M I G A W K A Z W Y S T A W Y:
Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej
Organizator: Muzeum Łazienki Królewskie
Czas trwania: 5 listopada 2021 – 27 lutego 2022
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej to pierwsza od 1997 roku próba przedstawienia publiczności wspólnej historii polsko-saskiej, której spuścizna widoczna jest do dziś zarówno w Dreźnie, jak i w Warszawie. Ekspozycja przybliża sylwetki Augusta II i Augusta III jako świadomych kolekcjonerów i koneserów sztuki, którzy w trakcie 66 lat unii polsko-saskiej zgromadzili jeden z najważniejszych i najwspanialszych w XVIII-wiecznej Europie zbiorów sztuki.
…
I
W przededniu unii Rzeczypospolitej z Saksonią
Louis de Silvèstre, Portret króla Augusta II | ok. 1727, Zamek Królewski na Wawelu
We wrześniu 1697 roku, gdy elektor saski Fryderyk August I (1670–1733) objął polski tron jako August II, Rzeczpospolitą i Saksonię więcej dzieliło niż łączyło. Zaczynając od ustroju politycznego przez strukturę społeczną, gospodarkę, religię i sztukę, a kończąc na ogromnej dysproporcji terytoriów i liczby mieszkańców. Saksonia, będąca dziedzicznym księstwem Wettynów, przeżywała rozkwit gospodarczy, oparty m.in. na międzynarodowym handlu, górnictwie i manufakturach, stając się jednym z najbogatszych i najbardziej rozwiniętych krajów Rzeszy. Sasi wysoką pozycję zawdzięczali nie tylko przywilejowi wybierania nowego cesarza, ale również funkcji jednego z dwóch wikariuszy Rzeszy. Ważną rolę w państwie liczącym około 2 milionów mieszkańców odgrywało bogate mieszczaństwo. Saska armia była stosunkowo liczna i dobrze zorganizowana. Rzeczpospolita Obojga Narodów, zamieszkiwana przez około 11 milionów ludzi, była republiką szlachecką z obieralnym w drodze wolnej elekcji monarchą. W unię personalną z Saksonią wchodziła wycieńczona gospodarczo i finansowo toczącymi się w 2 połowie XVII wieku wojnami. Nadal jeszcze postrzegana jako jedno z europejskich mocarstw, wewnętrznie borykała się z anarchią, liberum veto, zacofanym rolnictwem, brakiem manufaktur oraz miastami w upadku. Decydującą funkcję w społeczeństwie pełniła wąska grupa uprzywilejowanych – magnateria i wyższe duchowieństwo – ciesząca się pełnią praw politycznych. Jedną z kluczowych różnic dzielących oba państwa stanowiła religia. Saksonia była ortodoksyjnie protestancka, zaś Rzeczpospolita, z elitami wyznania rzymskokatolickiego, charakteryzowała się ogromnym zróżnicowaniem religijnym.
II
Herkules saski – Fryderyk August I elektorem Saksonii
Nieznany malarz, August II | ok. 1750, Zamek Królewski w Warszawie
Fryderyk August I, przyszły król polski, urodził się 12 maja 1670 roku jako młodszy syn elektora Saksonii Jana Jerzego III. Zaplanowano dla niego karierę wojskową, pobierał zatem stosowne nauki i ćwiczył tężyznę fizyczną, z której słynął jako młodzieniec. Wychowywany w wierze protestanckiej, wzrastał na dworze słynącym z szacunku do nauki, sztuki i organizacji spektakularnych dworskich festynów i turniejów. Do Wettynów należały założone jeszcze w XVI stuleciu w ich drezdeńskiej rezydencji Kunstkammera oraz nazwany od koloru wnętrz skarbiec Grünes Gewölbe (Zielone Sklepienie). W 1694 roku los księcia w istotny sposób się odmienił: po zaledwie dwóch latach zasiadania na saskim tronie zmarł nagle jego starszy brat, elektor Jan Jerzy IV. Dwudziestoczteroletni Fryderyk August musiał nieoczekiwanie objąć rządy w Saksonii.
Od pierwszych lat jego panowania w artystycznych zleceniach dworu pojawiły się wątki ikonograficzne, które potem na stałe zagościły w propagandzie Sasa. Był to wykorzystywany już przez poprzedników księcia motyw Herkulesa – jako synonimu siły i mądrości władcy, oraz motyw Apolla-Febusa – boga Słońce, zaczerpnięty z ikonosfery wersalskiego dworu Ludwika XIV. Oba te odwołania świadczą o wielkich politycznych ambicjach młodego księcia – przyszłego króla, niewahającego się przyrównywać siebie do antycznych herosów i bóstw, a także o jego dojrzałym przeświadczeniu o mocy oddziaływania symbolu w służbie propagandy.
