„Za 200 lat, może więcej, może mniej, będą sławni, ponieważ zostali przeze mnie sportretowani. Kto dziś pamięta ludzi, których namalował Rembrandt? Ale to jego obrazy są nieśmiertelne (…)”¹.

Eliasz Kanarek jest artystą znanym i jednocześnie nieznanym. Znanym, ponieważ był współzałożycielem i członkiem Bractwa św. Łukasza – najwybitniejszej eklektycznej grupy malarzy dwudziestolecia międzywojennego, zakontraktowanej przez ówczesne władze do stworzenia siedmiu płócien przedstawiających kluczowe wydarzenia z historii Polski na Wystawę Światową w Nowym Jorku w latach 1939–1940. Jednocześnie nieznanym, ponieważ jego życie na emigracji w Stanach Zjednoczonych po 1939 roku nie zostało należycie zbadane i udokumentowane. Ponadto liczba dzieł z jego przedwojennej twórczości, które się zachowały, jest bardzo ograniczona. Losy większości są nieznane².

Eliasz Kanarek, Idylla, detal | 1932, Żydowski Instytut Historyczny

Eliasz Kanarek urodził się 21 czerwca 1901 roku w majątku rodzinnym w Skowierzynie koło Zaleszan w powiecie stalowowolskim jako syn Mojżesza i Klary³. Pochodził z zamożnej i wpływowej rodziny żydowskiej. Jego dziadek Rachmiel był właścicielem ziemskim, przedsiębiorcą i fabrykantem. Ojciec Mojżesz sprawował różne funkcje publiczne, m.in. był prezesem rady powiatowej PSL w Tarnobrzegu⁴. Eliasz w wieku dwunastu lat został wysłany na naukę malarstwa do Wiednia, a jako szesnastolatek rozpoczął edukację u Konrada Krzyżanowskiego⁵ – prawdopodobnie w jego prywatnej szkole otwartej w 1918 roku w Warszawie po powrocie malarza z Kijowa⁶.

Eliasz Kanarek, Idylla | 1932, Żydowski Instytut Historyczny

Eliasz Kanarek, Portret damy w futrzanej etoli | ok. 1932, kolekcja prywatna, źródło: Dom Aukcyjny DESA Unicum

Eliasz Kanarek, Portret Faith Domergue | ok. 1945–1949, kolekcja prywatna, źródło: Chairish.com

Konrad Krzyżanowski, zaliczany do najwybitniejszych reprezentantów sztuki Młodej Polski, był twórcą oryginalnego ekspresjonistycznego stylu i uchodził wówczas za autorytet w kwestii malowania portretów⁷. Po śmierci profesora w 1922 roku Kanarek wyruszył do Rzymu, a później do Paryża, by doskonalić swój warsztat⁸. Po powrocie z Francji, w 1923 roku, trafił do Szkoły Sztuk Pięknych (SSP) w Warszawie pod skrzydła Tadeusza Pruszkowskiego.

Pruszkowski był uczniem, ulubieńcem i asystentem Krzyżanowskiego w jego szkole przy ulicy Poznańskiej, a po śmierci mistrza, otrzymawszy tytuł profesora, przejął po nim katedrę⁹. Stał się postacią legendarną wśród polskiej bohemy artystycznej międzywojnia. Jego maniera malowania była efektowna, wirtuozowska i stylistycznie miała wiele wspólnego z brawurową fakturą prac alla prima jego mistrza. Jednocześnie pozostał obojętny na najnowsze tendencje w malarstwie napływające z Zachodu, gdzie furorę robiły nowe awangardowe trendy, takie jak m.in. impresjonizm¹⁰. Ideą, jakiej hołdował i którą promował wśród swoich studentów, była kultura malarska oparta na przyswojeniu i opanowaniu wzorców dawnych mistrzów oraz na perfekcyjnym warsztacie.

Eliasz Kanarek, Pejzaż z czółnem | 1927, Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym

Tadeusz Pruszkowski był również fenomenalnym pedagogiem oraz ekscentrycznym człowiekiem, który przylatywał na plenery do Kazimierza nad Wisłą swoją awionetką i wybudował tamże atelier w formie małego renesansowego zamku¹¹. To właśnie jego charyzma i niemal koleżeńskie podejście do studentów sprawiało, że cieszył się wśród nich tak ogromnym autorytetem. Utworzenie Bractwa św. Łukasza było swego rodzaju aktem sformalizowania luźnych, lecz bliskich koleżeńskich relacji łączących mistrza i grupę jego pierwszych uczniów w SSP.

