Kolor mnie posiadł – o życiu i sztuce Paula Klee

Serdecznie dziękujemy Zentrum Paul Klee w Bernie
za udostępnienie zdjęć archiwalnych do tekstu. 

Skromny, niepewny siebie, często wycofany. Bliski przyjaciel Wassilego Kandinskiego, zdaje się, że w historii sztuki wciąż pozostający w jego cieniu. Wielki miłośnik kotów, które były dla niego nie tylko towarzyszami codzienności, lecz także inspiracją artystyczną. Dotknięty śmiertelną, nieuleczalną chorobą, wraz z postępem której jeszcze bardziej izolował się od świata. Jednocześnie buntownik, odważny eksperymentator i pionier sztuki nowoczesnej. Paul Klee – artysta wyjątkowy tak, jak jego twórczość, do dziś niedająca się zamknąć w ramach jednego konkretnego stylu.

Hugo Erfurth, Portret Paula Klee | 1922, Musée National d’Art Moderne, Centre Pompidou, Paryż

Paul Klee, Senecio (Wkrótce starzec) | 1922, Kunstmuseum Basel, Bazylea

Muzyk z konieczności, malarz z wyboru

Paul Klee, fot. M. Vollenweider | 1892, Zentrum Paul Klee, Berno

Urodził się w Szwajcarii w 1879 roku jako syn niemieckiego nauczyciela muzyki i szwajcarskiej śpiewaczki. Od dziecka wykazywał duży talent muzyczny i w tym kierunku był też kształcony. Już jako jedenastolatek otrzymał posadę skrzypka w Berneńskim Stowarzyszeniu Muzycznym.

Początkowo nie inwestował zbyt wiele czasu ani energii w rozwijanie swoich pozostałych talentów – plastycznego i literackiego – aby zgodnie z życzeniem rodziców poświęcić swoje życie muzyce. Bunt przeciwko narzuconej drodze zawodowej oraz coraz większa pasja do sztuk wizualnych rozpaliły młodego Paula, gdy zbliżał się do osiągnięcia pełnoletniości. W 1898 roku, mimo niezadowolenia ojca i matki, rozpoczął studia plastyczne w monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Kwintet z Paulem Klee w pracowni malarza Heinricha Knirra | 1930, Fundación Juan March, Madryt

Rysował doskonale, jednak nie miał akademickiego wyczucia koloru i tematu. Od początku chciał malować inaczej. Poza tym studenckie życie, zamiast nauki, wypełniały mu przede wszystkim imprezy i romanse z kobietami z niższych sfer. Z jedną z nich doczekał się nawet nieślubnego syna, który zmarł zaledwie kilkanaście dni po urodzeniu w 1900 roku.

Paul Klee, Port Róży | 1925, Zentrum Paul Klee, Bern

Krótko po otrzymaniu dyplomu wyruszył z przyjacielem – rzeźbiarzem Hermannem Hallerem – w prawie siedmiomiesięczną podróż po Włoszech. Była to pierwsza z trzech przełomowych dla jego twórczości wypraw, jakie odbył w swoim życiu. Między innymi w Rzymie, Mediolanie, Florencji, Pompejach, Genui i Neapolu badał spuściznę antyku i dzieła mistrzów renesansu. W maju 1902 roku wrócił zaniepokojony – bał się, że nigdy nie będzie wystarczająco dobry, a jednocześnie utwierdzał się w przekonaniu, że malarstwo akademickie nie jest dla niego. W Bernie na powrót zamieszkał z rodzicami, zarabiał na życie, grając na skrzypcach w orkiestrze symfonicznej oraz pisząc recenzje koncertów. Trochę eksperymentował z akwafortami, rytowaniem i rysunkiem na szkle, jednak niczego nie pokazywał publicznie.