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
III
Zdobycie polskiego tronu.
Maiestas i pompa parady
Śmierć Jana III Sobieskiego (17 stycznia 1696 roku) przyniosła Rzeczypospolitej długie i burzliwe bezkrólewie. Pośród licznych kandydatów do polskiej korony liczyli się trzej: Franciszek Ludwik de Bourbon – książę Conti, Jakub Sobieski i Fryderyk August I. Aby móc się ubiegać o polski tron, elektor przeszedł na katolicyzm. Fakt ten oraz liczne obietnice (przekazanie 10 milionów złotych na potrzeby wojska, odzyskanie Kamieńca Podolskiego) coraz bardziej skłaniały szlachtę ku elekcji Wettyna. Wyboru nowego króla dokonano 26 i 27 czerwca 1697 roku. Szalę na korzyść elektora przeważyły 40 tysięcy talarów na poczęstunek dla biwakującej na polu elekcyjnym szlachty oraz obecność wojska saskiego przy polskiej granicy. 27 czerwca doszło do podwójnej elekcji. Prymas Michał Radziejowski ogłosił królem księcia Conti, zaś biskup kujawski Stanisław Dąmbski Fryderyka Augusta I. Formalnie obie elekcje były przeprowadzone wadliwie. O tym, kto zostanie królem, zadecydowały „fakty dokonane” – elektor w lipcu wkroczył wraz z wojskiem w granice Rzeczypospolitej i ruszył do Krakowa.
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
Uroczystości koronacyjne były starannie przemyślanym, kilkudniowym spektaklem, w którym architektura okazjonalna, sztuki piękne oraz muzyka podporządkowane zostały celom propagandowym. Rozpoczynała je intrada – trwający osiem godzin wjazd do Krakowa: parada wojska, senatorów, szlachty, władz miasta, cechów kupieckich. Tego samego dnia odprawiono egzekwie ku czci Jana III, a kolejnego odbyła się piesza pielgrzymka na Skałkę. Koronacja miała miejsce 15 września 1697 roku. Po ceremonii w katedrze monarcha zaprosił gości na wystawną ucztę na Wawelu, przyozdobionym dziełami sztuki przywiezionymi z Drezna. Zwieńczeniem koronacji był publiczny hołd złożony przez władze i mieszkańców miasta 16 września. Nowy król przyjął imię Augusta II. Dopiero w XIX wieku miał zyskać przydomek Mocnego.
IV
Pierwsze lata panowania:
organizacja dworu i wielka wojna północna
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
Po zdobyciu korony August II podjął się organizacji dworu polsko-saskiego. Miał być to dwór „objazdowy” – rezydujący raz w Polsce, raz w Saksonii i w zamyśle króla najwspanialszy dwór Europy. 15 stycznia 1698 roku August II przybył do Warszawy. Niedawny elekt, w dodatku obcokrajowiec, nie posiadał żadnej rezydencji w mieście. Czekał na niego Zamek Królewski, pozbawiony jednak wyposażenia – wszystkie zbiory artystyczne i meble zabrał po śmierci Jana III jego syn Jakub Sobieski. Sprawą najwyższej wagi stało się więc odpowiednie urządzenie reprezentacyjnych pokoi królewskich, symbolicznie sankcjonujące objęcie władzy przez Wettyna. W tym celu sprowadzono z Paryża do Warszawy cenne meble, chińską porcelanę oraz brązy, mające godnie reprezentować monarchę. Królewski splendor podkreślać miały również huczne dworskie gry i zabawy. Pochody, przedstawienia, polowania organizowane wedle tradycyjnych wzorców przyjętych na dworze w Dreźnie, dzięki osobistej inwencji króla osiągnęły niespotykany dotąd rozmach. Pod względem organizacji życia teatralno-muzycznego Warszawa prześcignęła nawet Drezno. Po burzliwym czasie związanym z elekcją Wettyna sytuacja polityczna w Rzeczypospolitej stopniowo się ustabilizowała, a pozycja nowego władcy została ugruntowana. To względne uspokojenie nastrojów przerwała jednak wszczęta przez ambitnego monarchę w 1700 roku wielka wojna północna. W maju 1702 roku do neutralnej w tym konflikcie stolicy Polski wkroczyły wojska szwedzkie, a następnie kraj stanął w ogniu nowej wojny domowej.
