Ogrody Józefa Mehoffera

Mecenasem artykułu jest:

„Ta terasa, która służy obecnie jako maleńkie obserwatorium, prawie w całości przeze mnie usypana, jeszcze przed kilku laty była skromnym, nieforemnym stokiem. Dziękuję Bogu, za ten własny skraweczek ziemi, który mi daje kontakt z naturą, niezbędny dla twórczej wyobraźni¹”.

Józef Mehoffer, Dworek i ogród w Jankówce | 1914, kolekcja prywatna, źródło: Agra-Art

Tak oto Józef Mehoffer pisał w jednym z listów do żony, wyrażając swą radość z posiadania przez siebie stworzonego i uprawianego ogrodu, będącego częścią posesji w Jankówce koło Wieliczki, zakupionej przez Mehofferów w roku 1907. Jej właścicielami byli do roku 1917. To był pierwszy własny dom Jadwigi i Józefa Mehofferów i ich pierwszy własny ogród.

Do zakupienia starego dworu w Jankówce namówił ich, zaprzyjaźniony z artystą, wydawca z Wieliczki Jan Czernecki. Był to dwór modrzewiowy, z alkierzami, usytuowany na stromym zboczu, z którego roztaczał się malowniczy widok na dolinę Raby, pasmo Beskidu Wysokiego oraz na niekiedy widoczne Tatry.

Józef Mehoffer, Dworek w Jankówce | 1907, Muzeum Narodowe w Kielcach

Jadwiga Mehofferowa tak wspominała moment, gdy w Jankówce znalazła się po raz pierwszy: „Trzeba było zahamować twardo wózek, który zajechał przed ganek, aby się nie stoczył po stromym urwisku, ale na wzgórzu, ponad korony zdziczałego sadu rozpościerał się szeroko widok na półkola górskich łańcuchów i był on naprawdę wspaniały²”. Miejsce to Mehofferów od pierwszego momentu oczarowało.

Jadwiga Mehofferowa w domu w Jankówce | 1909, źródło: Muzeum Narodowego w Krakowie

Na południowym stoku wzgórza, poniżej odnowionego przez nich dworu, rozciągał się zaprojektowany przez artystę ogród, który opadał tarasami ku sadom. Był rozplanowany z symetrią, oparty na formach geometrycznych, zatem nawiązywał w jakiejś mierze, kompozycją do ogrodów projektowanych w stylu francuskim. Wśród wypełniającej go roślinności dominowały jednak gatunki „polskich” kwiatów i krzewów. Wraz z dworem współtworzył jedyną w swym rodzaju, zgodnie z intencją artysty, idylliczną scenerię dla tworzenia i spokojnego, szczęśliwego bytowania w gronie rodziny oraz przybywających tu licznie przyjaciół.

Józef Mehoffer z rodziną, źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

W pracowni w Jankówce Mehoffer wykonał m.in. niektóre ze swych kartonów do witraży w katedrze św. Mikołaja we Fryburgu. Wielokrotnie malował dwór i ogród. Atmosferę owej, właściwej posiadłości w Jankówce, „idylli” oddaje doskonale obraz Czerwona parasolka³, malowany w czasie ostatnich spędzanych tu przez Mehofferów wakacji, tuż przed sprzedażą posesji w 1917.

Józef Mehoffer, Czerwona parasolka | 1917, Muzeum Narodowe w Krakowie

W wyobraźni malarza domostwo i ogród w Jankówce odwiedzały postaci z innych światów, głównie antyczne bóstwa. W rodzajowych scenach z lat 1913-1914 pojawia się tu m.in. Merkury, próbujący zauroczyć wiejską gospodynię Jagniesię. O tym zaś, że z wątkiem idyllicznym nierozdzielnie jednak związany jest temat przemijania, artysta przypomniał w swej znanej akwaforcie Zuchwały ogrodnik z 1912, Mehofferowskim Et in Arcadia Ego – przedstawił w niej przechadzającą się ogrodem w Jankówce damę w fin de siècle’owym stroju, której spokój znienacka zakłóca udający ogrodnika kościotrup.

Józef Mehoffer, Zuchwały ogrodnik (II) | 1912, Muzeum Narodowe w Krakowie

Drugim własnym ogrodem Mehofferów był ten przy domu na ulicy Krupniczej 26, który artysta nabył w roku 1932 i w którym, po jego przebudowie i adaptacji, mieszkał z rodziną w ostatniej fazie życia. Jako Dom Józefa Mehoffera, oddział Muzeum Narodowego w Krakowie, istnieje on do dziś w niezmienionym de facto kształcie. Jest miejscem uznawanym przez zwiedzających za wyjątkowe, cenionym szczególnie za swą autentyczność.

Dom Mehoffera, źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Ogród na Krupniczej, nieporównanie mniejszy niż ten w Jankówce, usytuowany wśród śródmiejskiej zabudowy, do tego pierwszego, najważniejszego, nawiązuje swymi niektórymi elementami, takimi jak klomb obsadzony różami na obwodzie. Artysta sam zaprojektował to miejsce, poświęcając mu wiele uwagi, uprawiając je i wprowadzając do jego kwiatostanu różnorodne gatunki roślin. Ważną rolę odgrywały w nim zawsze róże.

Józef Mehoffer, Słońce majowe | 1911, Muzeum Narodowe w Warszawie

Od samego początku, od końca lat trzydziestych, gdy ogród powstał, artysta wielokrotnie go przedstawiał, jego realistycznie ujętym widokom nadając niekiedy sielankową aurę. Ogród na Krupniczej był niewątpliwie miejscem schronienia dla jego wyobraźni w trudnych latach wojny. Pejzaże te mało są jednak dziś znane – uległy rozproszeniu, wiele z nich zaginęło. Ostatnio, na rynku aukcyjnym pojawił się jeden z nich, zatytułowany Przed domem⁴, malowany przez artystę u samego schyłku życia. Uwidoczniona na nim młoda kobieta, schodzącą z tarasu domu Mehofferów do ogrodu, twarz i uniesione ręce kieruje ku słońcu, chłonąc światło i ciepło.

