Pora na finisaż wystawy Anselm Kiefer. Angeli caduti (Anselm Kiefer. Upadłe anioły), którą zorganizowano w Palazzo Strozzi we Florencji. Współczesne monumentalne prace Anselma Kiefera wchodzą w żywy dialog z renesansowym wnętrzem pałacu. Ekspozycję przygotował sam Kiefer i pokazał na niej dzieła ilustrujące jego artystyczną drogę oraz dwie wyjątkowe prace, które powstały właśnie z myślą o Florencji.
Wystawa Anselm Kiefer. Upadłe Anioły, Palazzo Strozzi, Florencja, fot. © Ela Bialkowska/OKNO Studio
Ekspozycję Anselm Kiefer. Angeli caduti tworzy osiem sal wystawowych – w tym jeden pałacowy dziedziniec, w których umieszczono dwadzieścia trzy dzieła. Ale uwaga – jedno z nich to instalacja, na którą składa się sześćdziesiąt obrazów Kiefera, a drugie – sala wypełniona słynnymi gigantycznymi fotografiami artysty z końca lat 60. XX wieku.
Zagłębianie się w sztukę Anselma Kiefera przyprawia o dreszcze. Jest artystą totalnym, który utwierdził swoją sztukę na sprzecznościach i intelektualnych peregrynacjach w czasie, przestrzeni i materii. W jego dziełach – malarstwie, instalacjach, rzeźbach, fotografii, kolażach i asamblażach – spotykają się idee, mitologie, filozofie, literatura i poezja. A właściwie nie tyle się spotykają, co Anselm Kiefer je ze sobą stapia, używając różnych materiałów – od farb, przez metal, słomę, żywicę, tkaniny, drewno, ołów, kamień, aż po gips, płótno czy… słowo.
Anselm Kiefer na wystawie Anselm Kiefer. Upadłe Anioły, Palazzo Strozzi, Florencja, fot. © Ela Bialkowska/OKNO Studio
Kiefer polemizuje, jak podkreśla, z platońskim założeniem, że najpierw powstaje idea, a materia jest lustrem, w którym się ona odbija. Zdaniem niemieckiego artysty w każdym materiale jest duch, a zadanie twórcy polega na wydobyciu go.
Anselm Kiefer jest jednym z najważniejszych współczesnych artystów. To określenie to metka, którą przyczepia się twórcom niepokornym i zbuntowanym, czy wyraz hołdu dla pracy i talentu? Trzeba przypomnieć, że Pablo Picasso potrafił dość obcesowo zwrócić uwagę dziennikarzowi, który mówił o jego talencie. Dla Picassa najważniejsze były praca i proces twórczy. Tylko tyle i aż tyle.
Jak pracuje Anselm Kiefer, można zobaczyć w filmie Wima Wendersa pt. Anselm (2023). Dokument zaczyna się od pokazania monumentalnych dzieł Kiefera ustawionych w jego pracowni. Dopiero po chwili widz zdaje sobie sprawę, jak wielka jest to przestrzeń – to ogromna hala w podparyskim Croissy-Beaubourg, w której Kiefer jeździ na rowerze między swoimi dziełami.
Kadr z filmu Anselm, © Stowarzyszenie Nowe Horyzonty
Anselm Kiefer dialoguje z wojną
Urodzony w 1945 roku Anselm Kiefer wierzy, że sztuka ma moc zmiany i „odczarowywania” świata. Jego życie zaczęło się, gdy skończyła się II wojna światowa. Powstało na ruinach, wśród których – jak mówi w wywiadach – się wychował. Jednym z jego założeń artystycznych było więc wejście w dialog z wojennym, faszystowskim dziedzictwem Niemiec i wydarcie hitlerowcom artystów, których zawłaszczyli. Kiefer należy do pokolenia, które w latach 60. XX wieku zaczęło zadawać rodzicom pytania, co robili podczas II wojny światowej i czy wzięli za to odpowiedzialność. Jednym z jego mistrzów był Joseph Beuys, w czasie wojny pilot Luftwaffe.
W 1969 roku Anselm Kiefer zaprezentował światu cykl wielkoformatowych fotografii pt. Besetzungen (Okupacje). Pozował na nich ubrany w mundur Wehrmachtu, który należał do jego ojca, z wyciągniętą w hitlerowskim pozdrowieniu ręką. Fotografie wywołały skandal, zarzucano Kieferowi gloryfikację faszyzmu, podczas gdy on wchodził w artystyczny dialog z przeszłością.
Wystawa Anselm Kiefer. Upadłe Anioły, Palazzo Strozzi, Florencja, fot. © Ela Bialkowska/OKNO Studio
Fotografie z tej serii zamykają ekspozycję w Palazzo Strozzi. Kiefer na ścianie sali, gdzie je wyeksponowano, umieścił cytat z wiersza włoskiego noblisty, poety Salvatorego Quasimoda: „i nagle jest wieczór”.