V
Wojna północna i jej skutki
– od Sasa do Lasa
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
Po zdobyciu tronu polskiego August II zaczął snuć polityczne plany budowy monarchii absolutystycznej. Nowy król chciał wzmocnić elekcyjny tron Rzeczypospolitej dziedzicznym władaniem w którymś z dawnych krajów lennych Polski. Takim strategicznym obszarem były należące do Szwecji Inflanty. Budowaniu aliansu przeciw Szwecji i jej królowi Karolowi XII dało początek spotkanie w Rawie Ruskiej w 1698 roku, w którym uczestniczyli polski król August II i car Rosji Piotr I. Rok później powstał sojusz wojskowy i plan wspólnej wojny ze Szwecją, w którego wyniku Saksonia wraz z Danią i Rosją zawiązały Ligę Północną. W 1700 roku wojska saskie zaatakowały Inflanty, rozpoczynając wielką wojnę północną (1700–1721). Wojna, która miała dać szybkie i łatwe zwycięstwo, stała się areną militarnych klęsk wszystkich trzech sygnatariuszy Ligi Północnej. Ogromne zniszczenia dotknęły przede wszystkim Polskę, na której ziemiach toczyły się działania zbrojne. W 1704 roku niezadowolona z destrukcyjnych skutków wojny polska opozycja ogłosiła bezkrólewie. Antykrólem obwołano Stanisława Leszczyńskiego. Okupacja Saksonii i dalsze militarne sukcesy Karola XII, w tym rozbicie wojsk elektoratu i zajęcie Drezna, sprawiły, że August II zmuszony był zawrzeć w 1706 roku pokój ze Szwecją i przyjąć warunki zwycięzcy – zrzekł się korony polskiej na rzecz Leszczyńskiego. Szczęśliwie dla Augusta II w 1709 roku doszło do nieoczekiwanego zwrotu wydarzeń: wojska Piotra I w bitwie pod Połtawą rozgromiły armię Karola XII. Przed Augustem II pojawiły się perspektywy powrotu na polski tron.
VI
Order Orła Białego
Johann Melchior Dinglinger, Klejnot Orderu Orła Białego (z tzw. Garnituru Szafirowego) | ok. 1713, Staatlichen Kunstsammlungen Dresden, Drezno
Zaangażowanie Saksonii w wojnę północną szybko okazało się strategicznym błędem. Stojący na czele wojsk szwedzkich Karol XII odniósł kilka militarnych sukcesów. Chcąc uniknąć klęski, August II musiał szukać wsparcia, także finansowego, u wpływowego sojusznika – cara Piotra I. By wzmocnić stosunki dyplomatyczne z najbliższym otoczeniem cara, ustanowił (a w oficjalnej narracji restaurował) Order Orła Białego. Jako pierwsi, w 1702 roku, odznaczeni zostali rosyjscy faworyci cara, których przychylność mogła wpłynąć na stosunek Piotra I do Augusta II, tworząc korzystną dla Wettyna atmosferę w najściślejszym kręgu władzy w Moskwie. Zagrożenie detronizacją sprawiło, że August II zintensyfikował także starania o pozyskiwanie względów stronników wewnętrznych i 3 listopada 1705 roku w Tykocinie dokonał pierwszego odznaczenia Polaków Orderami Orła Białego.
Dzień ten przyjmuje się jako oficjalną datę powołania odznaczenia. W 1712 roku pomiędzy Augustem II i Piotrem I doszło do uroczystej wymiany najwyższych odznaczeń: polskiego Orderu Orła Białego i rosyjskiego Orderu Świętego Andrzeja. Wymiana ta przyczyniła się do podniesienia rangi Orderu Orła Białego i wzmocniła polityczne znaczenie tego odznaczenia. Pierwsze święta Orderu Orła Białego odbyły się Polsce – w 1715 roku na Marymoncie, a w 1716 roku w Warszawie. Celebracja była okazją do pogłębienia relacji króla z odznaczonymi dotychczas kawalerami orderu. W późniejszym czasie święto powiązano z obchodami imienin Augusta, które przypadały 3 sierpnia.
