M. Braunstein, Warszawa 2004.
3. Penrose R., Picasso, tłum. A. Zielińska, Warszawa 1992.
4. Picasso, red. M.J. Díaz, tłum. Ł. Szulim, Warszawa 2015.
5. Rodriguez-Aguilera C., Picasso, tłum. T. Utzig, Warszawa 1987.
6. Witryna Françoise Gilot, http://francoisegilot.com.

• Info
• Lista artykułów

» Agata Lizak

Absolwentka prawa, którą interesuje również historia sztuki. Lubi przede wszystkim malarstwo z XIX i I poł. XX wieku, a także architekturę – zwłaszcza romańską oraz modernistyczną w wydaniu przedwojennym.

• Siedem muz głównych. O kobietach w życiu i sztuce Picassa - 2 listopada 2015