Paul Klee, Panna (sen) | 1903, Zentrum Paul Klee, Berno

Dopiero latem 1906 roku Secesja Monachijska po raz pierwszy wystawiła cykl jego prac zatytułowanych Inwencje. Przez pierwsze piętnaście lat swojej działalności artystycznej Klee był przede wszystkim rysownikiem. Najwcześniejszy okres jego twórczości, który kończy się około roku 1910, jest niejednorodny. To indywidualne poszukiwania środków własnego wyrazu na drodze od stylu czysto rysunkowego, karykatury i szkiców z natury aż po pierwsze zachowawcze eksperymenty z kolorem i światłocieniem.

Paul Klee, Komik (Wynalazek 4) | 1904, Solomon R. Guggenheim Museum, Nowy Jork

Tunezyjska rewolucja

Paul Klee i Lily Klee-Stumpf po ślubie cywilnym | 1906, Zentrum Paul Klee, Berno

Także w 1906 roku Klee ożenił się z pianistką Lily Stumpf i wraz z nią zamieszkał na przedmieściach Monachium. Rok później na świat przyszedł ich syn Felix (w przyszłości on również zostanie malarzem i historykiem sztuki). W tym czasie Paul dzielił swój czas między pracę artystyczną (bez powodzenia próbował zostać ilustratorem czasopism) i obowiązki domowe – przede wszystkim zajmowaniem się dzieckiem, gdy Lily koncertowała lub udzielała lekcji gry na pianinie.

Pierwszym dużym sukcesem artystycznym Paula była indywidualna wystawa otwarta w 1910 roku w Bernie, a następnie pokazywana także w Bazylei i Winterthurze. Po jej zakończeniu artysta postanowił sporządzić katalog wszystkich swoich dotychczasowych dzieł, łącznie z osiemnastoma wyselekcjonowanymi pracami z okresu dzieciństwa. Regularne katalogowanie swojego dorobku stanie się jego nawykiem, którego nie pozbędzie się już do końca życia.

Felix, Paul i Mathilde Klee, fot. Helene Mieth | 1922, Zentrum Paul Klee, Berno

Paul Klee, Tańczący na linie | 1923, Muzeum Narodowe w Warszawie

Rok 1911 obfitował w niezwykle ważne dla Paula spotkania. Najpierw poznał Alfreda Kubina, który stał się nie tylko jego przyjacielem i pierwszym kolekcjonerem, ale także swoistym menadżerem. To dzięki niemu Klee dostał m.in. kontrakt na zilustrowanie nowego wydania powiastki filozoficznej Woltera pt. Kandyd, czyli optymizm. Jesienią tego samego roku poznał w Monachium Wassilego Kandinskiego i Augusta Mackego. Ten pierwszy został jego współpracownikiem, kompanem i najlepszym przyjacielem na długie lata.

Ponadto znajomość ta błyskawicznie zaowocowała włączeniem artysty do słynnego ugrupowania Der Blaue Reiter (pol. Niebieski Jeździec), w której niemal natychmiast stał się centralną i najważniejszą postacią. Grupa otworzyła Paula na nowoczesne podejście do koloru i jeszcze bardziej rozwinęła jego zainteresowanie sztuką dziecięcą i prymitywną jako ideału twórczości artystycznej. Ogromny wpływ miał na niego także Paryż, który odwiedził dwukrotnie w 1912 roku. Radykalnie nowoczesna sztuka kubistów i fowistów oraz wczesne zwiastuny abstrakcji, z jakimi się tam zetknął, zainspirowały go do własnych poszukiwań, zwłaszcza w kwestii koloru. W ten sposób powstały pierwsze blade akwarele nieśmiało zapowiadające nadchodzący wielkimi krokami przełom w twórczości Klee.

Paul Klee, Trzy domy | 1922, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Wiosną 1914 roku wraz z Augustem Mackem i Louisem Moillietem wyjechał na dwa tygodnie do Tunisu. Ta krótka wyprawa bardziej niż turystyczną wycieczką okazała się podróżą duchową otwierającą potężną rewolucję. Najpierw największe wrażenie zrobiło na nim tamtejsze światło, a następnie koloryt.