Johann August Jordan, Rubinowy garnitur Orderu Orła Białego | 1744, Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Grünes Gewölbe, Drezno
Gwiazda Orderu Orła Białego | 1722–1733, Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Grünes Gewölbe, Drezno
Johann Melchior Dinglinger, Klejnot Orderu Złotego Runa | 1722, Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Grünes Gewölbe, Drezno
VII
Wielki powrót
Latem 1709 roku August II powrócił na tron Rzeczypospolitej. Kraj borykał się ze skutkami wielkiej wojny północnej i towarzyszącego jej konfliktu wewnętrznego. Zniszczenia spowodowały nieurodzaj, głód, a sytuację pogorszyła jeszcze wielka epidemia dżumy. Powracający król był witany przez społeczeństwo, które w większości nie akceptowało Stanisława Leszczyńskiego, uważając go za uzurpatora. August II czuł się zwycięzcą i za wszelką cenę dążył do przeprowadzenia reform mających wzmocnić jego władzę oraz wprowadzić dziedziczność tronu. Zmiany zamierzał zrealizować ze wsparciem armii saskiej. W 1711 roku ambicje polityczne władcy nabrały rozmachu dzięki objęciu po śmierci cesarza Józefa I Habsburga godności wikariusza Rzeszy Niemieckiej. August II uwierzył, że w zasięgu jego ręki jest pozyskanie korony cesarskiej. Cele polityczne Wettyna znalazły odzwierciedlenie w monumentalnych planach przekształcenia Drezna i Warszawy w miasta rezydencjonalne, mające rangą i skalą odpowiadać jego pozycji jako władcy.
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
W 1713 roku, wykorzystując jako pretekst zagrożenie tureckie, August II wprowadził w granice Rzeczypospolitej wojsko saskie, mając nadzieję na wywołanie kryzysu, który pozwoliłby mu na ustanowienie nowego ustroju. Nie przewidział jednak skali oporu wobec swojej polityki. 26 listopada 1715 roku szlachta zawiązała w Tarnogrodzie konfederację przeciwko panoszeniu się w Polsce wojsk saskich. Z czasem car Piotr I poproszony został o mediację między skonfliktowanymi stronami, a w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie.
VIII
Apogeum rządów Augusta II
Louis de Silvèstre (powtórzenie warsztatowe), Maria Józefa, żona króla Augusta III | po 1719, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Przełomowym wydarzeniem po powrocie Augusta II na tron Rzeczypospolitej było przypieczętowanie w 1717 roku pokoju między królem a szlachtą, kończące wojnę domową. Na sejmie zwanym niemym, 1 lutego 1717 roku przyjęto traktat pacyfikacyjny, na którego mocy ukrócone zostały królewskie dążenia do silnej władzy centralnej. Nastał czas stabilizacji, stopniowego gospodarczego rozwoju i ożywienia kulturalnego, które trwały aż do śmierci króla. W pełni rozkwitł królewski mecenat. W realizowanych z rozmachem artystycznych i architektonicznych przedsięwzięciach August II konsekwentnie budował splendor swojego dworu. W 1719 roku w Dreźnie i Wiedniu odbyły się uroczystości weselne Fryderyka Augusta II, przyszłego Augusta III, z arcyksiężniczką austriacką Marią Józefą. Mariaż ten umacniał pozycję dynastii Wettynów w Rzeszy Niemieckiej. Trwające kilka lat przygotowania do ślubu pozostawiły trwały ślad w krajobrazie Drezna. Obchody, celebrowane hucznie przez miesiąc, zostały zorganizowane z tak niebywałym rozmachem, że przez lata stanowiły niedościgniony wzór dla podobnych uroczystości organizowanych na dworach europejskich. Zmieniały się architektoniczne oblicza rezydencjonalnych miast, Warszawy i Drezna, a ich życie kulturalne, zwłaszcza teatralne i muzyczne, rozkwitało.
IX
W poszukiwaniu białego złota
Europejskie próby odkrycia sekretu wytwarzania wschodnioazjatyckiej porcelany sięgają XVI wieku, kiedy to jej pierwsze przykłady sprowadzono na Stary Kontynent. Przywożona z dalekich Chin i Japonii porcelana była dobrem luksusowym, a jej posiadanie – przywilejem zarezerwowanym dla wąskiej elity. Nic dziwnego, że w wyścigu na opracowanie tajemnej receptury wytwarzania „białego złota” udział brali najpotężniejsi z europejskich władców.
Posiadanie monopolu na jej produkcję zagwarantowałoby bowiem bezprecedensowy prestiż oraz źródło bogactwa. August II, jako zapalony kolekcjoner wyrobów wschodnioazjatyckiej, nie mógł pozostać obojętny na płynące z Europy wieści o pierwszych próbach produkcji porcelany. Jednak to nie eksperymenty mające na celu wytworzenie tego cennego materiału, ale służące uzyskaniu kamienia filozoficznego – sekretnej substancji zamieniającej metale w złoto – pozwoliły mu osiągnąć wymarzony cel.