Stanisław Kazimierz Ostrowski, Pomnik króla Jagiełły z Wystawy Światowej 1939/40, Central Park, fot. W. J. Krawczyk

Na Wystawę Światową w Nowym Jorku Bractwo przygotowało nie tylko cykl siedmiu obrazów – fascynujący przykład pracy zespołowej w historii sztuki polskiej, który dziś można podziwiać w warszawskim Muzeum Historii Polski. Poszczególne obrazy łukaszowców były również częścią ekspozycji w sekcji Sztuki w pawilonie polskim. Eliasz Kanarek miał natomiast duży wkład w stworzenie zarówno ekspozycji (malowidło ścienne), jak i materiałów promocyjnych do sekcji Lasy w tymże pawilonie, gdzie wraz z kartografem Tadeuszem Lipskim stworzył Mapę Lasów Polskich, a także narysował ilustracje do publikacji pod tytułem Mr. Pickwick in Timberland.

Eliasz Kanarek, fragment fryzu w sekcji Lasy w polskim pawilonie, Narodowe Archiwum Cyfrowe

W kwietniu 1938 roku „Echa Leśne” tak pisały o tej pracy:

„Rysunki Kanarka są mistrzowskie. Osoby z Klubu Pickwicka – a cóż dopiero on sam – mają swoisty rodzaj egzystencji. Są zupełnie realne, a zarazem zupełnie z bajki. Kanarek jednym małym szkicem trafia, wydobywa ich atmosferę, ich witalność tak szczególną, że możnaby pisać o nich całe studia”¹².

Artysta wraz z architektem i rysownikiem Stefanem Osieckim pracował również nad ulotką promocyjną dla sekcji Komunikacji, czyli mapą turystyczną Polski w humorystyczny sposób przedstawiającą perypetie dwutygodniowej podróży po kraju fikcyjnego Pana Brauna¹³. Otwarta 30 kwietnia 1939 roku wystawa podzielona była na dwa etapy. Pierwszy zakończył się tuż po wybuchu II wojny światowej, w październiku 1939 roku. Po napaści Rzeszy Niemieckiej na Polskę świat jutra promowany na Wystawie Światowej jako obraz pokoju i wolności obrócił się w koszmar¹⁴.

Eliasz Kanarek, Męczeństwo Polskich Dzieci, pocztówka z Wystawy Światowej | 1940, kolekcja prywatna

Pomimo problemów finansowych kraju w związku z sytuacją wojenną pawilon polski wznowił działalność w drugim etapie, tj. w maju 1940 roku¹⁵. Było to możliwe dzięki wsparciu finansowemu Polonii oraz przychodom generowanym przez polską restaurację działającą na targach. Wydarzenia wojenne spowodowały wzrost zainteresowania i tak wcześniej tłumnie odwiedzanym pawilonem, który komentowany był jako najsmutniejsze miejsce na całej wystawie¹⁶.

W pawilonie polskim można było zobaczyć nową ekspozycję pod tytułem The Republic of Poland. Exhibition. War Ruins!¹⁷, na której Polska „promowała się”, prezentując publiczności zbrodnie wojenne popełniane przez okupanta. Kanarek miał swój wkład w tę wystawę poprzez przygotowanie rysunków przedstawiających udrękę narodu polskiego, rozprowadzanych w formie pocztówek.

Artysta, który w obliczu wybuchu II wojny światowej zdecydował się pozostać w USA, znalazł się nieoczekiwanie w trudnej sytuacji budowania swojego życia i kariery od zera w obcym kraju, postawił więc na to, co robił najlepiej. Zajął się malowaniem portretów – początkowo tylko w Nowym Jorku, później rozszerzył zakres działalności na inne stany, a nawet za granicę USA¹⁸. Szczególną popularnością cieszyły się jego portrety dziecięce, za które wcześniej w Polsce z jednej strony był nagradzany¹⁹, a z drugiej – krytykowany. Zarzucano tym podobiznom, że były zbyt przesłodzone i sentymentalne²⁰.