August Macke i Paul Klee przed meczetem w Tunezji | 1914, Zentrum Paul Klee, Bern, źródło: Gettyimages.com

To właśnie wtedy w swoim dzienniku, który prowadził bez przerwy od 1897 do 1918 roku, zanotował słynne zdanie:

„Kolor mnie posiadł. Nie muszę się za nim uganiać. Posiadł mnie na zawsze, wiem to. Oto sens szczęśliwej godziny: ja i kolor to jedno. Jestem malarzem”¹.

Zaraz po powrocie Klee namalował swój pierwszy czysto abstrakcyjny obraz W stylu Kairouan. Ten okres w jego twórczości określa się mianem mistyczno-abstrakcyjnego. Dzieła charakteryzują się silnym światłem i kolorystyką zaczerpniętą z krajobrazów północnoafrykańskich wsi. Lekko kubizujące formy przywodzą na myśl twórczość Paula Cézanne’a i Roberta Delaunaya.

Paul Klee, W stylu Kairouan | 1914, Zentrum Paul Klee, Berno

Chociaż Klee nigdy tak naprawdę nie zrezygnował całkowicie z figuratywności, choćby szczątkowej, to wyraźnie widoczny jest tu skręt jego malarstwa w stronę abstrakcji (swoje melancholijne prace powstałe na początku wojny zwykł nazywać abstrakcją „krystaliczną”). Pod koniec tej fazy, około roku 1919, stopniowo zaczyna ujawniać zainteresowanie symbolizmem i surrealizmem.

Paul Klee, Ogrody świątynne | 1920, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Zanim to jednak nastąpi, niespełna dwa miesiące po powrocie Klee z Tunisu w Europie wybucha I wojna światowa. Paul ze względu na swoje niemieckie obywatelstwo zostaje powołany do wojska pruskiego. Od początku nie podziela wojennego entuzjazmu powszechnego wówczas w artystyczno-intelektualnych kręgach. Negatywne nastawienie potęguje się jeszcze bardziej, gdy w walkach giną kolejno dwaj jego przyjaciele: August Macke i Franz Marc. Sam Klee na froncie był bardzo krótko. Uchronił go przed tym talent plastyczny, dzięki któremu szybko został skierowany do prac przy lakierowaniu samolotów i malowaniu na nich kamuflażu.

Paul Klee, Białe kwiaty w ogrodzie | 1920, Solomon R. Guggenheim Museum, Nowy Jork

Paul Klee, Miasto wież | 1916, Philadelphia Museum of Art, Filadelfia

Następnie przeniesiono go do szkoły lotniczej, gdzie do końca wojny pracował jako urzędnik skarbowy. Zajęcie to pozwoliło mu na w miarę spokojne kontynuowanie kariery artystycznej. Malował w zasadzie przez całą wojnę, co więcej – to w trakcie jej trwania odniósł pierwszy komercyjny sukces. Jego abstrakcje pokazywane na dwóch dużych wystawach w galerii Der Sturm w Berlinie sprzedawały się doskonale, a krytyka była niezwykle przychylna, nazywając Klee najlepszym spośród młodych niemieckich artystów.

Paul Klee, Rytmy czerwono-zielone i fioletowo-żółte | 1920, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Paul Klee, Omega 5 (Pułapki) | 1927, Museo Nacional Thyssen-Bornemisza, Madryt

Paul Klee, Ogród różany | 1920, Städtische Galerie im Lenbachhaus und Kunstbau, Monachium

Paul Klee, W obecnych sześciu progach | 1929, Guggenheim, Nowy Jork

Między Bauhausem a surrealizmem

Paul Klee | 1927, fot. Hugo Erfurth, Museum für Kunst und Gewerbe, Hamburg

Po wojnie Klee otrzymał od Waltera Gropiusa propozycję objęcia posady w słynnej szkole artystyczno-rzemieślniczej Bauhaus w Weimarze. Od stycznia 1921 roku prowadził wykłady z teorii formy i wzornictwa oraz popołudniowe warsztaty introligatorskie, witrażowe i z malarstwa ściennego, a rok później także warsztat metalurgiczny.