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
Kiedy król pruski Fryderyk I zwrócił się z prośbą o wydanie w jego ręce zbiegłego do Saksonii Johanna Friedricha Böttgera (1682–1719), o którego alchemicznych sukcesach krążyły opowieści, August II nie tylko odmówił, ale kazał zbiega pojmać i uwięzić. Przebywając w areszcie i wbrew swojej woli Böttger rozpoczął prace nad wynalezieniem receptury produkcji złota we współpracy z matematykiem i filozofem Ehrenfriedem Waltherem von Tschirnhausem (1651–1708). Szybko okazało się, że sukcesy zaczęli odnosić na innym polu: w prowadzonych równolegle eksperymentach nad porcelaną. 15 stycznia 1708 roku Böttger zaprezentował monarsze pierwszy wyrób, wypalając w jego obecności naczynie z czerwonej porcelany, nazwanej potem kamionką böttgerowską. Dwa lata później, 23 stycznia 1710 roku, król ogłosił światu w czterech językach: niemieckim, łacińskim, francuskim i holenderskim, że odkrył sposób wytwarzania porcelany i że wkrótce powoła do życia jej manufakturę.
X
Królewicz się żeni.
Ostatnie wielkie widowisko w barokowej Europie
Od momentu uzyskania korony ambicją Augusta II było podniesienie rangi dynastii Wettynów. Król pragnął, aby do pretendentów do korony cesarskiej dołączył jego syn Fryderyk August II. Drogą do tego miało być małżeństwo z austriacką arcyksiężniczką, bratanicą Karola VI. Mariaż ten miał wzmocnić pozycję Augusta II, dążącego do uwolnienia Rzeczypospolitej spod wpływów rosyjskich. Do zawarcia ślubu konieczna była konwersja księcia na katolicyzm, którą oficjalnie ogłoszono w 1717 roku w Wiedniu. Żoną Fryderyka Augusta miała zostać Maria Józefa, córka zmarłego cesarza Józefa I Habsburga. W 1713 roku jego następca Karol VI ogłosił tak zwaną sankcję pragmatyczną. Była to regulacja, na której mocy Maria Józefa została pozbawiona pierwszeństwa w dziedziczeniu ziem domu austriackiego na rzecz córek panującego cesarza. Mimo tego małżeństwo Fryderyka Augusta II z arcyksiężniczką było wielkim osiągnięciem dynastycznej polityki Wettynów. Ceremonia i obchody zaślubin były spektakularnym, niemającym sobie równych wydarzeniem, do dziś ocenianym jako najważniejsze barokowe święto Europy Środkowej. Twórcą koncepcji scenariusza uroczystych obchodów był sam August II, który nadał wydarzeniom niebywały rozmach.
Johann Melchior Dinglinger, Maska Słońce z podobizną Augusta II | 1709, Staatlichen Kunstsammlungen Dresden, Rüstkammer, Drezno
Na tę okoliczność ukończono Zwinger pełniący funkcję areny dla turniejów i karuzeli. Trwający miesiąc Festiwal Planet, jak nazwano uroczystości weselne, podzielony był na siedem części. Każdej z nich patronowało ciało niebieskie: Słońce, Księżyc, Mars, Jupiter, Merkury, Wenus i Saturn – i odpowiadające mu bóstwo mitologiczne.
XI
Architektura
Architektura, obok malarstwa, rzeźby i grafiki, była jednym z najważniejszych narzędzi propagandy Augusta II. Służyła gloryfikacji króla: kreacji wizerunku silnego władcy, wywodzącego się z potężnej dynastii oraz liczącego się na arenie międzynarodowej. Monumentalne i pełne rozmachu projekty i ich realizacje miały przynieść królowi nieśmiertelną sławę, świadczyć o zamożności i inwencji Wettyna oraz o wybitnych umiejętnościach pozostających w jego służbie architektów. Architektura, pełniąca funkcje ceremonialne, wykorzystywana była jako scena i zarazem scenografia licznie organizowanych festiwali, maskarad, turniejów i pochodów wojska, a za czasów Augusta III – przestrzenią wystawiania oper oraz przedstawień teatralnych. August II dążył do przekształcenia Warszawy i Drezna w miasta rezydencjonalne, odpowiadające jego królewskiej pozycji i absolutystycznym dążeniom. Jego koncepcje związane m.in. budową Zwingeru (Drezno), Ujazdowa i Osi Saskiej (Warszawa) były nieprzeciętnymi w skali europejskiej projektami urbanistyczno-architektonicznymi.
Plan niezrealizowanej przebudowy Zamku Królewskiego, widok od strony Wisły | przed 1715, Muzeum Narodowe w Warszawie
Świadczyły przy tym o fascynacji Wettyna osobą Ludwika XIV i spektakularnym manifestem potęgi władzy, jakim był Wersal. Część królewskich projektów, szczególnie tych dotyczących Warszawy, nigdy nie doczekała się realizacji. Na przeszkodzie stanęły względy finansowe, sprzeciw szlachty dla niektórych koncepcji i kwestie prawne. Niektóre z wizji architektonicznych Augusta II miał sfinalizować dopiero jego syn August III.