Eliasz Kanarek, Ptasznik i kapelusznik | ok. 1940, kolekcja prywatna, źródło: Dom Aukcyjny Agra-Art

Kanarek zdecydował się na otwarcie studia w Waszyngtonie, gdzie jego prace bardzo szybko zdobyły uznanie wśród miejscowych elit²¹. Był zaangażowany również w pomoc wojenną, pracując dla Czerwonego Krzyża, a także udzielał lekcji malarstwa. Jego studentami byli m.in. John Farrar, cudowne dziecko waszyngtońskiej sceny artystycznej pochodzenia afroamerykańskiego²² oraz Casimir Gregory Stapko, portrecista i najsłynniejszy amerykański kopista dzieł sztuki²³. Współpracował także z dziennikiem “The Washington Times-Herald”, przez który wiosną 1945 roku został wydelegowany na inauguracyjną konferencję Organizacji Narodów Zjednoczonych w San Francisco do zrobienia rysunków dygnitarzy.

Eliasz Kanarek przy pracy nad portretem rodzinnym Roberta Merrilla | wrzesień 1959, kolekcja prywatna, © Central Press Association

Eliasz Kanarek, Portret rodzinny Marion i Roberta Merrillów z córką Lizanne, synem Davidem i pupilem | 1959, źródło: www.robertmerrill.org

To była jego pierwsza wizyta w Kalifornii, która okazała się kolejnym momentem przełomowym w życiu artysty, ponieważ po niej postanowił przeprowadzić się tam na stałe. W kontekście tej przeprowadzki i katapultowania się do ligi najznakomitszych ówczesnych portrecistów w USA jego przyjaźń z pianistą Arturem Rubinsteinem oraz znajomość z marszandem Francisem Taylorem miały kluczowe znaczenie.

Rubinsteinowie prowadzili w Los Angeles bardzo aktywne życie towarzyskie. Aniela i Artur podejmowali na imprezach w swojej rezydencji całą ówczesną śmietankę towarzyską Hollywood. Pani Rubinstein przyjaźniła się m.in. z księżną Monako Grace Kelly oraz aktorką Lauren Bacall²⁴. Pianista i jego żona znali Kanarka z czasów przedwojennych. Po wybuchu wojny, po tym jak sami przeprowadzili się do USA z Paryża, pomagali artyście w zdobywaniu zleceń poprzez swoje elitarne znajomości²⁵. Kanarek namalował dla rodziny Rubinsteinów wiele portretów, a także tryptyk przedstawiający ważne momenty z jej życia. Prezentacja obrazu w nowym domu w Beverly Hills latem 1948 roku była komentowana w prasie amerykańskiej²⁶. Tryptyk i inne prace artysty można dziś zobaczyć w Galerii Muzyki Artura Rubinsteina w Muzeum Miasta Łodzi.

Elizabeth Taylor z portretem autorstwa Eliasza Kanarka z filmu Wielka Nagroda | grudzień 1944, © All Star Picture Library, źródło: Alamy

Na przełomie maja i czerwca 1946 roku miała miejsce wystawa prac portretowych Kanarka w galerii Francisa Taylora w Hotelu Beverly Hills²⁷. Taylor był nie tylko marszandem. Przede wszystkim był ojcem jednej z najsłynniejszych córek Hollywood, Elizabeth Taylor. Magazyn “Beverly Hills Script” donosił o:

„interesującej eklektycznej kolekcji portretów sławnych dzieci, olśniewających gwiazd kina, czarujących bywalczyń salonów, psów, zamyślonych kompozytorów, afroamerykańskich chłopców, sędziów Sądu Najwyższego i felietonistów/ek z pasją”²⁸.

