Rosyjscy kolekcjonerzy i ich warte miliardy kolekcje sztuki

Siergiej Szczukin, źródło: Fondation Louis Vuitton

Będzie to historia o dwóch rosyjskich przemysłowcach, którzy pałali tak ogromną miłością do sztuki, że z prywatnych pieniędzy stworzyli potężne kolekcje na skalę światową, o których w Polsce rzadko się jednak wspomina. Pierwszy z nich, Siergiej Szczukin (pan po prawej), dorobił się na handlu tkaninami, drugi natomiast – Iwan Morozow (pan z lewej), był właścicielem zakładów tekstylnych. Obaj nabywali dzieła nowoczesnej sztuki francuskiej i zaszczepiali nowe trendy w Rosji.

Siergiej Iwanowicz Szczukin (1854–1936) ukończył studia na Akademii Handlowej w Niemczech i w 1890 roku stanął na czele rodzinnego biznesu Iwan Szczukin i synowie. Ten utalentowany i energiczny przedsiębiorca znany był ze swojego uporu w transakcjach handlowych, co pozwoliło mu szybko powiększyć swoją fortunę. Chociaż seplenił i był z natury nieśmiały, uwielbiał otaczać się artystami, w jego domu zawsze mile widziani byli malarze, muzycy, aktorzy. Swoją słynną kolekcję Szczukin zapoczątkował w latach 90. XIX w., kiedy zainteresował się nowoczesnym malarstwem zachodnim. Podróże biznesowe sprawiały, że często bywał w Paryżu, i podczas jednej z wizyt nabył pracę francuskiego impresjonisty Claude’a Moneta Bzy w słońcu. Pierwszy obraz Moneta, który pojawił się w Rosji, zrobił wielkie wrażenie na koneserach oraz moskiewskich malarzach. Szeroka opinia publiczna, nie tylko w Rosji, ale także w ojczyźnie impresjonizmu  – Francji, nie rozumiała lub nie chciała rozumieć takiego malarstwa.

Dmitry Melnikov, Portret Szczukina | 1915, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina, Moskwa

Szczukina to jednak nie zrażało, posiadając szczególną intuicję, wyczuwał, jaką rolę odegrają impresjoniści w historii sztuki. Wkrótce w kolekcji rosyjskiego mecenasa sztuki pojawiły się płótna będące obecnie klasyką: Portret Jeanne Samari i Dziewczyny w czerni Auguste’a Renoira, Stóg siana i Bulwar Kapucynów namalowany przez Claude’a Moneta, a także malarstwo Camille’a Pissarro czy Edgara Degasa.

W latach 1903–1904 Szczukin zaczął kolekcjonować dzieła Paula Cézanne’a, Paula Gauguina, Vincenta van Gogha i Pabla Picassa, które przyciągnęły kolekcjonera swoją wyjątkowością. Miał ciekawą receptę na wybieranie dzieł, mawiał: „Jeśli po obejrzeniu obrazu czujesz szok – kup go”.

Z twórczością Henriego Matisse’a Szczukin pierwszy raz zetknął się w 1905 roku na wystawie w Paryżu i od tego czasu niezmiennie kupował jego obrazy. W 1910 roku Matisse wykonał dwa obrazy dużego formatu do rezydencji Szczukina: Muzyka i Taniec. Aby oswoić się z tymi ogromnymi płótnami i ich radykalną prostotą, Szczukin w samotności zamknął się z nimi w swojej rezydencji na kilka tygodni. Wielu jego gości reagowało na te ostatnie zakupy z konsternacją. Szczukin żartobliwie mówił: „Wariat to namalował, a szaleniec to kupił”.

W 1911 roku Matisse odwiedził swojego dobroczyńcę Szczukina w Moskwie. Podczas podróży malarz zetknął się z rosyjskimi ikonami, co miało ogromny wpływ na jego przyszłe prace. Matisse powiedział: „Spędziłem 10 lat w poszukiwaniu tego, co wasi artyści odkryli już w XIV wieku. To nie wy powinniście przyjeżdżać do nas na studia, to my musimy się uczyć od was”. Dzięki wsparciu Szczukina Matisse mógł swobodnie dążyć do realizacji jeszcze większych wyzwań artystycznych, zaś to przez Matisse’a Szczukin poznał Pabla Picassa, który stał się największym mistrzem w jego kolekcji. Na początku I wojny światowej w 1914 roku Szczukin posiadał największą kolekcję Picassa na świecie. 51 obrazów pokrywało ściany całego pokoju aż po sufit.