Johann Alexander Thiele, Widok Drezna z mostem Augusta (Augustusbrücke) | 1746, Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Drezno
XII
Polowanie
Jednym z najważniejszych rytuałów życia dworskiego obu Wettynów było polowanie. W symbolicznej warstwie łowy były wyrazem panowania władcy nad siłami natury, a tym samym nad całym światem. Wielogodzinne, wyszukane w formie polowania w kulturze dworskiej były uważane za doskonałą rozrywkę oraz wydarzenie towarzyskie. Były jednym z najważniejszych spektakli propagandowych o teatralnym rozmachu demonstrującym potęgę władcy, służącym pozyskaniu sojuszników. Ważną część kultury polowań stanowiły rezydencje myśliwskie o starannie zaplanowanych układach przestrzennych i osiach widokowych, usytuowane przy rozległych terenach łowieckich. Ich częścią były zwierzyńce, np. w Ujazdowie pod Warszawą czy Bażantarnia w Natolinie. Służące polowaniu i hodowli zwierząt, były również miejscem odpoczynku i organizacji specjalnie celebrowanych spotkań. Ich posiadanie i wielkość świadczyły o zamożności i pozycji właściciela. August III, wielki entuzjasta polowania, kolekcjoner broni myśliwskiej, znaczną część młodości spędził w myśliwskich rezydencjach takich jak Moritzburg czy Hubertusburg. Przebywając w Rzeczypospolitej, chętnie udawał się na łowy do Chroszczy, Białegostoku, Grodna czy Puszczy Białowieskiej.
XIII
Zmierzch panowania. Popis siły
W 1726 roku stan zdrowia Augusta II się pogorszył. Choroba sprawiła, że starzejący się król zaczął poszukiwać sojuszników na arenie międzynarodowej, chcąc zabezpieczyć interesy Saksonii i wesprzeć dążenia Fryderyka Augusta II w staraniach o polską koronę. Miało temu pomóc organizowanie spektakularnych manewrów wojskowych zwanych kampamentami, podczas których prezentowano militarne możliwości Saksonii i Rzeczypospolitej. W kampamencie, który odbył się w Saksonii pod Zeithein w 1730 roku, wzięło udział 30 tysięcy żołnierzy saskich i polskich, wyposażonych na tę okoliczność w nowo zaprojektowane mundury oraz broń palną produkcji saskiej. Tłumy przybyłe na wydarzenie goszczono na koszt króla. Poza ćwiczeniami wojskowymi czas wypełniały przedstawienia operowe i teatralne, koncerty i bale, a także pokazy fajerwerków. Kontynuacją pokazu wojsk saskich i polskich spod Zeithein były manewry, które odbyły się pod warszawskim Czerniakowem, trwające od 31 lipca do 18 sierpnia 1732 roku. Na tę okoliczność król polecił wybudować pawilon – centrum dowodzenia, z którego on i jego dostojni goście obserwowali spektakularne popisy wojska: sprawność manewrowania piechoty i jazdy, barwne umundurowanie i różnorodność broni. Nieopodal Królikarni wykopano zaś kanał, po którym pływały łodzie udające okręty na morzu. Propagandowy zamysł króla został zrealizowany, lecz nie do końca w kształcie w zamierzonym przez Wettyna. W Europie mówiono o możliwościach i militarnej sile Augusta II, stawiając go jednak na pozycji potencjalnego wroga, co wbrew intencjom Sasa pogłębiło polityczną izolację Rzeczypospolitej i Saksonii.
XIV
Śmierć Augusta II
Na początku 1733 roku August II wyruszył do Warszawy na zaplanowany na styczeń sejm. W trakcie podróży miał miejsce niegroźny wypadek – król, wsiadając do karety, uderzył się w stopę. Otworzyła się stara rana, z której nie dawało się zatamować krwawienia. Wdała się gangrena. Po przyjeździe do miasta (16 stycznia) stan króla każdego dnia się pogarszał, uniemożliwiając mu pełnienie publicznych obowiązków. Pojawiły się bóle głowy, gorączka i jątrzenie się rany. August II zmarł 1 lutego nad ranem. Po przewiezieniu na Zamek Królewski zgodnie z obyczajem ciało władcy zabalsamowano, a następnie przybrano w strój jak do koronacji. Przez kolejne tygodnie królewskie zwłoki, w otoczeniu insygniów, palących się świec oraz pełniących wartę dworzan i grandmuszkieterów wystawione były do publicznego oglądania. W sierpniu 1733 roku królewskie zwłoki, razem ze szczątkami Jana III, Marii Kazimiery oraz ich wnuka Jana Stanisława, wyruszyły w ostatnią drogę do Krakowa, gdzie August II miał spocząć obok innych polskich królów w katedrze na Wawelu. Uroczysta procesja, zaplanowana w Warszawie na kilkugodzinną ceremonię, wyruszyła z dziedzińca Zamku Królewskiego, przez Krakowskie Przedmieście, obok Pałacu i Ogrodu Saskiego, aż do traktu krakowskiego i dalej do Krakowa. Był to starannie zaplanowany spektakl, gloryfikujący zmarłego władcę oraz uroczyste pożegnanie poddanych z monarchą. Uroczystości funeralne odbyły się 15 stycznia 1734 roku, w trakcie ceremonii koronacyjnych Augusta III. Ciało Augusta II zostało pochowane na Wawelu, serce – złożone w katakumbach Hofkirche w Dreźnie, zaś pozostałe wnętrzności w kościele kapucynów w Warszawie, gdzie znajdują się do dziś.