W tamtym czasie najmłodszym studentem Bauhausu był jego czternastoletni syn Felix. To dzięki protekcji Paula w szkole zatrudniono także Kandinskiego, który szybko stał się jednym z głównych filarów uczelni. Początkowo Klee był zadowolony z pracy w szkole. Jego stanowisko zmusiło go do uporządkowania towarzyszących mu od wielu lat myśli teoretycznych na temat sztuki. W efekcie rozważania, które dotąd miały półprywatny charakter, zapisywane w pamiętnikach i listach do żony, zostały opublikowane w kilku naukowych rozprawach.

Strona z zeszytu Paula Klee podczas pracy w Bauhausie, źródło: Openculture.com

Ponadto Bauhaus zapewniał artyście prestiż i przywileje szanowanego profesora oraz wygody życia wyższej klasy średniej – dobrą pensję, prywatne studio i duży dom zaprojektowany przez Gropiusa. Klee to wszystko bardzo odpowiadało, jednak z biegiem lat odczuwana przez niego presja była coraz większa, a obowiązków przybywało. Dodatkowo kryzys finansowy w Bauhausie pod koniec lat 20. wywołał sporo wewnętrznych konfliktów. Artysta jako jedyny z kadry, niesolidarnie, odmówił obniżenia swojej pensji. Coraz trudniej było mu także godzić własną wizję sztuki z ideałami uczelni.

Paul Klee w pracowni w Bauhausie w Weimarze | 1924, Zentrum Paul Klee, Berno

Paul Klee, Złota rybka | 1925, Hamburger Kunsthalle, Hamburg

Paul Klee, Magia ryb | 1925, Philadelphia Museum of Art, Filadelfia

W kwietniu 1931 roku postanowił ostatecznie odejść, aby w pełni oddać się pracy wykładowcy na Akademii Sztuk Pięknych w Düsseldorfie. Jednak to w czasach Bauhausu osiągał największe sukcesy: był członkiem Die Blaue Vier (pol. Niebieskiej Czwórki) – zrzeszenia artystów, którzy pod protekcją Galki Scheyer propagowali swoją twórczość w USA; miał także pierwsze indywidualne wystawy w Paryżu, które zapewniły mu ogromne uznanie wśród francuskich surrealistów. Z jednej strony jego morfologiczne i kosmogoniczne przedstawienia kierowały go w sposób oczywisty ku środowisku Bretona, z drugiej wciąż miał w Europie silną pozycję słynnego abstrakcjonisty.

W tamtym czasie był u szczytu kariery. Intensywnie rozwijał technikę akwareli, aby osiągnąć perfekcję w ukazywaniu subtelnych niuansów tonalnych. Udoskonalał też autorską technikę dekalkomanii (przecierania), a następnie eksperymentował z pointylizmem, czego przykładem może być mozaikowy w kompozycji i uznawany za arcydzieło jego obraz Ad Parnassum (1932).

Paul Klee, Ad Parnassum | 1932, Kunstmuseum, Bern

Zaprojektował też wtedy pięćdziesiąt wyjątkowych i oryginalnych kukiełek, które pierwotnie miały być obiektami prywatnymi, tworzonymi dla syna, jednak po czasie zostały wykorzystane również w pracy artystycznej w Bauhausie.