Cały entourage jest niezwykle pogodny, radosny, prześwietlony promieniami słońca. Na drugim planie ogrodu dostrzegamy kwitnące krzewy bzu – jest zatem maj. Ta zwyczajna rodzajowa scena zyskuje szczególną wymowę w świetle faktu, iż Józef Mehoffer zmarł niespełna dwa miesiące później.

Ogród artysty, stanowiący nierozłączną całość z jego domem przy ulicy Krupniczej o wiernie zachowanych, pełnych uroku wnętrzach, został odtworzony i otwarty dla publiczności w roku 2004.

Potrzeba posiadania ogrodu łączyła się w osobowości Józefa Mehoffera bardzo ściśle z potrzebą tworzenia. Natura była dla niego nieodzownym źródłem inspiracji, źródłem motywów, które potem w procesie powstawania dzieła ulegają koniecznej transformacji. W opublikowanej w 1897 rozprawie Uwagi o sztuce i jej stosunku do natury, artysta pisał, iż „sztuka zawsze przetwarzała i przetwarzać będzie naturę, doszukując się w niej stylu⁵”.

Natura, głównie flora, z całą obfitością swych kwiatowych motywów była jednak, szczególnie w projektach z zakresu sztuki dekoracyjnej, dla Mehoffera bazą. Kwiaty, o wyolbrzymionych koronach, przestylizowane pąki, łodygi, układające się w ozdobne, symetryczne sploty zachowują w jego witrażach i polichromiach zawsze swą rozpoznawalność. Są niezmiernie ważną ich częścią – współtworzą, wraz z partią figuralną, ich treść, przede wszystkim zaś aurę, klimat, będące meritum dzieł symbolistycznych, jak np. w najwspanialszym z witraży fryburskich, Męczennikach (1899-1900), witrażach do kaplicy grobowej Grauerów w Opawie (1901), czy polichromii skarbca katedry wawelskiej (1900-1902).

Józef Mehoffer, Kwiaty (projekt fragmentu polichromii skarbca katedralnego na Wawelu) | 1901, Muzeum Narodowe w Krakowie

Tworząc projekty monumentalnych dekoracji wnętrz sakralnych artysta niejednokrotnie odwoływał się do związanej z pojęciem ogrodu symboliki religijnej, jak przede wszystkim w niezrealizowanym projekcie polichromii katedry płockiej, 1901⁶ – prezbiterium tej świątyni zamierzał ozdobić wyobrażeniem ogrodu z symbolami litanijnymi Marii.

Ogród to w twórczości Mehoffera jeden z centralnych tematów, postrzegany przez artystę głównie jako przestrzeń, pole dla wyobraźni. Stał się nią dla artysty ogród z sadem przy domu włościan Grzymalskich w miejscowości Sielec (obecnie Siedlec) koło podkrakowskich Krzeszowic, w którym Mehofferowie spędzili letnie wakacje w roku 1902. To właśnie on został wyobrażony przez malarza w jego najsłynniejszym symbolistycznym płótnie Dziwny Ogród, 1902-1903⁷.

Józef Mehoffer, Dziwny ogród | 1903, Muzeum Narodowe w Warszawie

W dziele tym, będącym przedmiotem wielu interesujących interpretacji⁸, sfera rzeczywistości stapia się ze sferą wyobraźni, realność zaś przenika się z sacrum.

W ciepły lipcowy dzień, raczej wczesną porą, Jadwiga Mehofferowa, będąca postacią centralną tej sceny, przechadza się po sadzie wraz z synkiem i  jego opiekunką. Roślinność tego miejsca została oddana z drobiazgową wiernością. Podążając za złotą, nienaturalnie wyolbrzymioną ważką, zatrzymała się na chwilę.

Jej postać w szafirowej sukni o dekoracyjnych, rzeźbiarsko pofałdowanych falbanach, wtapia się w zieleń, w motywy roślinne, podobnie jak Madonny piętnastowiecznych mistrzów, np. Stefana Lochnera, czy Martina Schongauera w wyobrażeniach ogrodów Marii. Szafir, który jest kolorem jej sukni, to barwa o odniesieniach mistycznych. W obrazie Mehoffera jest on niezwykle nasycony, intensywny, zyskując przez to również walor zmysłowości.

Tak pisał Józef Mehoffer do żony w jednym z listów, w trakcie pracy nad Dziwnym Ogrodem:

„Teraz jesteś dla mnie prawie synonimem szafirowego koloru”.

Mecenasem artykułu
jest:
AGRA ART

Dom Aukcyjny Agra-Art powstał w 1989 roku, jako jeden z pierwszych w Polsce. Specjalizuje się w organizowaniu aukcji sztuki dawnej i współczesnej – głównie obrazów, ale także sreber i rzeźb. Na aukcjach można licytować przez Internet w czasie rzeczywistym razem z salą. Agra-Art organizuje cykliczne aukcje internetowe sztuki współczesnej na stronie: www.agraart.pl

• Info
• Lista artykułów

» Beata Studziżba-Kubalska

Historyk sztuki, kustosz Muzeum Narodowego w Krakowie, Dom Józefa Mehoffera. Autorka wystaw i publikacji z zakresu sztuki polskiej XIX wieku oraz twórczości Józefa Mehoffera.

• Ogrody Józefa Mehoffera - 11 października 2017