Eliasz Kanarek, Portret George’a C. Marshalla | ok. 1950, National Portrait Gallery, Waszyngton

Faktycznie lista osobistości świata kultury, polityki i biznesu, które Kanarek sportretował, jest długa. Oprócz rodziny Rubinsteinów artysta uwiecznił m.in. aktorki: Elizabeth Taylor, Gene Tierney, Carroll Baker, Faith Domergue, June Duprez, Greer Garson, Karin Falencki, tancerkę Polę Nireńską, felietonistę Igora Cassiniego, sędziów Sądu Najwyższego Franka Murphy’ego i Williama O. Douglasa, generała George’a C. Marshalla, sekretarza stanu Deana Achesona, a także rodziny śpiewaka operowego Roberta Merrilla oraz magnata finansowego Laurance’a Rockefellera. Artysta znany jest w Stanach Zjednoczonych przede wszystkim jako portrecista. Zresztą tak też reklamował się w “New York Timesie” w latach 50.²⁹. Oprócz tego tworzył używając innych technik niż olej na płótnie, tj. akwareli, enkaustyki, drzeworytu, a także rzeźbił.

Eliasz Kanarek, Dziewczyna z kanarkami | lata 50. XX wieku, kolekcja prywatna

Eliasz Kanarek, Róże i maski | 1956, kolekcja prywatna, źródło: Dom Aukcyjny Agra-Art

Po intensywnym czasie pracy w Kalifornii artysta osiedlił się w Scottsville w stanie Wirginia, gdzie spędził ostatnie lata życia i zmarł w maju 1969 roku. Jego żoną w latach 1957–1960 była Maria Zofia Pininska, wdowa po Julianie Marymoncie³⁰ – legendarnym dyrektorze administracyjnym Teatru Ateneum w Warszawie, którego Kanarek znał z czasów przedwojennych, a nawet sportretował go w 1937 roku.

W Scottsville znajduje się małe lokalne muzeum, w którym można podziwiać obraz przekazany przez rodzinę artysty, przedstawiający trzech rozbitków i mewę z niesamowitą historią w tle…³¹

Eliasz Kanarek przy pracy nad portretem Williama O. Douglasa | styczeń 1964, kolekcja prywatna, © Associated Press

Ogromne podziękowania dla Frick Art Research Library w Nowym Jorku, Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej, Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli oraz Czesława Czaplińskiego za udostępnienie materiałów pomocnych w napisaniu tego eseju.

Bibliografia:
1. Bolek F., Who’s Who in Polish America, A biographical directory of Polish – American leaders and distinguished Poles resident in the Americas, Nowy Jork 1943.
2. Czapliński C., Kolekcje sztuki polskiej w Ameryce, Warszawa 2005.
3. Drexlerowa A.M., Olszewski A.K., Polish Participation in World Exhibitions 1851–2005, Warszawa 2008.
4. Jordanowski S., Vademecum malarstwa polskiego w USA, Wrocław 1996.
5. Katalog Wystawy Bractwa św. Łukasza, Przewodnik nr 130, Warszawa 1938.
6. Katalog oficjalny działu polskiego na Międzynarodowej Wystawie w Nowym Jorku, Warszawa 1939.
7. Katalog wystawy pt. Polish Paintings: A Loan Exhibition, June 1st to July 1st 1945, red. B. Mastai, wstęp W.R. Valentiner, A.M. Jozefczyk, B. Mastai, Detroit 1945.
8. Katalog wystawy pt. Malarze z kręgu Tadeusza Pruszkowskiego: Bractwo św. Łukasza, Szkoła Warszawska, Loża Wolnomalarska, Grupa Czwarta, wstęp prof. dr S. Lorentz, Warszawa 1978.
9. Wiśniewski J., Roźmiarek B., Oryginał Mapy Lasów Polskich Eliasza Kanarka i Tadeusza Lipskiego w zbiorach Muzeum Leśnictwa OKL w Gołuchowie, „Studia i Materiały Ośrodka Kultury Leśnej”, nr 6, 2007.
10. Wytrwal J. A., Poles in American History and Tradition, Detroit 1969.

• Info
• Lista artykułów

» Weronika J. Krawczyk

Absolwentka studiów magisterskich Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz University of Reading w Wielkiej Brytanii. Na co dzień pracuje w sektorze finansowym w Nowym Jorku. Po godzinach pasjonuje się modą i sztuką. Swoją wiedzę i preferencje dotyczące tej ostatniej wykształciła odwiedzając muzea i galerie sztuki w Europie i Ameryce Północnej, a także bywając na licznych nowojorskich targach sztuki. W kręgu jej zainteresowań szczególne miejsce zajmuje twórczość artystów/ek polskich i austriackich pochodzenia żydowskiego.

• Eliasz Kanarek i jego amerykański sen - 11 sierpnia 2025