Paul Klee i Wassily Kandinsky w Dessau | 1929, Musée National d’Art Moderne, Centre Pompidou, Paryż

Fee Meisel, Paul Klee z żoną Lily i ich kotem Bimbo na balkonie w mieszkaniu w Bernie | 1935, Zentrum Paul Klee, Berno

W 1933 roku do władzy w Niemczech doszło NSDAP. Klee jako malarz nowoczesny, o silnie lewicowych poglądach, otwarcie atakujący reżim Hitlera, automatycznie stał się wrogiem publicznym. Niemal natychmiast został zwolniony z akademickiej posady w Düsseldorfie, jego dom był kilkukrotnie przeszukiwany przez Gestapo, wiele prac skonfiskowano i zniszczono, a on jako czołowy przedstawiciel „sztuki zdegenerowanej” stał się artystą najczęściej atakowanym w prawicowej prasie. Nie wytrzymując coraz większej nagonki, w grudniu tego samego roku powrócił wraz z rodziną do Szwajcarii, gdzie wciąż mieszkali jego rodzice. W pierwszych latach pobytu nasilił się u niego kryzys twórczy. Malarz, tworzący dotąd nawet ponad 500 prac rocznie, teraz znacznie ograniczył artystyczną produkcję.

Dodatkowo jesienią 1935 roku ujawniły się u niego ciężkie objawy rzadkiej i nieuleczalnej choroby, którą po pewnym czasie zdiagnozowano jako sklerodermię (zwaną też twardziną układową). W wyniku choroby w organizmie dochodzi do silnego zwłóknienia i zesztywnienia tkanki łącznej skóry, narządów wewnętrznych oraz naczyń krwionośnych.

Ostatnie lata

Klee cierpiał z powodu ogromnego bólu. Miewał okresy, gdy nie był w stanie poruszać palcami dłoni. Z powodu stwardnienia przełyku praktycznie nie jadł. Liczne zmiany na narządach wewnętrznych stopniowo pogarszały jego ogólny stan zdrowia, a widoczne objawy skórne dodatkowo spowodowały niemal całkowitą izolację artysty od świata. W 1936 roku choroba niemal całkowicie uniemożliwiła mu tworzenie (w katalogu z tego czasu widnieje zaledwie dwadzieścia pięć obrazów), jednak rok później jego kondycja poprawiła się na tyle, że Klee w ciągu ostatnich około trzydziestu sześciu miesięcy życia stworzył ponad 2000 prac, ustanawiając jednocześnie ostatnią fazę swojej twórczości najbardziej płodną w całej karierze.

Paul Klee, Nowa harmonia | 1936, Guggenheim, Nowy Jork

Paul Klee, Kot i ptak | 1928, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Paul Klee, Czerwony balon | 1922, Solomon R. Guggenheim Museum, Nowy Jork

Paul Klee, Horyzont, zenit i atmosfera | 1925, Guggenheim, Nowy Jork

Ból i wizja nieuchronności śmierci spowodowały zmiany w stylu artysty. Kompozycje stały się dużo bardziej uproszczone i mniej wyrafinowane. Dotąd lekka i wyrazista kreska przybrała bardziej graficzną formę. Pojawiły się liczne odniesienia do zapisów nutowych, alfabetu arabskiego i prehistorycznego malarstwa naskalnego. Kolorystyka została stłumiona, sprowadzona do tonacji ponurych lub wręcz złowieszczych, jak na przykład na ostatnim namalowanym przez niego obrazie Śmierć i ogień (1940).

Paul Klee, Śmierć i ogień | 1940, Zentrum Paul Klee, Berno

Paul Klee, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Chociaż Paul żył w odosobnieniu, w jego domu w Bernie zdążyli go jeszcze po raz ostatni odwiedzić Kandinsky, Picasso i Braque. Spotkania te nie pozostały bez wpływu na sztukę Klee. Przyczyniły się również do zorganizowania jego ostatniej indywidualnej wystawy, która odbyła się w lutym 1940 roku w Zurychu. Prasa nie była jednak przychylna. Zamiast dotychczasowych zachwytów pojawiły się plotki nie tylko na temat jego fizycznego stanu zdrowia, ale przede wszystkim kondycji psychicznej. Paul Klee zmarł 29 czerwca 1940 roku w szwajcarskim Muralto, gdzie przebywał na kuracji w sanatorium.