Renesans współgra z współczesnością
Przejdźmy teraz przez wystawę w Palazzo Strozzi. Najpierw kilka słów o samym monumentalnym budynku. Wybudowano go w latach 1489–1538 na polecenie Filippa Strozziego, potężnego florenckiego bankiera, rywala Medyceuszy. Teraz jest siedzibą Instytutu Studiów Humanistycznych i Fondazione Palazzo Strozzi. Od lat organizowane są tam wystawy – także sztuki współczesnej.
Przez portal i znajdującą się za nim sień wchodzi się na prostokątny wewnętrzny dziedziniec pałacu, otoczony krużgankami. Tu następuje pierwsze spotkanie widza z dziełem Anselma Kiefera. Ukazuje się ogromny, szeroki na osiem metrów obraz pt. Engelssturz (Upadek anioła). Bogata faktura dzieła na złotym tle, kojarzącym się z bizantyjskim malarstwem, rezonuje z renesansową architekturą dziedzińca.
Anselm Kiefer, Upadek anioła, detal | 2022–2023, fot. Georges Poncet, © Anselm Kiefer
Anselm Kiefer inspirował się obrazem późnobarokowego artysty Luki Giordana pt. Upadek zbuntowanych aniołów. Na szczycie dzieła Kiefera jest archanioł Michał, strącający zbuntowanych w piekielną otchłań. Gdy podejdziemy bliżej, zobaczymy, że Kiefer wtopił w obraz fragmenty ubrań – to one, puste i pozbawione życia, które kiedyś je wypełniało, staczają się na dno.
Artysta czerpie inspirację z Apokalipsy św. Jana. W wywiadach mówił, że obraz ten to wprowadzenie do opowieści o odwiecznej walce dobra ze złem. Jest w niego wpisana teodycea – jak pogodzić istnienie miłosiernego Boga i zła. To leitmotiv florenckiej wystawy, kwintesencja współczesnej cywilizacji, naznaczonej niekończącymi się wojnami.
Na zniszczenie
Kiefer przygotował Upadek anioła specjalnie na wystawę we Florencji. Podobnie było z instalacją Vestrahlte Bilder (Obrazy napromieniowane). Oba dzieła tworzą jej „kręgosłup”, centralną oś.
Wchodzimy do ogromnej renesansowej sali, której ściany są obwieszone obrazami – jest ich sześćdziesiąt. Jeśli byliśmy w Palazzo Pitti we Florencji czy w Galerii Dorii Pamphilj w Rzymie, z łatwością wyobrazimy sobie ten rodzaj ekspozycji dzieł sztuki.
Wystawa Anselm Kiefer. Upadłe Anioły, Palazzo Strozzi, Florencja, fot. © Ela Bialkowska/OKNO Studio
Kiefer położył na podłodze renesansowej sali ogromne lustro. Gdy w nie zajrzymy, zanurzamy się w bezkres zwielokrotnionych obrazów – to głębia, która przyprawia o zawrót głowy.
Obrazy zawieszone przez Kiefera w tej sali powstawały na przestrzeni lat 1983–2023. Artysta poddał je działaniu promieniowania radioaktywnego. „Destrukcja to jedna z metod tworzenia sztuki” – powtarza Kiefer w wywiadach. Wystawia swoje obrazy na działanie warunków atmosferycznych, wrzuca je do wanny elektrolitycznej, opala.
Kadr z filmu Anselm, © Stowarzyszenie Nowe Horyzonty
Nie ustaje w dążeniu do stworzenia arcydzieła, co – jak podkreśla – do tej pory mu się nie udało. „Obrazy wracają do studia i znowu nad nimi pracuję. Czuję nieustającą potrzebę porażki, by iść dalej” – mówi artysta w wideo udostępnionym przez Palazzo Strozzi na YouTube.
Filozofia, kabała, literatura
Wracamy na początek wystawy. Drugim dziełem, z którym spotyka się widz, jest Luzifer (Lucyfer) (2012–2023). Ścierają się na nim postaci archanioła Michała z Lucyferem. Z płótna wystaje skrzydło samolotu – wojennej maszyny siejącej zniszczenie, która jest jednocześnie reminiscencją marzenia Ikara o wzniesieniu się w niebiosa.
Wystawa Anselm Kiefer. Upadłe Anioły, Palazzo Strozzi, Florencja, fot. © Ela Bialkowska/OKNO Studio
Anselm Kiefer jest erudytą. Jego prace są wielopoziomowe, nasączone znaczeniami. Można po prostu wystawić się na ich działanie bez analizowania treści i znajomości kontekstu – ale można zacząć je „czytać”. Zdaniem artysty „malarstwo jest filozofią”. I filozofii została poświęcona jedna z sal, gdzie eksponowany jest m.in. obraz Szkoła ateńska, korespondujący ze słynnym dziełem Rafaela.