W 1908 roku Szczukin sporządził testament, zgodnie z którym cała jego bogata kolekcja przechodziła na własność miasta. Widać, że podchodził do gromadzenia dzieł sztuki jak do misji szerzenia kultury. Od 1909 roku do wybuchu I wojny światowej Szczukin raz w tygodniu udostępniał swoją kolekcję publiczności. W 1918 roku po rewolucji podjęto decyzję o przekształceniu jego rezydencji w Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Byłemu właścicielowi pozwolono osiedlić się na portierni. Według domu aukcyjnego Sotheby’s wartość całej kolekcji Sergieja Szczukina w 2012 roku wyniosła 8,5 mld dolarów.

Wnętrza domu Szczukina, wraz z jego kolekcją:

Dom Szczukina, źródło: Fondation Louis Vuitton

Sala Matisse’a w domu Siergieja Szczukina, źródło: Fondation Louis Vuitton, Paryż

Sala Picassa w posiadłości Szczukina | 1914, fot. Parver Orlov, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina, Moskwa

Dom Szczukina, źródło: Fondation Louis Vuitton

Zapewne jego kolekcja nie osiągnęłaby takich rozmiarów, gdyby nie rywalizacja z drugim rosyjskim kolekcjonerem tamtych czasów – Iwanem Abramowiczem Morozowem, a prywatnie przyjacielem Szczukina.

Valentin Serov, Portret Ivana Morozova | 1910, Galeria Trietiakowska, Moskwa

Iwan Abramowicz Morozow (1871–1921) ukończył studia na Politechnice w Zurychu (Szwajcaria) i po powrocie do Rosji dołączył do zarządzania przedsiębiorstwem rodzinnym – Twerską Manufakturą Wyrobów Papierniczych. Jego starszy brat, Michaił Abramowicz Morozow, przemysłowiec, zgromadził dużą kolekcję malarstwa rosyjskich artystów, w jego zbiorach znaleźli się: Izaak Lewitan, Wasilij Surikow, Walentin Sierow, Konstantin Korowin czy Wiktor Wasnetsow. Pasjonował się on również sztuką zachodnioeuropejską. Po jego śmierci w 1903 roku Iwan Morozow kontynuował dzieło brata, kolekcjonując prace młodych rosyjskich malarzy, a w 1907 roku zaczął kupować sztukę francuską do nowo odbudowanej willi. Stopniowo kolekcja była uzupełniana dziełami francuskich impresjonistów. Silny wpływ na Morozowa miał jego przyjaciel Siergiej Szczukin.

Morozow w sposób bardzo dokładny i przemyślany podchodził do komponowania swojej kolekcji. Uwielbiał Pierre’a Bonnarda – jego kolekcja zawiera ponad trzydzieści dzieł tego malarza. Maurice’owi Denisowi zlecił szereg prac przy dekoracji sali koncertowej w swojej rezydencji w Moskwie. Po tym jak Szczukin zapoznał Morozowa z Matissem, jego kolekcję uzupełniły trzy pejzaże, które artysta stworzył w czasie podróży do Afryki. Wkrótce Morozowa zainteresowały jaskrawe obrazy Gauguina, malowane na Tahiti (Krajobraz z pawiem, Kobieta trzymająca owoc, Wspaniałe źródło). Później w jego rezydencji pojawiło się też malarstwo van Gogha (Pejzaż w Auvers po deszczu, Czerwona winnica, Spacer więźniów). Morozow również planował przekazać swoją kolekcję miastu. Według oceny Sotheby’s na 2012 r. wartość kolekcji Morozova wynosi 5 mld dolarów.

Po rewolucji październikowej z 1917 roku obie kolekcje zostały skonfiskowane przez państwo. W 1930 roku kolekcje zostały podzielone pomiędzy Muzeum Puszkina w Moskwie i Ermitaż. Jednak wkrótce zniknęły w przechowalniach muzeów, gdyż polityka kulturalna Stalina nie pochwalała tego „zdegenerowanego” malarstwa europejskiego. Dopiero w latach 60 XX wieku stopniowo zaczęły być udostępniane ponownie. Dzięki wyczuciu tych dwóch prywatnych kolekcjonerów oba muzea mogą się pochwalić zbiorami niezwykłej klasy z okresu, kiedy sztuka współczesna dopiero się rodziła.