Dziś jego spuściznę stanowi ponad 9000 zachowanych dzieł, które należą zarówno do wielu prywatnych kolekcjonerów, jak i najznamienitszych muzeów na świecie (m.in. w San Francisco, Nowym Jorku, Paryżu, Bernie, Wiedniu, Berlinie). Dwie instytucje, które zgromadziły największą kolekcję jego prac, a także pamiątek, przedmiotów osobistych, rękopisów i fotografii, to Archiwum Paula Klee działające od 1995 roku przy Uniwersytecie Friedricha Schillera w Jenie w Niemczech (prawie 700 obiektów) oraz wybudowane w 2005 roku Centrum Paula Klee w Bernie, które przechowuje około 40 procent całego zachowanego dorobku artysty. Ze względu na ogromne zbiory i ograniczoną przestrzeń wystawienniczą ekspozycja zmieniana jest rotacyjnie co pół roku.

Paul Klee, Teatr botaniczny | 1934, Städtische Galerie im Lenbachhaus und Kunstbau, Monachium

Klee jest jednym z najważniejszych artystów w historii sztuki współczesnej. Jego eksperymentatorstwo, wszechstronność, nowatorskie podejście oraz niesamowita wyobraźnia inspirowały i do dziś inspirują nie tylko plastyków, lecz także architektów, grafików, twórców audiowizualnych, pisarzy i muzyków, którzy za swoje motto przyjmują słowa artysty o tym, że sztuka nie odtwarza tego, co widzimy; ona sprawia, że widzimy.

Zentrum Paul Klee, Berno, źródło: zpk.org

Bibliografia:
1. Doeser L., Klee. Życie i twórczość, tłum. A. Pajek, Warszawa 1997.
2. Helfenstein J., Baumgartner M., O twórczości Paula Klee, w: Paul Klee. Od szkicownika do obrazu, katalog wystawy, red. i tłum. D. Folga-Januszewska, Warszawa 2001.
3. Kotula A., Krakowski P., Sztuka abstrakcyjna, Warszawa 1973.
4. Okuda O., Zewnętrzne wnętrze. Paul Klee jako nauczyciel, w: Paul Klee. Od szkicownika do obrazu, katalog wystawy, red. i tłum. D. Folga-Januszewska, Warszawa 2001.
5. The journey to Tunisia, 1914. Paul Klee, August Macke, Louis Moilliet, katalog wystawy, red. M. Baumgartner, Berno 2014.

• Info
• Lista artykułów

» Iga Ranoszek-Bieńkowska

Zakochana w sztuce i kulturze, a najmocniej w tej z początków XX w. Do ulubionych nurtów zalicza dadaizm, surrealizm, realizm magiczny, art déco. Doktor nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa, absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie Szczecińskim oraz historii sztuki w IS PAN. Teraz muzealniczka, dawniej wieloletnia lektorka języka polskiego jako obcego. Wielbicielka podróży, książek, kotów i tatuaży.

• Kolor mnie posiadł – o życiu i sztuce Paula Klee - 30 stycznia 2025
• Potrzeby ponad luksusami, czyli co o Bauhausie każdy wiedzieć powinien - 18 października 2024
• Virginia Woolf i Vanessa Bell – siostry z Bloomsbury - 15 września 2024
• Erna Rosenstein. Wodotrysk ognia i ciszy - 13 lipca 2024
• David Hockney – w słońcu Kalifornii - 5 lipca 2024
• Sztuka, feminizm i zupa z piór – o Florine Stettheimer oraz jej dwóch siostrach - 18 lutego 2024
• Notowane gmatwaniną kresek – o Feliksie Topolskim - 12 listopada 2023
• Dlaczego Mark Rothko wielkim malarzem był? Refleksje o artyście i sztuce abstrakcyjnej - 22 września 2023
• Erich Buchholz – zapomniany wizjoner - 21 lipca 2023
• Peter Doig – artysta sztuki najnowszej, którego dzieła kosztują miliony - 11 maja 2023