Wystawa Anselm Kiefer. Upadłe Anioły, Palazzo Strozzi, Florencja, fot. © Ela Bialkowska/OKNO Studio
Na wystawie we Florencji wyeksponowano także ogromne obrazy Kiefera ze słonecznikami, inspirowane m.in. opowieścią Antonina Artauda o perwersyjnym rzymskim cesarzu Heliogabalu, który wielbił boga słońca, Baala. Słoneczniki są dla Kiefera symbolem tryumfu światła nad ciemnością, hołdem dla Vincenta van Gogha i kręgów życia. Jeśli pójdziemy dalej słonecznikowym tropem, trafimy na kolejne inspiracje niemieckiego artysty, na przykład spuścizną angielskiego alchemika i filozofa, Roberta Fludda.
Wystawa Anselm Kiefer. Upadłe Anioły, Palazzo Strozzi, Florencja, fot. © Ela Bialkowska/OKNO Studio
A skoro alchemia, to musi być ołów, metal, który chciano przekształcić w złoto. Ołów należy do ulubionych materiałów Kiefera. Jest obecny na obrazach i w instalacjach takich jak jego słynne ołowiane księgi. W sali czwartej na wystawie w Palazzo Strozzi w szklanej gablocie zamknięto instalację pt. Danae. Z ołowianej księgi wyrasta słonecznik, a płatki kwiatu przypominają o micie, według którego Zeus spłynął na Danae pod postacią złotego deszczu, by ją zapłodnić. Nieopodal Danae postawiono instalację pt. En Sof (Nieskończoność), która wprost nawiązuje do kabały. Zamknięty w szklanej klatce, po ołowianej drabinie, która oparta jest o ołowiany postument, wspina się wąż. To symbol duchowej ewolucji, dążenia do wiedzy zakazanej. W kabale Bóg to Ein Sof, bezgraniczna i niepoznawalna, nieskończona sfera, której głównymi manifestacjami jest dziesięć sefirot.
Wśród dzieł Anselma Kiefera, które znalazły się w Palazzo Strozzi, jest też wielki obraz pt. Cynara (2023), inspirowany mitem o nimfie, ukaranej przez Zeusa za to, że go odtrąciła. Kochliwy i płodny bóg zamienił ją w karczocha – po łacinie cynara. Obraz jest „inkrustowany” powleczonymi złotą farbą karczochami. Dzieło to sąsiaduje w sali piątej, poświęconej związkom sztuki Anselma Kiefera z literaturą, m.in. z obrazem Locus solus. Taki tytuł nosi surrealistyczna, nasiąknięta kabalistycznymi wątkami powieść Raymonda Roussela.
Wystawa Anselm Kiefer. Upadłe Anioły, Palazzo Strozzi, Florencja, fot. © Ela Bialkowska/OKNO Studio
Hipnotyzujące wrażenie robią rzeźby z cyklu Kobiety antyku (Die Frauen der Antike) – zagipsowane dziewiętnastowieczne suknie z „głowami”, które mają utożsamiać różne bohaterki. Jest więc Danae z gałęziami wawrzynu, Nemezis z kamieniem i postać zatytułowana Ave Maria turris eburnea (Zdrowaś Mario, wieżo z kości słoniowej) – to nawiązanie do litanii loretańskiej i do Pieśni nad Pieśniami – niosąca na barkach wieżę.
Wystawa Anselm Kiefer. Upadłe Anioły, Palazzo Strozzi, Florencja, fot. © Ela Bialkowska/OKNO Studio
Jeśli nie uda się zobaczyć wystawy Anselm Kiefer. Angeli caduti we Florencji, warto zajrzeć na przykład do Barjac. Tam na 35 hektarach artysta zbudował, jak napisał Franciszek Ledóchowski: „swój świat, swoisty Disneyland. Własne królestwo, gdzie stawia budowle, wykorzystuje gigantyczne hale, ruiny i plenery. Tworzy prace niemożliwe do zaprezentowania czy realizacji gdziekolwiek indziej”1.
Anselm Kiefer. Upadłe anioły
Palazzo Strozzi, Florencja
22 marca – 21 lipca 2024
Zobacz »
- F. Ledóchowski, Artysta o artyście: na czym polega fenomen Anselma Kiefera?, witryna internetowa Nowe Horyzonty, https://www.nowehoryzonty.pl/akt.do?id=6358 (dostęp: 17.07.2024). ↩
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Anselm Kiefer i jego upadłe anioły we Florencji - 18 lipca 2024