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
XV
Vivat Augustus III Rex Poloniae
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
Bezkrólewie 1733 roku i przebieg elekcji pokazały, jak niewielką popularnością wśród szlachty cieszył się nowy elektor Fryderyk August II oraz idea przedłużenia unii polsko-saskiej. Budowane przez Augusta II stronnictwo okazało się bezsilne, a intensywna akcja propagandowa nie przyniosła oczekiwanych efektów. Większość szlachty 12 września 1733 roku zagłosowała za Stanisławem Leszczyńskim. 5 października jednak nieliczni zwolennicy Fryderyka Augusta II w asyście wojsk rosyjskich przeprowadzili drugą elekcję i ogłosili go królem. Stanisław Leszczyński w obliczu przewagi militarnej przeciwnika wycofał się do Gdańska, by ostatecznie skapitulować w 1736 roku, podpisując akt abdykacji. 14 stycznia Fryderyk August II, wraz z licznym orszakiem wojska, przedstawicieli cechów i okolicznych mieszkańców, uroczyście wjechał do Krakowa. Następnego dnia, zgodnie z ceremoniałem, odbył się na Wawelu pogrzeb Augusta II oraz opóźniony o kilkadziesiąt lat pogrzeb króla Jana III. 17 stycznia 1734 roku miała miejsce koronacja Augusta III oraz Marii Józefy w katedrze wawelskiej.
Pietro Rotari (warsztat), Król Polski August III | ok. 1755/1756, Gemäldegalerie, Drezno
Pietro Rotari (warsztat), Maria Józefa, żona króla Augusta III | ok. 1755/1756, Gemäldegalerie, Drezno
Elektor pojawił się w świątyni w licznej asyście, ubrany w karacenę i fioletowy aksamitny paludament w złote kwiaty. Po ceremonii namaszczenia przebrał się w albę, dalmatykę i kapę. Następnie biskup wręczył mu jabłko i berło i założył na głowę koronę. Po ceremonii na zamku wawelskim, tak jak po koronacji Augusta II, wydana została uczta dla senatorów, ministrów i szlachty. Do późnego wieczora w mieście rozbrzmiewały dźwięki armat, trąb, kotłów i kapel, uświetniając uroczystości koronacyjne. 18 stycznia król odebrał przysięgę od władz miasta Krakowa. W czasie tej ceremonii ubrany był w strój polski, manifestując tym samym przywiązanie do polskiej tradycji.
XVI
August III
Louis de Silvèstre (z udziałem pracowni), Fryderyk August II (przyszły król Polski August III) | 1722–1733, Staatlichen Kunstsammlungen Dresden, Rüstkammer, Drezno
Młodość Augusta III upłynęła pod znakiem przygotowań do odgrywania wielkich życiowych ról – księcia elektora saskiego oraz, na co miał nadzieję jego ojciec, króla polskiego, a nawet cesarza rzymskiego. Najważniejszym elementem edukacji księcia było trwające osiem lat grand tour po Europie, w czasie którego w 1712 roku dokonał on otwierającej drogę do polskiej korony konwersji na katolicyzm. Fryderyk August II po śmierci ojca w 1733 roku jako elektor saski odziedziczył ogromną kolekcję dzieł sztuki, rzemiosła artystycznego, instrumentów naukowych, minerałów, aby wymienić tylko niektóre spośród nich. Wzbogacana przez całe panowanie Augusta III, eksponowana była w pawilonach Zwingeru, w Grünes Gewölbe, Pałacu Japońskim i Großer Garten. Najwięcej jednak uwagi władca poświęcał kolekcji malarstwa prezentowanej w przebudowanych stajniach elektorskich (1745). Stale powiększana stała się jedną z najważniejszych w Europie. Rozwijał się również mecenat architektoniczny Augusta III – Drezno zyskało nową dzielnicę Neustadt, skupiającą obiekty administracji państwowej. Trzy wojny śląskie, toczące się od 1740 roku, były początkiem kryzysu w Saksonii. Kulminacją stała się trzecia z nich – wojna siedmioletnia (1756–1763). Przyniosła ona klęskę zadaną Saksonii przez armię króla pruskiego Fryderyka II i tragiczną w skutkach kapitulację pod Pirną. Księstwo znalazło się pod okupacją i było intensywnie i rabunkowo eksploatowane. August III wraz z częścią dworu został zmuszony do wyjazdu do Warszawy. Przed stolicą Polski otworzyły się tym samym nowe możliwości i drogi rozwoju. Warszawa stała się nagle centrum politycznym w skali międzynarodowej. Za królem zjechali związani z dworem artyści, liczni muzycy, w tym wędrowne zespoły teatralne i baletowe, co przyczyniło się do kulturalnego rozkwitu miasta.
XVII
Epilog
W połowie 1763 roku stan zdrowia Augusta III znacznie się pogorszył. Wiadomość o postępie jego choroby zaalarmowała europejskie dwory. W Petersburgu Katarzyna II na wieść o chorobie Wettyna zwołała posiedzenie Rady Państwa, na którym ustalono, że na tronie zasiądzie „Piast”. Kandydatem prężnie działającego prorosyjskiego stronnictwa Czartoryskich, zwanego Familią, został stolnik litewski Stanisław Antoni Poniatowski, którego wybór na króla uważano w Rosji za politycznie dogodniejszy niż dopuszczenie do tej godności któregoś z synów Augusta III. 15 lutego 1763 roku w Hubertusburgu zawarto pokój kończący wojnę siedmioletnią, na mocy którego Saksonia powróciła w ręce Wettynów, co umożliwiło Augustowi powrót do Drezna po wieloletniej nieobecności. Przybywając do Drezna Wettyn zastał je zniszczone ostrzałem artyleryjskim i pogrążone w ruinie. 3 sierpnia miały miejsce obchody święta Orderu Orła Białego – w wyremontowanym teatrze wystawiono operę Johanna Adolfa Hassego. 5 października odbyła się próba generalna opery Leucippe, mającej uświetnić obchody trzydziestej rocznicy objęcia rządów w Rzeczypospolitej. Po porannej mszy August III poczuł się źle i pomimo zastosowania licznych zabiegów medycznych zmarł niespodziewanie o godzinie 17.37, w chwili gdy muzycy byli już gotowi do występu, a sale drezdeńskiego zamku zapełniły się przybyłymi na przedstawienie gośćmi. Śmierć Augusta III przerwała trwającą ponad sześćdziesiąr lat unię personalną między Rzecząpospolitą a Saksonią. Ciało króla miało zostać pochowane w Krakowie, na Wawelu, co ostatecznie nie nastąpiło – trumna spoczęła w Hofkirche w Dreźnie. Epilogiem polsko-saskiej unii personalnej, a jednocześnie swoistym renesansem tej idei było postanowienie Konstytucji 3 maja 1791 roku, uchwalone przez Sejm Wielki, znoszące wolną elekcję, wprowadzające dziedziczny tron i wskazujące wnuka Augusta III, Fryderyka Augusta Wettyna III jako następcę Stanisława Augusta na polskim tronie. Zapis ten świadczył o pozytywnym postrzeganiu panowania Wettynów przez członków patriotycznego obozu reform. Odrodzenie polsko-saskiej więzi, na mocy zapisów w konstytucji, nastąpiło 22 lipca 1807 roku, gdy Stanisław Małachowski przyjął w Dreźnie od Napoleona konstytucję nowo utworzonego księstwa. Na jego czele miał stanąć ten sam władca z dynastii Wettynów, o którym myśleli twórcy konstytucji, znany już jednak jako Fryderyk August I, król Saksonii.
Wystawa Splendor władzy. Wettynowie na tronie Rzeczypospolitej
Organizator: Muzeum Łazienki Królewskie
Okres trwania: 5 listopada 2021 – 27 lutego 2022
Wystawę przygotowali:
pomysłodawca wystawy: prof. Zbigniew Wawer
scenariusz kuratorstwo i produkcja: Maja Łagocka, Izabela Zychowicz
konsultanci merytoryczni: Dorota Juszczak, Jacek Kordel, Anna Saratowicz-Dudyńska
Materiał opracowany przez:
Muzeum Łazienki Królewskie
